Юлиян Пап - Бачи Дюра з Керестура by Zelimir Pap

ЮЛИЯН ПАП

Бачи Дюра з Керестура

ПРАВДА ИСТА, НЇКОМУ НЄ ГУТОР Валалски дожица

Нови Сад, 2013 1

Дружтво за руски язик, литературу и културу Нови Сад За видавателя Ирина Папуґа Рецензенти мр Гелена Медєши др Михайло Фейса Язични редактор др Юлиян Рамач Редакторе Михайло Симунович Янко Хома Коректор Ирина Пап Илустрациї Любомир Сопка Компютерски обробок Ференц Финчур Друкованє Друкарня КриМел, Будисава ISBN 978-86-85619-30-4 Друкованє тей кнїжки помогла РУСКА ФОНДАЦИЯ 2

Едиция: Одняте од забуца 15

Шицко цо ту описане збуло ше гинто або нєдавно, алє ПРАВДА ИСТА. Голєм так приповедали дїдове на лавочки под ягоду на драже, а потвердзели жени на праткох. З конца на конєц валала кажде дацо додал або однял и наказал: НЇКОМУ НЄ ГУТОР! Автор 3

МЕСТО УВОДУ Перша кнїжка гумористичного змисту Бачи Дюра з Керестура ЕЙ, БУЛ ТО КЕДИШ КРАСНИ ЧАС – у виданю Дружтва за руски язик, литературу и културу – вишла 2010. року и пошвидко є розпредана. У терашнєй кнїжки Бачи Дюра з Керестура на гумористични способ описує нови актуални подїї у валалє и дружтве, алє и таки цо ше збули у блїзшей и дальшей прешлосци, о хторих ше длуго приповедало по валалє, та их и нєшка велї паметаю. Таки приповедки шведкове єдного часу о Керестуре и Руснацох, з окремного кута. Вериме же и тота кнїжка найдзе драгу ґу читачом. *

Фотоґрафиї у тей кнїжки обезпечели: Мелания Планчак, Сашо Палєнкаш, Михайло Симунович, Олена Папуґа, Михайло Фейса, Мария Дорошки, Дюра Латяк, Янко Гудак и Дюра Лїкар. Щиро им дзекуєме. Редакция

ТОВАРИШЕ И ПАНОВЕ Дакеди давно панове були лєм паноцец, пан учитель, пан дохтор, пан енджелїр, пан дзияк, пан новтаруш, пан староста и ище даєдни. Вец зме нараз шицки, окрем паноца, постали товарише. Медзи нїма ше нашол и даєден пан, лєм зме го так нє волали. Потим зме шицки знова постали панове. Лєм тераз медзи нїма нє видзим анї єдного товариша. КЕД ЗМЕ ГИНТО1 правели барикади и други протестни паради по драгох пре цену жита, єден пан челєднїк под машлю вишол на комбайн и кричал на тото цо гваря же ше вола меґафон: „Панове селянє!” Шовґор Микола и я ше почали оглядац же кому вон то гутори. Лєдво сом ше огутал же то ми тоти панове. Тот високи пан, довчерайши товариш, пробовал нас ула2 гоїц . Шицок ше презноєл на юлийским слунку док нас прешвечовал же яку маме добру аґрарну политику, а же нови мири буду ище лєпши, окреме за нас селянох. Потим шеднул до бесней лимузини и пошол, а ми о(б)стали. Уж пошвидко ше указало же, як мой оцец покойни гуторел, „тащка док лапаю та го гласкаю”. Обецали нам мед и млєко, а достали зме полїнче. Оскубали нас дочиста, та зме тераз чисти голопупи панове.

1 2

гинто нєдавно, раз улагоїц (ше) змириц (ше)

ЗДРАВА ПОЖИВА Слухам тих дньох же як держава помага продукцию здравей поживи. Дава за тото аж и окремни субвенциї. То значи же нам держава плаци лєм же бизме нє хасновали фабрични гної, анї хемийни средства. Плаци нам аж и тото кед даєдну жем зохабиме парлаґом3. Найменєй три роки ше таку жем дзе ше пестує здраву поживу нє шме анї гноїц анї пирскац. Найлєпше ю анї нє орац. Благодать! Таке нам треба. Гваря же так робя и у Америки и у Европи до хторей маме войсц єдного дня. Красота! Пришли зме на тото же нам у польопривреди знова буду у моди мотики, видли и хлївски гной. Чорт з ню и з тоту хемию! Гваря же вшадзи у розвитим швеце на пияцу звичайно маце два громади яблука – на єдней вельки, красни, як намальовани, а на другей тоти прахняви4, хробачни. Тоти перши пирскани, а други нє. Та тоти нїяки драгши як гевти мальовани. И людзе то уж знаю, та купую тоти драгши. Мой шовґор Микола на шицко тото гвари: „Ша кед хробак у яблуку жиє та озда є лєм здраве...” Но, видзице яка нам будучносц у польопривреди. Прахнява! Наздраве!

3 4

охабиц жем парлаґом нє обрабяц жем єден час (же би одпочинула) прахняви погубени, хробачни

МАШЛЯ Дакеди нашо стари нє провадзели моду як нєшка. Анї млади швет. Сохрань Боже кратки сукенки, найлонки, високи запетки або голи брухи! Облєчиво ше ношело прето же би ци у нїм було комотно и – цепло. Алє як рушел стандард шейдзешатих рокох 20. вику, уж ше патрело и на моду. Накадзи зруцели руски пасово сукнї, дзивчата почали ношиц випиряци жипони и найлоново ботоши зоз смужку. Потим мини сукнї. Хлапци з вишиваних и памучних кошульох прешли на перлоново, у хторих вжиме жимно а влєце горуцо. Панталони були перше з манжетнами, а вец долу широки, як дзвони. А шицки ношели шими-ципели и шушкавци, обовязно зоз Трсту. У моди були Битлси, їх музика и длуги власи. Нєодлуга сцигли и фармерки, облєчиво за кажду нагоду. Гоч яка мода була, алє дзивчата нє ходзели голи як нєшка. Паметам же кед сом як хлапчиско перши раз облєкол новотну кошулю и увязал машлю, праву хлопску кравату з комисиону, мой дїдо Петро ме лєм ошацовал та гварел: – Ма ци буц цепло у нєй!

Кеди-нєкеди сом як леґинь, всоботу на танєц и внєдзелю до церкви, ношел машлю на ґузел под браду, тоту з ґумками коло шиї, або на вязанє. Така мода була. Та гоч ме и сцискала за ґаґор и нє було ми зоз ню анї цепло анї жимно. Єден час була така мода же ши на даяки урядови сход нє могол пойсц без машлї. А нєшка можеш як сцеш. Видзим же нє ноша машлю анї даєдни политичаре, анї професоре на факултету. Мнє тераз нє приходзи на розум же бим дакеди здзал машлю. Дзе же у нєй пойдзем, озда на польо або до валалу? Остатнї раз сом ю мал на винчаню з Ганю. Алє паметам як ми дїдо Петро гуторел. Цо можеш кед у його чаше нє було машлї.

МАЙСТРОВЕ Дакеди у валалє було вельо майстрох. Ниа, даєдни: коваль, колєсар, муляр, маляр, цимерман, коминяр, шлосер, скравец (шнайдер, сабол), ципелар (шуштер), кушнїр, столар (тишлїр), кудзеляр, пинтер, кломфер, сияртов, штранґар, штрикер, фарбар, месар, минар, крупар, пекар, байбер, тарґовец, сликер (фотоґраф), качмар... За даєдни ремесла було и по двоме-троме майстрове. Майстор звичайно мал свою роботню – мигель5 або шмикню6, а майстрова жена ше волала майсторица. Окрем стаємних, були и путуюци майстрове, зоз страни, хтори кеди-нєкеди приходзели до валалу и кричали по драже цо оправяю або предаваю. Таки були брусаре. Вони оштрели ножи и инше цо требало у обисцу. Брусар дрилял опрез себе „фурик” на хторим бул округли камени брус замачани у лїваку води. Обрацал го з педалу, подобно як на кудзелї. Майстор мал длугоки масни фартух. Озда прето ше дзецку кед ше забрудзело гуторело: „Масни ши як брусар!” Вец були дротаре. Єдни оправяли (дротовали) глїняну судзину. Ишли по драже и кричали: „Гарчки, миски дротовац!” Други керпели олївану и другу металну судзину. Вони кричали: „Шерпенї, гарчки платаме!” Таки майстрове робели дакеди за фалат хлєба и кантичку кислого млєка. До валалу приходзели и тарґовци з платном хтори „ширели моду”, потим корпаре (кошаркаре), та майстрове цо оправяли амрели, масцели пеци, пилєли древо... Нашол ше и даєден „езер-мештер” – майстор на шицко. Праве зоз тих „лєтаюцих” майстрох вишли и даяки франти. Гваря же тото було правда иста:

5 6

мигель роботня шмикня ковальска роботня

Преходзели брусаре по мосце и видзели як по широким беґелю идзе ладя, та гваря и примахую себе: „Пать цо ми майстрове знаме направиц – и гайов7!” А дротаре ишли по хотаре, кед високо над нїма прелєтовал авион. Патра горе, та главни майстор гвари младшим колеґом: „Видзице цо ми майстрове можеме справиц – и крилатицу! Лєм нє знам як ю там горе виторняме8...”

7 8

гайов ладя виторняц дзвигнуц

ПАПЕРИ Поносую ше селянє же им треба громаду папери кед сцу витвориц даяки вигодносци у своєй роботи. Нїч то. Єст у нашим валалє ище таки и подобни „паперово” случаї: МЛАДА нєвеста мойого бочного сушеда дзевец мешаци доказовала же є ваготна (самодруга). Гоч то було уж навелько видно по нєй, требало єй доказ на паперу, бо сцела даяку помоц з того фонду „за векши наталитет”. Глєдаюци документи, нєвеста ше и породзела. Тераз доказує же ма дзецко и же дзецко єй! Дзецко уж рушело до школи, а нє ужило нїяки вигодносци, бо мац у свой час нє мала досц папери... СУШЕД прейґ драги уж дзешец роки доказує же нє ма ногу, же би витворел такволану „помоц другей чи трецей особи” або даяку иншаку инвалиднїну. Здалєка видно же ходзи на караґульох або шедзи у кочику, алє то нє ма „чарне на билим”, тє. на паперу. Достал и уверенє од дохторох хтори му одрезали ногу пре хороту, алє го на комисиї одбили, анї сам нє розуми прецо. Жалєл ше, алє му жалба одбита. У ришеню пише же „жалба нєоснована!” Озда прето же, як видзели, може ходзиц. Правда, на три ноги, a два древени... МОЙОГО шовґра хлапчиско закончел факултет, на час и з високу оцену. Нє нашол такой роботу, та уписал такволани „мастер”, а потим и докторат. Шицко зложел успишно, лєм роботу глєдал безуспишно. А мал дзеку робиц праве у своїм валалє або голєм у истей општини. На место дзе думал же годзен „прейсц” прияти його пайташ з основней школи, цо му школа нєбарз ишла, алє ше барз розумел до политики. И тераз бул праве у странки у хторей треба, дзе ше окреме закладал за такволану „департизацию”. На паперу. Челєднїк з докторатом пейц роки робел койдзе як волонтер, а вец спаковал куфри и свойо папери, та з фамелию пошол до швета... 11

ХТО РОЗМЕРВИ ТОТ ҐУЗЕЛ? Початком 2013. року знова обецовали же буду врацац жем и други добра цо велїм нєсправeдлїво вжали теди кед брали. То, гваря, реституция. Уж цо є, лєм най нам враца тото цо нашо. А цошка ше розцагую. Пред шейсц-седем роками питали податки. Людзе назношели громади папери – докази, документи, вияви, а вец з того нє було нїч. Шицко уцихло. Нїхто нє одвитовал анї ГЕЙ анї НЄ. Влонї знова питали таки исти папери. Нач вец була гевта парада? Тераз на тото формована и окремна аґенция. Єст и нови закон же як ше то ма покончиц. И на тот завод ше ище вше нїч нє зна. Глєдаю якиш числа парцелох, хтори нїхто нє ма або нє сце дац. Знова ше цошка чека. Та хто дочека... Гваря ище же будзе барз чежко врациц маєток цо одняти, бо вецей нєт анї тих цо однїмали, анї тих цо им одняте. А зна ше як однїмали. Ша, пришли, вжали и гварели: „То вецей нє вашо, алє нашо!” Потим тоти исти „нашо” уступели тото цо вжали другим, а тоти трецим, вец ше шицко приватизовало, розцагало, лєбо препадло… Та хто же тераз розмерви тот ґузел? Врацанє жеми би нє требало буц проблем, бо жем вична, нє може препаднуц. Лєм, треба ю „витаргац фаркашови з пискох”, як гуторел дїдо Илько зоз Палачи, хтори нє дочекал свою жем. Нашо маєтни дїдове були худобни у поровнаню з нєшкайшима „бизнисменами” котри маю на тисячи гольти жеми, фабрики, маркети, корпорациї, луксузни здания, авта цо кажди кошта тельо як дакедишнї „максимал”. Пролетере вше єднаки.

БУРЯ У ЖОХТАРЕ Буря з млєком пре афлатоксин, хтора почала у фебруаре 2013. року, нє престала анї до яри. Лєм ше кус сцихшала. Цала нация ше ище вше будзела додня рано з питаньом: Чи млєко затроване чи нє? Єдни гуторели же ГЕЙ, други же НЄ, треци же можебуц ГЕЙ, а можебуц и НЄ. А було и таких цо нас прешвечовали же дакус отрову у млєку нє чкодзи. Ша хто зна од кеди на Панонскей ровнїни пиєме воду з арсеном! Даєдни ше питали же цо уствари затроване – покарма, млєко, чи политика? Науку углавним нїхто нє слухал, а продуковательом ше нїхто нїч анї нє питал. Озвали ше даєдни мали фармере, хтори сцели остац анонимни: – Уж нам поверх глави того афлатоксину! Дайце покой, най крави робя свою роботу! Яку покарму зме им дали, таке и млєко даваю. Ище вєшенї зме знали же годно так буц, кед кукурица на полю гнїла... Чи пре политику, чи усприч9, млєко чурком чурело. Аж и по ґарадичох пред Бановину у Новим Садзе. И индзей койдзе. Розляли го нєзадовольни продукователє млєка. Влада вец нараз нашла соломонске ришенє: звекшала допущене количество афлатоксину у млєку зоз 0,05 на 0,5 микроґрами. За добро народу и нас селянох. Яке мудре! Млєко оздравело окомгнуц. Гварели же таке пиє и Обама. Нач вец була цала тота парада? Виновати остали праве тоти цо перши обявели же у млєку єст вецей отрову як було предписане. И тоти цо „нїч нє зробели” же би до того нє пришло. Зацих лєм накратко потирвал. Афлаотров знова врацени на 0,05. Гварели же так у Европи, та и у нас муши буц так. Анализи з Европи тиж указали же млєко у нас баржей затроване як цо би шмело буц. Та цо тераз? Заш висцерац єдну нулу, чи нє рушац запяту? Нам звичайним гражданом ище вше нїч нє ясне. 9

усприч упрекосц

Вше ище лєм ДАЯК було. Ище нїґда нє було же НЇЯК нє було. Лєм най нам крави буду здрави. Кед Бог да же ше нам кукурица добре зродзи и зарно будзе здраве, млєко будзе у шоре. Та и цала тота буря у жохтаре10 нам будзе лєм як давни бридки сон.

жохтар стародавна судзина за млєко (плехова або олївана)

ЧИСТОТА ЛЄМ ПОЛ ЗДРАВЯ Приповеда ми школски пайташ Михал, пензионер з варошу: Хториш дзень нам пришли на дзвери якиш дзециска, та понукаю же нам очисца тепих з новотну машину, и то задармо! Ище зме, гваря, годни 500 еври и заробиц! Такой сом знал же то нє може буц чиста робота, алє нас тоти на дзверох барз модлєли, та моя Феброна гварела же гайд’ най видзиме и тото чудо. Нє прешло анї пол годзини, а до обисца вошол хлапчиско з двома велькима куфрами. Розложел ше наштред хижи, поскладал велїки чежки уцицовач и почал з нїм гурчац по тепиху. Ровно на нїм цошка менял, указовал брудни филтери од праху з тепиха. Шицок ше уфарадловал11 толкуюци нам же то найлєпша машина на швеце за тоту роботу. Цала „операция” тирвала коло два годзини. На концу ше нам челєднїк питал же чи ше нам пачи. Пачело ше нам, чом би нє? Млади челєднїк вец когошик наволал. О кратки час, пришла панї штреднїх рокох, озда шефица. Шедла и почала нам понукац же най купиме таки уцицовач. Гвари, нє драги є, 2500 еври, алє маме попуст 500 еври (то тоти цо зме нїби заробели), та цали уцицовач, зоз шицкима додатками, можеме достац за 2000 еври, на одплату. Феброна мало нє замлєла, а я ше забанал. О хвильку, гварим: „Та дзе сце пришли до нас понукац таку драгу ствар? Ша ми себе з наших пензийох нє можеме допущиц таки луксуз!” Алє панї була упарта. Велькодушно гварела же нам вона пожичи дас 100 еври за першу рату, лєм най подпишеме контракт же купиме уцицовач. Я ше уж почал шмеяц. „Маце розум, панї? А з чого же будземе жиц?” Панї покус нагнївано вишла вонка. О кратки час пришол якиш челєднїк, прибрани, под машлю. Хлапчиско гварел же то директор. Тераз нас вон почал нагваряц же най купиме уцицовач. Аж гварел: „Озда можеце видвоїц 50 або 100 еври мешачно!” Кед 11

уфарадловац ше задихац ше, вистац

сом му гварел же нам праве тельо хиби за лїки, вишол и вон нагнївани. Пошол и хлапчиско зоз цалу скаламерию12. На концу, волал нас на телефон главни директор. Иста приповедка. Гварел сом му досц гласно: „Дайце нам уж мира! Нам добре и так!” А Феброни сом гварел поцихи: „Ша чистота то лєм пол здравя!” И вона ше з тим зложела. Лєм сануєме тих младих цо сцу дацо заробиц, а перше робя на своїх директорох.

скаламерия опрема, часци даякей машини

ЧУДА ТЕХНЇКИ Наш познати хронїчар и писатель Михал Биркаш з Керестура (1910–1970) у Руским календаре за 1937. рок описує же як ше дакеди робело на полю. Медзи иншим, ниа: Кошело ше “на рукох”, нє було машини косачки. Перши у валалє косачку мали Папянково, цо маю на кулянскей драги салаш. Кед Папянка на своєй жеми кошел на машини, людзе зоз далєка ше збеговали патриц – “чудо”. (...) Перша парна машина тлачела у Керестуре “на новим салашу”, на Державки. Прицагли ю шейсц воли зоз Червинки. Були то пец и трешка, елеватор нє бул, сламу на дручкох ношели. Кед тлачели, та вельо хлапци пошли патриц машину. То була за цали валал велька новосц и – “чудо”. Хлапци стали на ярку, а кед машина запискала, вони шицки сцекали йойчаци дому. (...) Перши вязачки тиж були – “чудо”. Задумайце, машина коши, вяже снопи з манилу на ґузел и вируцує их на бок. Од видуму швета! Цагали ю штири конї. Дїдо Петро з Велького шору гуторел: – Тот хто видумал таку машину, мал главу як мирица! А вец, дзешка пейдзешатих рокох прешлого вику, пришли комбайни, велїчезни самоходни машини, цо нє лєм коша, алє такой и тлача. Нєт вецей снопи, марадики, брадла, трешки у гумнє... Шицко ше роби у єдним преходу. Исти дїдо Петро ше питал комбайнерови: – Га добре, хлопе, як же ти з таку велїку машину войдзеш до малого поля, медзи кукурицами? Нє треба ци перше обкошиц? – Нє старайце ше ви, дїду, лєм ми укажце дзе польо! – одвитовал му мирно комбайнер. А дїдо остал без словох, патраци як ше за комбайном кури плєва и випадує слама, а по голей сцернянки оставаю полни мехи жита. Нєшка комбайни уж од давна нє збераю жито до мехох алє до бункерох, а сламу вяжу до балох. Велї маю кабини зоз “кли17

му”, шицко “на ґомбичку”, а єст и таки з хторима ше управя прейґ сателита! Дзеци нєшка уж од оводи знаю робиц з компютером. Найволя на нїм бависка, алє и “сурфую” по интернету, уключую ше на ґуґл, фейсбук, твитер, ю-тюб, скайп, сайти... (Пред коло 20 роками зме нє знали анї цо то.) Скоро кажде уж ма мобилни телефон хто зна хторей новей ґенерациї. И то нєшка уж звичайни швет коло нас. Як бегцом напредую наука и технїка, вецей нас нїч нє може нєсподзивац! Анї чуда уж нє таки як дакеди були. А ми цо паметаме косачки, вязачки и трешки – ми ту уж “кратки”!

КАФА У СВАТОВИХ Було то досц давно, кед велї нашо людзе жили на салашох, кед ше струю у валалє хасновало лєм за ошвиценє, у обисцох нє було нїяки електрични апарати, радио мал лєм дахто, а телевизор нїхто бо ище нє бул видумани, калдерма була лєм на Вельким шоре, а на штред валала стал криж... Жило ше помали, путовало на кочох, а вжиме на санкох. Найвекши подїї були церковни швета и кед ше у валалє трафела свадзба. Тидзень после свадзби сватово ишли до нєвесциних – на госцину. Праве зоз єдней такей госцини ше зведла и тота приповедка. Домашнї сватово сердечно дочекали госцох, аж и нато. Бул богати полудзенок, як на свадзби – юха з когута з ґаґорками, месо и мачанка, сарма, печене швиньске з вишнями, рейтеши место торти, палєночка пред тим, винко потим. И кед себе хлопи уж попалєли, домашнї сватово ше питали же цо би госцом було ище по волї. Вецей пре чесц, або сцел буц „важни”, сват госц гварел же би могли попиц – кафу. Правда, анї дома на салашу нїґда кафу нє пили, лєм билу з млєком. Анї у валалє нїхто нє знал за таки обичай, лєм тарґовкинї по пияцу приповедали же панове и панї у варошу пию якуш чарну „турску” кафу з малих шолїчкох. Ґаздиня и ґазда домашнї попатрали на себе. Цо тераз? Нє поганьбиц би ше пред новима сватовима, а анї у нїх ше кафу нїґда нє пило. Алє ґаздиня ше одшмелєла. „Причекайце лєм дакус”, гварела. Принєсла на подпальку, розложела огня у шпоргету и наляла води до шпижовей шерпенї. Кед вода зоварла, натрушела до нєй даскельо фалатки циґори, поверх нєй посипала два-три гарсци „дивки” (як за билу кафу), прецадзела до миски за юху, та кус поцукровала. Покладла на стол танєри и ложки, а на штредок миску з кафу и варешку у нєй. Тераз госци попатрали на себе. Нє знали анї сами як ше лапац до того, алє ше нє сцели видац. Начерпали себе до танєрох, хлїпали горуцу кафу и хвалєли же яка добра. Сват питал и фалат 19

хлєба, сваха дакус млєка, а жец ганьблїво замодлєл ложичку цукру, цо му швекра и винчана такой сполнєли. И так прешли госцини у нових сватових. Пакосни язики потим приповедали же домашня сваха розляла кафу по столє и же ю вец з гарсцу позлївала госцинскей свахи до танєра. Алє то уж були плєтки. Нє могло буц так, бо на столє бул били парток на червени смужки. Гоч як, то була озда перша кафа на госцини у валалє. Правда иста. Од теди ше вельо того пременєло. Кафа нєшка „муши буц” и на свадзби и на госцини, а дома гоч кеди. Дакеди ше до сушеда ходзело на бешеду, а тераз – на кафу. Анї Турки нам нє докажу...

ПАСУЛЯ Нашо стари садзели пасулю до кукурици. Ту ше мала дзе цагац и круциц, як по тачкох. Вец ю по кукурици зберали до зольнїцох, тлукли на дворе, роштовали, вяли... Нєшка пасулю увожиме з Китаю, Єгипту, Етиопиї, Кирґистану, України... Гваря же наша пасуля лєпша, алє дармо кед увозна туньша. Випатра же ту хиба у зольнїцох. 20

КРЕСЦАНКА Була раз у валалє єдна справди барз вредна нєвеста. Гварели же є у тим на мацер, а же єй и баба така була. У шицким була точна. Кресцанка13! То ше видзело уж накадзи ше вошло до їх двора. Заградка була як намальована, кажди квецик, кажди конарчок допатрени. Заграда чиста, окопана, шори прости, дражки позаметани. Обисце попораєне, вшадзи шор як у апатики... Знала и увариц, упечиц, та и ушиц. А кед ше прибрала, кажде ше за ню огляднул. Озда ище єдна така анї нє була у валалє. Чловек єй тиж бул вредни, алє баржей ше старал о полю и статку, а о шору у обисцу нє барз дзбал. Нє мал нїч процив того, алє гнєтка14 поталябал по керпарох у преднєй хижи, лєгнул у шматох на засцелєну посцель, або вшадзи наплюскал кед ше умивал у лаворе. Жена го прето нє гандровала15, алє нє було єй право. Старала ше о нїм як жена, аж и нато, алє волєла кед єй чловек – нє дома. Єдного лєта, по косидби и тлачидби, жена почала нагваряц мужа най идзе даґдзе до купелї або до горох одпочинуц. Як гуторела, вон то заслужел кед тельо роби, а до ламачки и так ище було далєко. Мужови ше пачела идея одпутовац даґдзе, алє му було подозриве же чом го жена посила самого з дому. Аж себе почал думац же чи його винчана нє ма даяки нєчесни плани! Алє на концу пристал пойсц, голєм так гварел. Жена му спаковала куфер и любезно го випровадзела. Чловек пошол до першого места, побул там до змерку, а вец ше ноцну годзину врацел до валалу. Пришол блїзко ґу свойому дому. Патри, шицко погашене. Пробує капурку, замкнуте. Дурка на облак, нїхто нє отвера. Справди, подозриве. Дзе же му жена? кресцанка барз вредна ґаздиня гнєтка кеди-нєкеди, дараз 15 гандровац вадзиц ше 13 14

Вошол чловек до двора през заграду од сушеда, дурка на вонкашнї дзвери. Отвори му жена, облєчена, алє як зоз спаня. Лєжала у удзверйох на заглавку, закрита з покровцом! – Га, добре, цо робиш ту? – пита ше єй. Лєдво потолковала чловекови же попораєла обисце, та ше сцела науживац у нїм. Жаль єй було посцель губиц, та ше скруцела на прагу же прешпи ту до рана, а вец ше знова наприпатра на шор яки вечар зохабела. Прето и послала мужа до купелї. А вон єй погубел план... – Справди ши кресцанка! – гварел єй. Цо знал инше. О тей подїї ище длуго приповедали жени на праткох док предли, а єдна пред другу баржей твердзела же то було – правда иста.

ПОКУТА Було то досц давно, можебуц даґдзе трицетих рокох прешлого стороча, кед госци на Кирбай до Керестура приходзели на кочох. Тоти од далєй (з Дюрдьова, Сриму) сциговали голєм дзень скорей. За младих було славне присц пред Кирбайом вечар. А на сам Кирбай домашнї и госци одходзели до церкви, найвецей до Велькей служби. Звичайно даскельо днї пред Кирбайом у валалє уж були конїкаре, гомбалкаре и други забави под шатрами. На тот завод пришол и нєвельки циркуз зоз свою сермию. Як и вше пред вельким шветом, людзе ше у церкви масовно споведали. Того дня аж пред церкву стали у шоре на споведз. Єден артиста зоз циркузу видзел же коло церкви полно народа, та и вон станул ґу нїм, думаюци вироятно же ше ту дацо дзелї. Док чекал, патрел цо робя други, та кед пришол на шор, клєкнул пред паноца. Паноцец видзел же то „страцена овечка”, та з нїм досц длуго приповедал. О чим – то глїбока тайна. Озда му понаказовал же як ше треба по християнски справовац, бо ше чловек даяк нїґда по теди нє споведал, та го на концу розгришел и поцешел. Таки радосни, артиста скочел и направел даскельо циґан-карики16, од споведальнїци аж по виходни дзвери зоз церкви! Видзела то баба хтора була на шоре споведац ше, та у страху гварела паноцови: – Яй, паноцец, повем вам шицки грихи, лєм ми нє давайце таку покуту як тому челєднїкови! Нє зна ше цо було далєй з тим челєднїком, анї з бабу цо ше злєкла од покути, лєм дїдове на лавочки под ягоду на драже велї роки потим приповедали о тей подїї и твердзели же то було – правда иста.

циґан-карики обрацац ше з руками и з ногами, правиц „колєсо”

ПРЕПАСЦ ШВЕТА На початку 2013. року зме оддихли – прежили зме и тот „чарни пияток”. Того 21. децембра 2012. року, по календаре Майох, мал буц конєц швета. Препасц, апокалипса! А нїч ше з того нє збуло. Правда, велї ше у страху поскривали до „мишових дзирох”. Поведзме, у нас на гору Ртань у восточней Сербиї. Даєдни пришли и здалєка. Нїч ше нє случело, лєм добре заробели тоти домашнї цо видавали биванє за дзень-два. И кед шицко прешло, озвали ше фаховци за тоту науку. Гварели же Маї маю добри календар, же добре вираховали кеди будзе препасц швета, лєм же ми нє знаме почитац тоти рахунки як треба. Єден уважени державнїк гварел о тим так: „Конєц швета сиґурно будзе, док ше Слунко загаши, дас о два и пол милиярди роки!” Други, заш, твердза же то будзе о штири милиярди роки. Та, хто дожиє... Заш лєм ше дацо нове случело. Праве того датума сцигла жима по календаре. Потим сцигол Крачун, та Нови рок. Вец заш Крачун и стари Нови рок. И так по Богоявлєнє и Йоана. Ище и Дзень Руснацох! Добре же зме витримали телї швеценя... Сцигли и нови, розуми ше, векши цени. Уж нам лєм вони хибели на и так випражнєни бутєлари! Януар и на тот завод бул найдлугши мешац. Добре же фебруар дакус кратши. А ище гваря же тот тринасти рок баксузни. Кед бизме го могли прескочиц. Алє же идуци, штернасти, будзе лєпши. Га вецка: Щешлїво! Дай Боже дочекац!

МАДАҐАСКАР Дзе тот Мадаґаскар? То єдно вельке далєке острово у Индийским океану, обок при Африки. Е, отамаль увожиме якуш поживу. Преблїзки Сентивань! Алє нє хиба. Най видзиме же єст родни поля ище даґдзе у швеце, нє лєм у нас. Нє будзе чудне анї кед ше уштред Керестура зяви паприґа з Южней Америки. Ша отамаль ю Шпанци принєсли ище теди кед Колумбо одкрил Америку!

И ЖЕНА ТАКА ЯК МОЯ Тоту зґоду приповедал Владо Штефанчик зоз Ступи у коцурским хотаре, мой пайташ з дзецинства, у дружтве при машини кед тлачели на єдним салашу на Когиляку. Ишол єден челєднїк з Коцура до Кули по орсаґ драги17, на бициґли. Драга проста, як з ленийку поцагнута. По нєй ишла и узка гайзибанска драга, хтора при бохтернї18 круцела до вербаскей цукровнї. Чловек нїґда по теди нє бул у Кулє (як ше теди гуторело), алє му гварели же лєм най гонї просто, страциц ше нїяк нє може. Того дня дул моцни витор, и то праве зоз Кули. Обрацац бициґлу до витру анї кус нє лєгко, то таке як гонїц до брега. Челєднїк ше шицок уфукал, та ту дзешка коло Фейсового и Кухарового салашу станул дакус ше оддихац и покуриц. Якош зашулькал19 циґар по витре, алє кед требало запалїц, а мал запальку на кольчатко и кременьчок – то до витру нїяк нє мож було. Та ше обрацел з витру. Обрацел и бициґлу, запалєл циґар, та предлужел по дражки коло штреки. Лєм просто, як мал на розуме. Аж ше чудовал же му бициґла тераз цошка лєгчейше идзе. Пришол под валал, цошка му познати край. Вошол до валалу, гвари „пать, улїчка така як моя”. Идзе далєй, „паля, и хижа така як моя”. Попатрел понад капуру, „ниа, и студня на дворе иста як моя... а и жена при студнї така иста як моя!” Вошол нука, а жена аж очи на ньго вищирела: – Га, цоже ши уж назад? – Ша, видзиш, я гонєл лєм просто! Так ми и треба кед нє знам точно кадзи драга до Кули... ПС: Правда иста тей приповедки така же исти челєднїк дзень пред тим бул на свадзби до рана, а вец таки „вечарши” рушел на бициґли до Кули, та ше становел – аж дома. орсаґ драга широка державна драга бохтерня хижка на гайзибанскей драги 19 зашулькац закруциц (циґар) 17 18

ТЕРЕН Министер за туризем єдней европскей жеми препутовал гинто на бициґли 1800 километри коло Дунаю, през вецей держави, же би цо лєпше упознал дзе яки єст вигодносци за розвой туризма. За нїм ишли и його сотруднїки, тиж на бициґлох. Нашо функционере учас пребегню на службених автох з конца на конєц держави, а кед иду «на терен» даґдзе далєй, лєца на крилатицох.

ОДБЕРАЧКА Була раз єдна нєвеста у валалє цо ше барз любела хвалїц – и яка є кресцанка у обисцу, ище лєпша роботнїца на полю. Ровно кончела же постарчи20 одберац за трома добрима косачами! Допило то єй швекрови, та єдного дня у косидби виклєпал21 косу, привязал чаповку22 и додня рано зогнал нєвесту на польо. Вжали и єдного хлапчиска же би порвисла23 пресцерал. Розмахал ше швекор з косу и валял одкоси жита. Вец станул же би з ослу24 почухал косу и огляднул ше. Нєвеста ище вше була на концу. Нє хиба, думал себе, та предлужел далєй кошиц. Махал и крачал напредок. Даскельо раз ше огляднул, нєвеста була вше далєй. Сцигол швекор по конєц поля, покошел и крижом, та предлужел кошиц други бок. И так кошел доокола, док нє здогонєл нєвесту на истим боку дзе и почали з роботу. А вец шеднул на ярок до хладку. Нєвеста нїч нє гуторела. Лєм ше хиляла, шицка узваряна25 на горучави, ґрабала жито зоз шерпом до гарсцох и наручох. Понагляла одберац, бо пред ню лєжали длугоки одкоси, гоч вечар бул ище далєко. Нєвельке польо до конца нє було анї до поли скошене. Пошол глас по валалє же нєвеста, кед пришли вечар дому, гуторела: „Тот оцец нїч нє робел, вон лєм кошел и вязал, а я шицко поодберала!” Алє то були зли язики. Можебуц то гварела даяка друга нєвеста. Тота наша нє шмела нїч повесц. Анї теди, анї потим. Нїґда вецей нє спомла же яка є „з поля роботнїца”. Лєм дїдове на лавочки под ягоду на драже длуго приповедали же тото цо ше случело на полю було – правда иста. постарчиц сцигнуц поробиц виклєпац наоштриц (косу) з млатком 22 чаповка прут привязани на кошиску хтори валя одкос 23 порвисла скруцена ражова слама за вязанє снопох 24 осла ручни камени брус за оштренє коси 25 узваряна озноєна од роботи 20 21

РАХУНКИ Нашо стари дакеди раховали кельо ше им зродзело аж по тлачидби и ламачки. Нєшка нашо фаховци и политичаре уж такой по шатви знаю вираховац кельо ше зродзи, аж и кельо будзе за вивоз... Лєм занєдзбую же хвиля часто зна погубиц шицки рахунки.

ФОРМУЛАРИ Ниа цо ми приповедал школски пайташ хтори нєдавно, после коло 20 рокох у швеце, пришол з фамелию на два-три тижнї до свойого родного краю. Як вони гуторя – до Краю. СЦИГЛИ ЗМЕ штварток пополадню. Гварели нам же ше як странци мушиме приявиц до полициї у перших 24 годзинох. Такой пияток зме мали свадзбу, прето зме и пришли, алє бизме и так нїч нє покончели, бо зме дознали же шалтери у полициї штрайкую. Пошол сом всоботу рано до полициї, алє сом там нашол лєм дежурного полицая. Гуторел сом му же ше сцем приявиц, на цо ми вон гварел же нє ма формулари. Питал сом ше му чи нє може направиц даяку официйну призначку же сом ше бул приявиц, бо нє сцем мац проблеми, алє ми вон гварел же нє може, бо то муши буц на тих формуларох, алє най придзем на пондзелок до полицийного уряду. Пришло ми на розум же можебуц тоти формулари маю у готелох, ша вони приявюю странцох. Обишол сом штири готели у варошу и мотел на виходу. Вистал сом и насекирал ше до розпуки! Вшадзи ми гварели же вони нє предаваю тоти формулари, а нє можу ми их дац, бо им треба. Нягал26 сом шицко до по нєдзелї. НЄ ПОШОЛ сом пондзелок, бо у полициї пре рочни одпочивки настала велька гужва на шалтерох, указали то и на телевизиї. Пошол сом вовторок рано. Там сом застал огромни шор, аж по улїцу. Дахто, гваря, чекал од пол ноци! Цо сом знал, станул сом до шора. И кед сом по даскельо годзинох сцигол по шалтер, службенїца ми гварела же прияви странцох на першим поверху! Мало сом ше нє забанал27. Як сом то могол знац, кед нїґдзе нє пише? На поверху сом знова станул до шора. Кед сом сцигол дзе треба, службенїца ми крашнє потолковала же най идзем на шал26 27

нягац зохабиц забанац ше заплянтац ше

тер у прижемю (дзе сом до первей бул) и най купим формулари, а най приведзем и того у кого бивам. На пригварку же сом уж бул на тим шалтеру, одвитовала ми же мушим чекац як и други. Уж витрапени, питал сом ше цо ше случи кед ше вообще нє приявим. Одвитовала ми же будзем мац нєприємносци. Як кед би шицко потераз було приємне! ОДЛУЧЕЛИ ЗМЕ пойсц до другого варошу, нєдалєко, дзе зме дакеди бивали и робели, рахуюци же там менша полицийна станїца и, озда, кратши шори. Нашли зме познатих хтори пришли зоз нами з особнима карточками потвердзиц же у нїх биваме. Шор справди бул кратши, алє людзе цо у нїм стали були нагнївани, дудрали на вельки порциї, драги реґистрациї тракторох и прикочох, мудровали... А у пасу досц груба службенїца ше нароком розцаговала з роботу, уж и прето же тоти у шоре мали „красни” слова за державу и администрацию. Кед сом пришол на шор, иста службенїца ме препознала и зрадовала ше же ме видзи после длугого часу. Гварела же будзе шицко у шоре, лєм най идзем прейґ драги до будки28 купиц формулари. Купел сом формулари, пополнєл их вєдно з нашима „домашнїма” и шицко зме поподписовали. И кед сом по поновним чеканю у шоре придал формулари, позната службенїца ми их врацела, бо же сом ше подписал на погришне место, а и датум ше нє складал! Требало пойсц ознова прейґ драги до будки купиц нови формулари... ТЕРАЗ СОМ уж упрекосц нє сцел приявиц ше у тим месце. Пошли зме до женовей фамелиї, до варошу у нукашньосци, рахуюци же озда там будземе мац вецей щесца. Пошла жена зоз шестру до полициї и потолковали ситуацию. Полицай опатрал пасоши, же кеди зме вошли до жеми, шкрабал ше за главу и поза уха, та гварел же зме барз запожнєли з прияву и же то тераз уж криминалне дїло! На женово питанє же цо тераз будземе, полицай одвитовал же би найлєпше було – правиц ше шалєни! 28

будка киоск

Послухали зме тот полицайов мудри совит и правели ше шалєни. (Гоч, видзи ше ми же зме ше анї нє так барз правели.) На аеродроме ше нам справди нїхто нїч нє питал. И так зме сцигли аж дому, до швета. ЗАШ ЛЄМ ми нє дало мира, та сом ше, прейґ нашей амбасади и интернета, дакус розпитал о тей ствари. Нашол сом нашо т.є. вашо предписаня и дознал же ше таки странци як ми нє муша приявйовац! Аж ми оддало. (Цо би було, думам себе, кед би ше шицки тоти цо приходза до вас на Еґзит мушели приявйовац – полиция би нє мала тельо формулари!) Крашнє пише, лєм треба почитац... Видзим як вам кед мушице дацо покончиц. Треба вам моцни нерви, або ше правиц шалєни...

ПАПРИҐАШ ЗА ДЮРУ ДЮРОВОГО Могло то буц даґдзе у другей половки дзеветнастого вику. У Керестуре бул якиш Дюра Дюров, так го волали, бо у фамелиї вше бул даяки Дюра, а його предки ше медзи першима приселєли зоз Горнього краю. Бул вредни и знал добре ґаздовац, алє слабо напредовал. Медзи иншим и прето же ше нє складал зоз своїма найблїзшима, хтори нє були таки схопни, а ище му и завидзели. Прето ше видвоєл з обисца и зоз свою жену Ганю одселєл до Дюрдьова. Кус-покус, накупел вецей жеми як цо мал у Керестуре. Найвецей ше змогол так же почал гноїц жем. Зберал гной по обисцох у валалє и вивожел на польо. Дакеди аж и позаметал гумно за собу. Шицки думали же є дакус хибни, а вон то научел од Швабох у Филїпове, кед у нїх ище як хлапчиско служел. Погноєна жем му родзела вельо вецей як другим, та о два-три роки постал єден з маєтнєйших у валалє. Ганя була шорова ґаздиня, мали шурнайз29 дзеци, а Дюра любел франтовац, дружтво, добре поєсц и попиц. Нє було дня кед нє зашол до карчми циґари купиц, а вец и попил єдну-два. Бо, як гварел, муши и качмар дацо заробиц. Алє, знал себе шора. Бул прави, статочни30 валалски ґазда. Єдней нєдзелї додня Дюра попрагал конї до нових штверцох и парадного31 коча и пошол до варошу на вашар. (До варошу, по дюрдьовски, значело до Варадину односно Нового Саду.) На вашар ше ишло опатриц цо почим, дацо купиц або предац, видзиц дакого и буц видзени. Дюра купел яловку, завязал ю за коч, та станул пред рибни ресторан на Дунаю. Вошол нука, а там били партки на столох, келнере у билим, як у апатики. Сцел поручиц котлїк рибового паприґашу, таки за штирох гладних, бо од вчера нє єдол, а нїґда нє брал торбу на драгу, лєм на польо. Алє ище нє сцигол анї шеднуц, а келнере му шурнайз вельо, надосц статочни шорови 31 парадни святочни, на параду 29 30

гварели же у тим локалу нє може буц таки облєчени яки бул – у бочкорох, од праху, як путнїк з далєкей драги. (Нашо людзе ше нє приберали гоч кеди, лєм до церкви, на вельки швета и на свадзбу, гибаль на хованє.) – Добре – гварел Дюра мирно. Пошол улїчку-два далєй до дутяну, купел себе нови шмати, билу кошулю, калап, чижми, зашол до байбера оштригац ше и обритвиц, закруцел баюс и врацел ше до того истого ресторану. Поручел два котлїки рибового паприґашу! Келнере го нє препознали, та ше розлєтали коло нього, аж ше му кланяли. Док чекал паприґаш, Дюра випил два-три палєнки и розложел ше як задовольни госц. А кед паприґаш сцигол, влапел тоти два котлїки, винєсол их вонка и положел пред ґрупу хлопох цо заметали пияц и дражки по варошу, та пред рестораном чекали чи им дахто дацо нє удзелї. Келнере патрели запрепасцено. Дюра им ище розказал най тим хлопом однєшу и два фляши вина, даскельо танєри и ложки, та най за нїма позбераю судзину. А вец винял бутєлар зоз сари на чижми, виплацел шицко тото цо поручел и вишол вонка. Хлопом, хтори шедзели зачудовани на ґарадичох, гварел: – Єдзце и пийце, хлапци, нєшка я часцим! Пошол до другого ресторану и на мире поручел длуго чекани котлїк рибового паприґашу, канчов вина и сифон соди. Тераз му нїхто нє пригварял же є нєдобре облєчени. Док ишол помали дому, здиховал себе: – Ей, кед сом бул млади сцел сом буц дзияк, або голєм дзвонар, та бим бул пан, а оцец ме дал за параста. Но, та мам тераз... Уж була ноц кед Дюра сцигол до валалу. Ганя ище завидна отворела капуру и охабела зашвицени лампаш у хлїве. Чекала свойого ґазду.

КАЗАЛ ПАН... У малим месце бул єден майстор хтори мал розробену роботню. Робел сам, лєм дакеди му помагала жена у мигелю и на вашаре, дзе предавал робу. А вец нагварели майстра най вежнє помоцнїка, же би ше розтерховал у роботи и могол ше баржей пошвециц унапредзеню своєй малей фирми. Гварели же кед приме дакого на роботу, будзе мац и даяки вигодносци, же то тераз тренд у держави. Млади челєднїк цо го майстор приял нє знал нїч робиц, анї ше нє сцел учиц, та майстор ришел вжац ище єдного помоцнїка. Анї тот ше нє барз хвастал за роботу, та майстор вжал и трецого. Тот ше дакус указал же будзе з нього, алє накадзи дацо зробел, такой ше ровно скаржел же як барз вельо роби, та себе вжал помоцнїка. Перши двоме тиж прияли своїх помоцнїкох, а тоти приведли своїх. И так ше у малей роботнї, кус-покус, назберала громада занятих. Майстор потим мушел, по закону, купиц касу цо видава рахунки, та вжац на роботу предавачку, менаджера, технолоґа и пи-ара. Вец ше умишали политични моци. Кажде мал свойого „фаховца” – братняка, шестринїцу, кума, сватових... Шицки сцели управяц, путовали по жеми и швеце на койяки совитованя, мудровали и цагали плацу. А шицку роботу и далєй кончел лєм сам майстор. Казал пан, зробел сам! Видзел майстор же ше нє може наробиц на силних помоцнїкох и совитнїкох. Нє могол то витримац анї економски, анї физично, та анї помириц ше з таку роботу. Завар шмикню и загашел фирму. О даяки час знова почал робиц. Сам, так як дакеди – помали, павшално, покус „на било”, покус „на чарно”, та аж оддихнул. Заш бул сам свой майстор. Робел так як знал. Так було найлєпше.

ШОПИНҐ У СТАРИМ КРАЮ Було то ище теди кед зме жили у велькей держави, кед до нас приходзели госци з Русиї тє. Совєтского Союзу, Румуниї, Чехословацкей и других жемох, за хторих зме були Америка, та предавали койцо по пияцох – судзини, фиронґи, гандри, пахнячки, лакотки, дробни алати и инше цо требало и нє требало до обисца, а шицко „за єдну червену”. Нам то нє було драге, а вони за тото цо предали купели у нас дакус девизи, з хторима могли „покерпиц” домашнї буджет, або знова дацо купиц на тарґовину. Шлїдом такого „бизнису”, рушели и нашо жени и подаєден хлоп „на шопинґ” до Восточней Словацкей або Заходней України, уж и прето же ше там, у старим краю, мож згвариц по нашим. Пришла так єдна ґрупа до Кошицох и питаю ше же дзе ту робна куча. Нїхто нє знал. Гварели им же таке у нїх нєт. Як то? – чудовали ше. Таки варош, а нє ма робну кучу! Якош нашли обходни дом, поопатрали шицко у нїм, та хлопи питали купиц бушилицу. Гварели им же таке нє маю. Заш ше чудовали. Таки вельки дутян, а нє ма бушилицу! А бурґиї маце? – питаю ше. Анї таке нє мали. Аж, задумайце, нє мали анї делови за „шкоду”! Понукали им лєм якиш запчастини за „ладу”, алє нашо нє розумели цо то. На другим краю дутяну жени накупели гарчки, миски, шерпенї и другу векшу и меншу судзину. А поклопци маце? – питаю ше. Любезни предавачки дзвигли з плєцами. И так нашо „тарґовци” накупели тото цо могли указац з пальцом, а вецей тото цо нє думали купиц, и пошли дацо поєсц и попиц. У Мадярскей купели салами, сира и „барацк” (кайсовей) палєнки, та ше врацели дому. Єдней соботи на пияцу розложели свою робу хлоп и жена з Виходного Словенска, „од Прешова”, як гварели. Єден наш челєднїк збачел машинку яку нє нашол кед бул у Словацкей, та ше пита же почим. – Думаце вартачка? – пита ше му Виходняр, чисто по нашим. 36

– Га гей, тото. – А маме и фурови за ню. И даяки часци за „шкоду”... Яки вам треба? – Маме и судзини, ниа, з покривками! – додава жена. Челєднїк ше пошкрабал за ухо. – Та я прешол швета, гвари, а аж дома сом ше огутал32 же нашо стари вартали дзиру з вартачку и фуровом, на судзину кладли покривку, а часци до коча правел коваль або колєсар. – Ти думаш же кед пойдзеш до швета такой мушиш бешедовац по странски, як на филмох! – гвари му колеґа хтори слухал о чим бешеда. – Ша бешедуй по руски, най це цали швет розуми!

огутац ше здогаднуц ше, присц ґу себе

АНЇ ҐОВЛЇ УЖ НЄ ТАКИ... Пред коло 50–60 и вецей роками у валалє було даскельо карчми: Мироньова, Паньска, Шантова (Бруґошкова, „Керемпух”), Душанкова (Стричкова), Давидова (Бодянцова), Надьордьова, Штранґаркова, Сивчова, Мишкова, Джуджарова, Кевеждийова, Бобикова, Микловшова, Осифкова (Планчакова), Андичово два... (Кевеждийова и Андичова карчма мали и ґуґларню.) И шицки жили. Тиж було и понад двацец дутяни! У центре валала, дзе тераз Дом култури, бул Вайсов дутян; на Вельким шоре Джуньов (познєйше „Сремаґ”), Папянков, Штранґарков, Чаканов, Жидовски (Ициков), Илї Мицовей, Дзвонарков (при старей Пошти); на Новим шоре Душанков, Ежденцийов и Боґольов (дзе бул Комбинат); на Куртим шоре Емушков, Шантов и Бобиков; на Маковским шоре Колєсаров, Артов, дзе нєшка Огньогасни дом бул Левийов; на углє Капущаного шору и терашнєй Русинскей улїци Янка Жида; у Вашарскей улїци и терашнєй улїчки Шайкашского одряду Резаков (Мишков); на Збегньове Ґизов; на Циґлашоре Кевеждийов и Микловшов; при беґелю Андичов; на Буджаку и при теметове Сивчов; на Новим Збегньове Чорбов; на Гушим пияцу Кевеждийов... И гоч вибор роби у нїх бул скромни, шицки робели. 38

Валал мал и Комбинат, познати у цалей велькей держави. Робели задруґи, роботнї, банки, було майстрох на шицко цо требало. Кажде обисце мало статку. Паприґа ше ширела у хотаре, ношели ю предавац аж по морйо. Овода и школа були полни. На Крачун, Багнїтки, Вельку ноц, Кирбай, у церкви шицко одгуковало од дзецох. Валал аж черчал. Людзе мали кеди, за себе и єдни за других. СЛАВНА БУЛА Желєна заграда, „Зелена башта” ю волали. Було то облюбене место дзе ше од яри до єшенї, соботами и нєдзелями, сходзели млади слухац музику и на танєц. Ту почал рокенрол, твист... Уходзело ше до нєй поза Валалску хижу (хторей вецей нєт), коло Библиотеки (дзе нєшка Ресторан). Шицка була у желєнїдлу. У нєй було два плочи за танєц – векша за старших, менша за младших, а по штредку росли яблонї. У чолє була бина за гудацох и апарати з котрих ше пущало музику, углавним з ґрамофонских плочох. З боку бул бифе и вонка даскельо столи. Около були лавки на хторих шедзели мацери цо ше пришли припатрац, кажда на свою дзивку або леґиня. Дакеди було вецей публики як младих, бо пришла и даєдна баба, нина, кума, та и сушеда. И вец голєм до тижня мали цо приповедац – же хто як бул облєчени, хто з ким вецей як два раз танцовал, хто би з ким могол буц пара, чия свадзба нєодлуга будзе... Шицко ше знало. И шицко було красне. Дзивки у пасових сукньох, вичесани и вивязани до баршоню. Красота! СВАДЗБИ звичайно отримовани у даєдней карчми (Мироньовей, Штранґарковей, Бруґошковей, Планчаковей...), лєбо под шаторню дома. На свадзби було полно дзеци. Прибрани у ручнїкох, чекали од кухаркох ножки и пупорки з юшки, та бегали з 39

нїма по сали и дворе. И кед по свадзби рано спаднул диждж, по валалє гуторели: „Прияла ше млода”. Ище кед ґовля злєтла на комин, о нєполни рок були кресцини. У карчмох теди ище нє було коняки, виняки, вискиї, анї квашней води. (Нє було их анї у дутянох.) Пило ше лєм палєнки, вина, соди, пива, даяки ликер и соки. Було три файти палєнки – наймладши леґинє звичайно пили „мишану з оранжаду”, тоти дакус старши „мишану зоз крушковцом”, а найстарши „мишану з румом”. Старши хлопи пили „чисту”. ШЕЙДЗЕШАТИ роки 20. вику були „златни часи” розвою валала. Стандард уходзел на вельки дзвери. Нови капури, купальнї, машини, драги и дражки, моторки, авта. Школовани млади. Робота за каждого. Розквитла „Ружа”. Нова мода: шушкавци, жипони, найлонки, високи запетки... Танєц з гудацми за младеж бул теди у „Башти”, „у Мироня”, як и у Младежскей сали (дакедишнєй Паньскей карчми), звичайно внєдзелю и на швета. На углє того будинку бул локал „Палич”. У нїм ше могло попиц кафу, а перши раз ше ту зявел сок з яблукох,

хтори єден час бул популарни напиток младих. Познєйше тот локал премесцени прейґ драги, до будинку Дома култури, а цали будинок Паньскей карчми, як и будинок „Руского слова” обок – поваляни. НЄШКА у валалє нє роби анї єдна з дакедишнїх карчмох. (У истим будинку лєм єдна, новшого датуму.) Од силних дутянох, лєм єден чи два робя на истим месце. И даєдни новши дутяни заварти. Комбинат загашени. Нєт анї стари задруґи, роботнї, анї таких майстрох як дакеди. На банкох клатки, на пошти ровно налоґа. Хлїви и кармики празни. Нєт рахунку зоз статком, анї на полю. Кажде понагля, нїхто нє ма кеди. Анї пенєжи. Млади швет сцека до швета. Стари ше селя на конєц Збегньова, за долїну. Свадзби по ридко. У оводи, школи, як и у церкви, вше менєй дзеци. Випатра же анї ґовлї уж нє таки як дакеди були... Або ту даяка друга хиба. Чи нам теди справди було лєпше? Можебуц ше нам лєм так видзи, бо зме були млади. Як гваря, були зме млади и красни, а тераз зме уж лєм – красни. Дацо можеме одняц од забуца, лєм тоти часи цо прешли нїґда ше нам вецей нє враца...

ДУРАКУ! Єдна позната домашня фабрика купела якиш новотни странски авто за директора, його сотруднїкох и блїзку родзину. Шицко у нїм остатнє слово технїки. Нє лєм на ґомбичку, алє з таку електронїку хтора бешедує, наглас опомина кед у авту дацо нє у шоре. Єден час було шицко як треба, робело як годзинка. А вец авто прегварел. Розуми ше, по странски. Оздзивал ше и кед го шофер палєл, и кед го гашел, и у драже. Шофер нє розумел. Нє розумел анї директор. Допило то шоферови, та вжал клїщочки и поштригал дроцики там одкаль глас приходзел. Авто вецей нє гуторел нїч. Алє о кратки час станул. Загашел ше. Нє сцел запалїц анї на цаганє. Поволали овласцени сервис. Пришол майстор з иножемства и видзел же „кельо годзин”. Авто ровно гуторел: „Олєй, олєй!” А кед го дриляли до одпаду, остатнї слова му були: „Дураку, дураку!”

КОШУЛЯ Було то нє так давно, кед министер за польопривреду у єдней богатей европскей жеми вше ношел билу кошулю. То прето, гуторел, же би було видно кед нєзадовольни фармере руцаю до ньго парадичи! Сохрань Боже у нас таки обичай, бо би тот наш министер ровно ходзел оквацкани од глави по пету!

БИЦИҐЛА Було то кедиш, видзи ше ми нє так давно, кед полиция у валалє сперала шицких цо ишли на бициґли. Скоро каждому єй строги припаднїки нашли даяку хибу. Поготов ґлобели тих цо на бициґлох рано и вечар ношели млєко до млєчари, а нє ридко оштрофали и даяку нину цо з кошарку ишла на пияц або з пияцу. Мой пайташ Михал праве вишол зоз карчми, дакус „подшмелєни”, бо бул якиш олдомаш33. Лєм цо ошедлал бициґлу и рушел по калдерми, кед го застановела полиция. – Особну карту, модлїм! – строго ше озвал полицай ґу ньому. – Нє мам. Га, вишол сом лєм ту, на валал. – Тисяч динари! А нє маце шветло. – Нє мам. Ша дзень, нє цма! – Ище тисяч динари! – Гварим же нє мам. – Нє маце анї заднє шветло. – Нє мам, ша гонїм лєм предком. – Заш тисяч динари! Анї бренчок нє маце. – Анї ми нє треба. Я гвиздам на каждим углє. – Нови тисяч динари! А то ваша бициґла? – Моя, уж пейдзешат роки! – Маце доказ о тим? – Та яки доказ? Ша шицки у валалє знаю же то моя бициґла. О єдну циву, швабска. Позберал сом ю з одпаду ище по гевтей войни и лєдво поскладал. Таки два нєт у валалє... – А пили сце дацо? – Ша... лєм два-три палєнки, з дружтвом. – Мушице дуц. Ви учаснїк у транспорту... Михал надул вецей як треба и почал ше шмеяц, аж ше за брух лапал. – Приява судийови! Цоже вам ту шмишне? – Ша, за мну идзе Микола, „наштрахмулєни”34, ґарант же нє ма особну карту, анї пенєжи... А даяк нє ма анї бициґлу! 33 34

олдомаш часценє з даякей нагоди наштрахмулєни подпити

ХВАЛИ ДО ПОВАЛИ Стретли зме ше у шпиталю. Нє знам му анї мено, анї одкаль є. Лєжали зме вєдно, седемцме хори хлопи, до тижня у истей хижи, кажде зоз свою бриґу и больом. А вон лєм „млєл”, як сувач35. – Знова пада диждж! Нє хиба, треба го. Будзе огурки. Яки сом влонї мал! На малим фалатку у загради, огурки як блата! А квалитет – супер. Нїхто таки нє мал. Нє мушел сом ше анї розкладац на пияцу. Лєм цо сом станул з автом, такой купци коло мнє, просто их розґрабали. Нє сцигол сом анї ґайби врацац, анї пенєжи читац... А мархву яку сом мал! То за Ґиниса! Виберал сом ю до тижня, нїяк ю вицагац. Вец парадичи, як намальовани. Нє гибрид, наша стара домашня сорта. Предавал сом их и на желєно, на червено, и цадзени. На мало и на велько, а шицко з тей малей загради. Викармим до рока штири-пейц швинї, тельо за обисце. Правим колбаси, познати нє лєм у валалє, алє и околини. Месарски анї блїзко! А тоти дутянски салами – ух, то сама вода и шалїтра! Мам и фарму дробизґу36. Кури „родайланд”, енґлейски. Нєшу ше, по два-три вайца на дзень. Права фешта од вайцох! А пульки пазински, сцегна як целячи! Кажда пулька – полна ванґла меса! Пред Новим роком людзе стоя у мнє на капурки, чекаю у шоре. Знаю же цо то здрава пожива, власна продукция. Нїч штучне, нїяки пестициди, адитиви, гормони, конзерванси и цо ци я знам цо шицко нєшка трепу и трую народ... У шлєбодним чаше пишем писнї. Волаю ме Єсенїн. Инспирациї берем зоз живота. Мам и любовну поезию, ище яку! Потераз сом нє обявел свою збирку. Нє мож нєшка присц на шор од телїх поетох. Вецей поетох як читачох! Я вельо читам, и то у ориґиналу – Дохтора Живаґа, Ану Каренїну, Тараса Бульбу... Широка руска душа! Дакеди знам „у диху” пречитац три та и штири тисячи боки! Почал сом писац и роман, мам уж дванац уводи. Алє, нє ма народ кеди читац. Нє зна анї ценїц праву уметносц. Мам готови и сценарио за филм, о єдним коньови... 35 36

сувач млїн дробизґ живина

Челєднїк уцихнул кед ше на дзверох зявела сервирка з вечеру на кочику. Шацовал ю док кладла порциї каждому на орманчик. Кед пришла ґу ньому, поцихи ше озвал ґу нєй: – Патрим на вас од вчера, панї, яка сце красна и вредна особа. Волам вас, придзце на мой маєток. Нє будзеце нїч робиц, лєм преходзиц ше, як Емина по загради з ружами у хладку ясмина, а я вас ошпивам у стихох. Я поета, а ви ми будзеце инспирация... Жена заслупла, стала у чуду, а вец о хвильку зврещала на ньго: – Та яка инспирация, дураку єден! Озда я мам мужа, зазраку! Як ше нє ганьбиш таке дацо и повесц? Знаш ти дзе ше находзиш? Опать ше лєпше до жвератка! Ооо, чудак над чудаками! Я инспирация... Та идз гет! Гайде, поєдз швидко тот сутлияш, бо ци го на главу висипем! Нє мам я кеди тебе чекац. Позберам судзину и сцекам дому. А ти здумуй тоти твойо писнї з ким сцеш, гоч до рана... Нє знам цо до конца було з поетом. Рано го уж нє було у хижи. Єдна шестра гварела же и ю волал до своєй загради у хладку з ясмином, а вец ше питал дому. Нїхто з нас нє дознал же чом вообще и пришол до шпиталю.

КВИЗ Бешедую давни школски пайташе: – Знаш дзе ше находзи Мертве морйо? – Га... озда у Швайцарскей. – Алє гваря же Швайцарска нє ма морйо. – Вецка є у Шведскей. – Га, то ци исте, нє? Слуха то треци, та гвари: – Випатра, пайташе, же сце обидвоме мали осипки теди кед зме учели тоту лекцию. Ша Мертве морйо у Шпаниї!

КРАДОШЕ И ТОЛВАЄ Од старих людзох сом чул таку народну мудросц: „Нє толвай тот хто краднє, алє тот кого влапя.” Паметам же ши дакеди могол зохабиц през ноц на полю и ролю, дерлячу, косачку и шицок серсан37 – рано ши их там нашол. А тераз ци по билим дню пообераю паприґу, однєшу моторчок за залїванє, зрежу ґереґи и динї, жито скоша, оберу овоцнїк, вежню бициґлу спод конку, позбераю шмати и пирнаґи з паньващика, однєшу месо зоз замарзовача, шунки и колбаси з комина... И нїкому нїч. Крадошох скоро нїґда нє влапя. КРАДНЄ ШЕ и струю, бакарни дроти, койяки плочи, плехи, циви, бронзу зоз памятнїкох, покривки на шахтох... Нє розумим ше до того. Анї як то мож „чесно” заробиц фабрику, готел, тисячи гольти жеми, силни палати, бесни авта и милиони у банкох по швеце. Нє ясне ми анї тото же ше толерує такволана „дробна крадза”. Чи то значи же и я можем пойсц до дутяну, вжац даяки „дробнїци” и висц вонка? Якого сом щесца, я би плацел кару и кед купим лутрию! Мам якуш горчину од того рана як сом чул же єден роботнїк на шмециску зменєни, а потим остал без роботи. Чом? Прето же виберал зоз шмеца даяки „вредни” предмети и материяли, та их предавал на рециклажу, же би прекармел свою числену челядз, домашню оводу. Ма дванацецеро дзеци! ПРИХОДЗИ МИ тиж на розум и млади челєднїк, зоз гевтей велькей держави, хтори почал робиц у познатей фирми, та видзел же технїка до нєй ище нє сцигла. Старши товарише писали з обичним клайбасом и сцерали з ґумку! Челєднїк ше дакус покруцел по будинку, та дзешка у маґазину, медзи старима стварами, нашол руцену писацу машину. Була то старинска, масивна машина, правена даґдзе медзи двома шветскима войнами. Дакус 37

серсан алат, прибор

ю повидувал, поменял цо требало, подмасцел, уцагнул нову пантлїку и почал на нєй робиц. Перше свою роботу, а вец и „услуги” колеґом. Шицки го окляпковали, бо им олєгчал и „модернизовал” процес роботи. И так було даскельо роки. Вец млади челєднїк прешол на другу роботу. Кед одходзел, вжал и стару машину. Мал дома нову и вельо лєпшу, алє сцел мац памятку. Винєсол ю на главни дзвери, нє скривал. Алє у фирми уж були даєдни нови людзе, та нєодлуга прибегнул ґу ньому товариш зоз синдикату и досц оштро гварел: „Врац машину! Кед ю нє врациш, похопиме то як крадзу дружтвеного маєтку!” Дармо ше челєднїк справдовал же то одписана машина, же му ю уствари нє треба, же ю вон оправял и отримовал, та думал же ю заслужел... Нє вредзело. Краднуц у гевтим чаше значело страциц кажду роботу. Врацел машину. Нїхто вецей на нєй нє знал анї нє сцел робиц, та ю єдного дня руцели там дзе дакеди була – до маґазину ґу старим стваром. Алє, правда була задоволєна.

ГВАРИ єден хронїчар домашнїх и шветових подїйох: „Нєшка ше шицко краднє. И днї и щесце. Алє зато шицко мож купиц. И школу, и мудросц. Голєм на паперу. Мож украднуц идею и гласи, а купиц награду и угляд. Хто ма пенєжи.” Лєм мир у шерцу нє мож купиц, гварим. А правиц ше шалєни можеме и задармо... Нє барз ми то шицко ясне, алє будзем о тим штудирац наютре. Нашо стари би поведли: „Рано мудрейше од вечара! Вецей днї як колбаси...”

ДИПЛОМА Петро Копчаї, єден з перших парохох у Керестуре по приселєню, концом 18. вику «нє сцел винчац леґиньох хтори нє служели у Швабох и нє виучовали у нїх обрабянє жеми». То им була якаш диплома же би могли успишно робиц у польопривреди. Така диплома би ше и нєшка здала даєдним фаховцом, поготов тим цо нам скраваю аґрарну политику.

ТЕРПИТКА И ПЕРШИ ХЛЄБ ПОШЛИ домашнї на польо, а охабели младу нєвесту дома най вари полудзенок. Швекра єй шицко порихтала до гарчка и приставела юшку на шпоргет. Нєвести наказала же лєм най юшка сциха вре, та будзе на нєй терпитки38. А швекор ище додал же кельо будзе терпитки на юшки, тельо динари достанє. Нєвести уж було пол шеснаста, та ше сцела указац. Ровно кладла на огень и долївала води кед барз варло. Вец ше єй видзело же юшка посна, та кус-покус додавала куровей масци же би було вецей терпитки. Докладала раз на огень, раз води, раз масци... И кед нєвеста на концу усипала юшку з гарчка до миски, масц ше зляла до єдней громади, та на юшки була єдна велька терпитка. Так нєвеста заробела – єден динар. ПРИШОЛ шор на младу нєвесту хлєба печиц. Нїґда то сама нє робела, лєм ше припатрала як то єй мац роби, ище док була дома. Алє мушела и тото перши раз пробовац. Ище вечар пред тим порихтала заправку39 зоз кващком40, а вчас рано замишела цесто у ванґли. Додала и добру гарсц квасу, а вец кладла раз муки, раз води, мишела, прицискала з песцами, премишовала. На концу, закрила цесто з рачками41 и хлєбовку42, прежегнала, та охабела най кишнє. Натопела до пеца, розшпиртала жирячку з ожогом43, а потим ю збила з кочергу44. Цесто так наросло же го нєвеста мушела преложиц з ванґли до корита, а з корита до купачки! Вишли єй штири вельки хлєби и даскельо менши. Аж вистало и на тащки и даєден варґоч. Шицко тото посадзала45 до пеца и заварла пец з брилу46, як спада. терпитка масна громадка на юшки заправка розправени квас (за хлєб) 40 кващок квасне сухе цесто 41 рачки латки на ванґли з цестом 42 хлєбовка ручнїчок з хторим ше закрива цесто и хлєб 43 ожог желєзна палїца за розгартанє жирячки у руским пецу 44 кочерга древена направа (як мотика) за збиванє жирячки 45 посадзац покласц печиц хлєб або колачи до пеца 46 брила покривка з хтору ше затика руски пец 38 39

Чула од швекри, як и од баби, же хлєб упечени кед буґнує. (То значело же кед ше хлєб винє з пеца и подурка од сподку, треба же би мал таки звук як кед буґную. А дакеди буґновали по драже о тим цо нове у валалє.) Прето нєвеста ровно вибеговала на драгу же чи нє буґную! Щесце же швекра була дома. На час виняли хлєб з пеца и шицко ше добре закончело. Було хлєба и на валал!

ОД КУТА – ДО КУТА ГВИЗДИ. У швеце, а однєдавна и у нас, єст аґенция хтора предава – гвизди на нєбе. Кед маце пенєжи, можеце себе купиц гвизду хтора будзе ношиц вашо мено. За ню лєм ви знаце, а можеце ю и подаровац дакому. И нам у польопривреди би ше здала даяка гвизда. Можебуц ше нам розвиднї! *

СЕЛЯНЄ. И попри числених намаганьох, закладаньох, та обецаньох за розвой польопривреди, млади заш лєм нє сцу остац на валалє. Можебуц єст хлєба и без мотики, алє сиґурно нєт хлєба без селянох. *

ПОМОЦ Звичайно пред виберанками панове политичаре ше розлєтаю по польох, пластенїкох, хлївох и кармикох. Хваля урожаї, гласкаю целята и прашата, облапяю и окляпкую продуковательох, та им обецую помоц. Єден наш колеґа гинто аж руки ламал: – Пребог вас модлїм, нє помагайце нам вецей, бо будземе ище и длужни! 51

ШКВАРКИ. Приповедам гинто пред младу челєдзу же ше ми у младосци виховали на сланїни и цибулї, шкваркох и квашеней капусти. – Га лєгко вам було! – гваря ми. – Знаце ви же сланїна и шкварки нєшка прави луксуз, драгши су як найдрагше месо! Лєм кед их єст! Тота хиба же дакеди швинї було у каждим обисцу на валалє, а тераз лєм подаєдна. А и тоти швинї уж нє таки як дакеди були. *

ЛУТРИЯ. Польопривреда у нас лутрия! Кед ше добре зродзи, цени наших продуктох нїяки. Кед ше нє зродзи, цени добри алє заробку мало, бо нєт роби. Индзей у швеце польопривреда озбильна продукция, а у нас то бависко на щесце. А якого зме щесца, ми селянє нїґда нє виграєме премию. Часто зме ище и покарани! * * * СТАНДАРД. Туристи з єдней европскей жеми хтори були у нас, кед видзели цени у наших предавальньох, гварели же маме таки стандард як у Европи. Лєм кед би закукли до наших плацох и пензийох, видзели би же зме даґдзе у Африки.

ЯБЛУКА Єдна домашня фирма вивезла гинто яблука до єдней европскей жеми. Друга домашня фирма увезла яблука зоз тей истей жеми. Випадло же то були тоти исти яблука! Нє хиба. Голєм на тоти яблука з правом могли приквачиц ознаку: «експорт-импорт». Лєбо: «увозни, а нашо».

ВИДЛИ. Пришли дзеци з велького варошу на валал и у єдним парастким обисцу вошли до хлїва опатриц статок. Єден хлапец збачел видли опарти при муре, та ше пита: „З тоту видлїчку крави єдза?” А дзивче з ґрупи му гвари: „Нє плєц! Видзиш озда же ту лєм єленї!” *

РИБАРСКА. Приповеда єден рибар же влапел у беґелю таку вельку рибу же за ню остала долїна у води. Кед тераз преходзи тамаль на чамцу, вше под нїм дирґнє. Правда иста! *

ОПЕРАЦИЯ. Мой бочни сушед кобури з клубами. Ходзи з двома куками. Заказали му операцию за 2040. рок! Сушедови тераз 70 роки, та ше цеши: – Випатра же ми тота операция анї нє будзе потребна... *

KOKTA У косидби при силосох нїґдзе хладку. Вшадзи лєм жито и горуци бетон. Челєднїк у будки прейґ драги понука розхладзене пиво, кокту и даяки сок. Єдна фляша – дзешец кили жита. Наздраве! Хто тебе з хлєбом, ти його зоз жимну кокту! 53

МИНИСТЕР. Гинто у розгваркох о составу Влади було озбильни закладаня же би министер за польопривреду бул – параст. Вон би, гварели, найлєпше розумел селянску бриґу и трапезу. Помоцнїк або совитнїк би му могол буц гоч и политичар, лєм най ше му нє миша до роботи. *

САЯМ. На каждим Польопривредним сайме у Новим Садзе по хто зна хтори раз висловени познати „святочни” фрази же „польопривреда наша шанса, пожива наша нафта, вивоз, розвой валала и селянских ґаздовствох муши буц наш приоритет...” Сушу, вилїви, каменєц, нєсклади ценох, нєсполнєни обецаня и други аґрарни питаня – нїхто нє спомина. Озда так треба. Кед саям, най будзе саям.

ФАРМЕРКИ. Гвари мали Мижо: – Фармер то чловек хтори ноши фармерки. Нєшка фармере маю узки счухани фармерки, на колєнох подрани, а на задку поплатани. Тераз така мода. Док вирошнєм, и я будзем фармер. Озда ше потамаль пременї мода, та фармере нє буду ходзиц згайскани47 и рондяви48. *

47 48

згайскани счухани, зношени рондяви подрани

ДИНЯНКИ. Єдного лєта мож було чуц и таку „руску” бешеду: – Ґереґи и динї ше опрашели як треба, добре ше заметли, та добре и зродзели. Потераз зме знали же ше швиня може опрашиц, а ґереґи и динї ше повяжу, же ше обисце замета з циркову, а двор и на драже з метлїнову метлу. Алє, вше дознаме и дацо нове. *

МИШАНЄ. Ми селянє ше нє мишаме до политики. Алє зато ше политика ровно миша до нас. *

ПОПИС. Гинто бул попис польопривреди. Гварели же то треба пре статистику и Европу, як и же би ше знало цо маме, а цо нам треба, та ше вец будзе приношиц и даяки розвойни мири. Добре би було пописац и шицки проблеми, чежкосци, чкоди, утрати, диспаритети, спреводзки, крадзи, нєправди и други зявеня у тей обласци, та вец плановац розвой польоприреди. *

ЗАЯЦ. През жиму ше по валалох звичайно водза розгварки о ловох. Ми селянє анї у таких нагодох нє влапиме заяца. *

МУДРОСЦ. Єден „добри познаватель” аґрарних обставинох у нас виявел: „Место цо увожиме месо, млєко и други поживово продукти, най держава увеже мудросц же як у власних условийох випродуковац тоти продукти дома.” Справди, ґениялне ришенє! Як зме ше тото скорей нє здогадли...

КУЛТУРА. Гваря же у каждей кризи перше страда култура. Точно. И у нас на валалє панує криза, та нам ровно страда – аґрикултура. *

НОВОСЦ. Ровно слухам же хто цо гварел о польопривреди, же цо у нєй нєдобре. То знаме и сами. Кеди уж раз учуєм же хто цо зробел у польопривреди же би у нєй було лєпше? * * * ДЗВЕРИ. Власци ровно препоручую селяном же би ше здружовали, та же вец можу лєгчейше дуркац на дзвери и глєдац ришеня за свойо проблеми. Тоти цо ше здружели гваря же тераз вєдно дуркаю, алє нїхто нє отвера. Дзвери и далєй заварти, а ришеня нєт. Будзе же хиба у дзверох. *

АПАТИКА. Поносую ше пензионере з варошу: – У нас у дутянох уж предаваю месо на деки, млєко на деци, цукер на ґрами, олєй на ложички, циґари на фалат... Як у апатики! *

ШАТВА. Гваря даєдни землєдїлци же им пред шатву звичайно нїч нє познате. Як би нє? Га познате же драгши гної, нашенє, драгша нафта, защитни средства, резервни часци... Лєм ше нє зна почим будзе жито, кукурица, слунечнїк, цвикла, соя... Алє уж познате – же тото нєпознате.

БАВИСКА. – Народу треба хлєба и бависка! – гварел єден римски цар. А мой школски пайташ Михал, пензионер з варошу, гвари: – Нєшка нам хлєб вше драгши, а бависка з народом маме поверх глави, та зме сити шицкого! *

КУРНЯВА. У децембре 2012. року так завяло драги же мала роботи и чежка механїзация. Хтошка ше у тей покори здогаднул же як ше дакеди робело. Конї рубали чапаш49 и цагали древену розгартачку, та драги були учас розчисцени. Були то стари (добри) часи. Вецей нєт анї конї, анї таки розгартачки. *

чапаш шлїд, уґажена дражка

Додаток ПАМЯТКИ НА „РУСКЕ СЛОВО”

ТАДЗИ ЛЄПША ДРАГА! Док „Руске слово” було у Керестуре, шейдзешатих рокох, до наших местох зме одходзели на єдним жовто-червеним комбию. Гонєл го Янко Гайдук – Гаровов брат, волали зме го „сват”, а вон бул добри шофер и любел франту. Комби ше ровно губел, алє ишол, понеже исти сват и майстор Юлин Стрибер часто були „закопани” у нїм, оправяли го, та вше якош бул порихтани за путованє. Мали зме и стари москвич, хтори нас тиж добре служел и за гевтот час то справди була лимузина. А нашо путованя „на терен” були теди праве дожице. Прейґ Дунаю ше ишло на скели, зоз Бачкей Паланки до Илоку, а вец далєй. Прето зме на драги були од рана до вечара. Можеце задумац як то могло буц кед вєдно путовали Соцки –Микола Скубан, Дюра Папгаргаї, Дюра Латяк, Юлиян Каменїцки, ище кед ше ґу нїм дакеди приключел и Витомир Бодянєц! Живи гумор, франти и шмиху нїґда конца. Путуюци театер! Алє, роботу пре котру зме ишли зме вше покончели. Були зме млади, та зме шицко посцигли. Позберали зме подїї и теми зоз култури, школи, задруґи, спорту, важни валалски новосци, побешедовали з людзми, покончели цо треба и на пласману виданьох. Попри шицким, дакеди було часу и за даяки горки рибов паприґаш на Дунаю. Драги були подли, углавним камени, алє сама дзира. Дирґало на чудо, комби стукал и черепчал. Сват звичайно гонєл помали, осторожно. Раз у єдней кривини комби ше розбегнул. Престал и тресц. На тот завод сват розгонєл нєзвичайно швидко. – Цо ше стало, свату? – питали зме ше му. Сват ше нє оздзивал, лєм гонєл. Аж кед прешол кривину, зменшал ґас и гварел: – Га, тадзи була дакус лєпша драга! Оддихли зме и предлужели по дзиравей калдерми. 60

ДЗЕ СОЦКИ – ТАМ ФРАНТА До яри 1968. року „Руске” було у Керестуре, у будинку обок при церкви, вєдно з Друкарню. (Того будинку вецей нєт.) Мал сом ридку привилеґию у тим будинку, у истей хижи, робиц зоз Миколом Скубаном Соцкийом. За тих младших: Соцки бул наш познати гумориста, алє и ґлумец, новинар, писатель, прекладатель... Микола бул родом з Коцура, та о тим часто знал повесц: „У Керестуре ми гваря же сом Коцурец, а кед пойдзем до Коцура гваря же сом Керестурец!” Вецей раз сом ше му питал же чом го волаю Соцки, алє вон лєм одмаховал: „Т’я!” Аж познєйше сом дознал же було так: Ище док бул у Коцуре, Микола Скубан бавел єдну забаву у хторей мал улогу „Соцки”. Та остал – Соцки. Вон прилапел тото мено, та ше так и подписовал под свойо гумористични прилоги у новинох.

Соцки бул полни гумору. Гоч з чого, гоч дзе и гоч кеди знал направиц франту. Од нього вишла и присловка, хтора вошла до народу: Дакеди зме були млади и красни, а тераз зме уж лєм красни. Алє у роботи бул озбильни и поверх шицкого – барз точни. Вельо сом ше „обрал” од нього, окреме у технїки новинох. Спочатку сом углавним писал прилоги з обласци польопривреди и валалского живота. Алє раз сом ше одшмелєл и написал Соцкийови писмо у жартовлївим стиху. Вон ше нєсподзивал и такой ми на исти способ одвитовал, медзи иншим: „А тот Иво Андрич // шицок ше ошлїнї, // док напише кнїжку // як ше кармя швинї...” У паметаню ми и стищок хтори Соцки написал Мелани Павловичовей, з Керестура до Нового Саду: „Тераз це поздравя, // ище вецей люби, // єден млади бачи // у пасу досц груби!” Раз на святочносци у Доме култури у Керестуре, з нагоди єдного державного швета, водитель програми водзел на бини розгварку з Миколом о актуалних валалских подїйох. Медзи иншим, питал ше му же чом ше у новинох подписує як „Соцки”. – А-а, то прето же би ше нє знало хто пише! – одвитовал Соцки у своїм познатим маниру. У сали настал шмих и моцне кляпканє.

КАФА ЗА НЄВОЛАНОГО Було то дзешка 1966–67. року. У старим будинку „Руского” у Керестуре Редакция мала три просториї. У преднєй були Дюра Латяк (директор и главни-одвичательни редактор) и Янко Рац (редактор „Пионирскей заградки”), у штреднєй Микола Скубан Соцки и я, а у першей од уходу Дюра Папгаргаї (редактор „Шветлосци”), Юлиян Каменїцки и Ирина Гарди (познєйше Ковачевичова). У просторийох од двора було Рахунководство дзе робели: Сена Венчельовского, Яким Чижмар, Емил Сопка и Мария Гарди (познєйше Биндасова). На дворе була Друкарня. За дзверми у штреднєй хижи бул мали столїк, на нїм решо и прибор за варенє и послугованє кафи. Ту нам Марча варела кафи, тельо шолїчки кельо нас у тим чаше було на роботи. Алє Соцки вше мал обичай повесц: „Полож єдну вецей, можебуц наидзе даяки нєволани...”

Кед о єден час пришол дахто, поведзме з Дому култури, Месней заєднїци, Школи або Комбинату, такой мал готову кафу. Госц хлїпал лїтну кафу, а нам коло нього було шмишно же праве вон бул тот ’нєволани’. Кед нїхто нє пришол, геверну кафу випил дахто з нас, та гоч то було и нашмих. Були зме млади, та ше нам шицко сцело. А кед налєцел даяки високи госц зоз Кули, стримовали зме ше. Були зме озбильни. Бо, товариш з Општини або Комитету – то теди було барз вельке! Дакеди зме на кафу и „на по єдну” пошли до Ресторану (теди ше волал Клуб дружтвених и явних роботнїкох). Качмар у нїм єден час бул Йовґен Гайдук, познати як Гаров, хтори барз любел франтовац. Було му шицкоєдно же чи то домашнї чи госци зоз страни. Раз так, кед нас було векше дружтво, наварел кафи у гарчку и дзелєл: „Ти пиєш сладшу? Най ше пачи. Ви горчейшу? Може, най ше пачи. Ти обичну? Ту є, ниа...” А шицким черпал з єдного гарчка. Були зме цихо, бо медзи нами було и госцох. Лєм зме ше покус шмишкали. Алє на Гарова ше нїхто нє гнївал...

О КНЇЖКИ

ЯЗИЧНИ ПЕРЛИ Дружтво за руски язик, литературу и културу потвердзую свойо статутарне опредзелєнє чувац, розвивац и пестовац мацерински вислов и однїмац од забуваня литературу, традицию и обичаї звичайних людзох на валалє. На тот завод то потвердзує з видаваньом кнїжки Юлияна Папа Бачи Дюра з Керестура: Правда иста, нїкому нє гутор. То кнїжка о подїйох з валалского живота, описаних на гумористични способ, у хторих ше чувствує пах прешлосци. О нїх ше длуго приповедало у валалє, а велї з нїх остали паметлїви и по нєшка. Як автор гвари, то подїї хтори ше збули гинто або нєдавно, алє правда иста. Голєм так приповедали дїдове на лавочки под ягоду на драже, а потвердзели жени на праткох. З конца на конєц валала кажде дацо додал або однял и наказал: Нїкому нє гутор! Окремну увагу заслужує авторова язична енерґия, збита до простих алє ядровитих висловох, котри сиґурно заплюшню з язиком и даяки други побрежя. То чисти, ясно розумлїви, автентични руски язик. То язик наших предкох, язични перли яки праве ґу таким текстом и швеча, хтори у тей кнїжки зачувани од забуваня. мр Гелена МЕДЄШИ

ПРЕЧИТАЙМЕ НЄ ЛЄМ ПРЕ ПОДЇЇ Пред нами интересантна кнїжка у хторей автор на лєгки и гумористични способ описує дзепоєдни подїї и дожица у Керестуре, углавним у першей половки прешлого вику. Описує и неґативни зявеня, алє тиж з благим гумором и благу иронию, яки маме у тим виривку: ... А зна ше як однїмали. Ша, пришли, вжали и гварели: „То вецей нє вашо, алє нашо!” Потим тоти исти „нашо” уступели тото цо вжали другим, а тоти трецим, вец ше шицко приватизовало, розцагало, лєбо препадло… Та хто же тераз розмерви тот ґузел? Тоту кнїжку, медзитим, треба пречитац нє лєм пре описани подїї, алє и пре язик хтори автор хаснує. То чисти народни язик на яким нашо людзе бешедовали ище у повойновим чаше. У авторових текстох находзиме и таки слова и вирази: млєко чурком чурело „барз чурело”; Дзе тот Мадаґаскар? ... Преблїзки Сентивань! „барз далєко (валал Сентивань далєко од Керестура, та ше за даяке далєке место гуторело: преблїзки Сентивань); Розмахал ше швекор з косу и валял одкоси жита „кошел”; мали шурнайз дзеци „мали вельо дзеци”; идзе Микола, „наштрахмулєни” „идзе подпити”; А мархву яку сом мал! То за Ґиниса! Виберал сом ю до тижня, нїяк ю вицагац „цали тидзень сом ю виберал”, „лєдво сом ю вицагал”; Мам якуш горчину од того рана як сом чул же єден роботнїк на шмециску зменєни (виреченя типа одтеди ... як уж ридко хаснуєме, частейше гуториме одтеди ... кед); ми селянє нїґда нє виграєме премию „нє достанєме”; Конї рубали чапаш „правели драгу у шнїгу”. Даєдни таки словa и вирази автор пре младших читачох и потолковал на концу текстох. Читаюци Папову кнїжку, дакеди маме упечаток же з нєй прегваряю нашо народни приповедаче чийо твори представяю праву скарбнїцу краси нашого язика. др Юлиян РАМАЧ

ПОГЛЯД ДО ПРЕШЛОСЦИ Бачи Дюра з Керестура традицийни, конзервативни Руснак хтори ше зочує з огромну пременку у остатнїх двох-трох деценийох у своїм окруженю. У його младосци нє було хемиї у польопривреди, алє ше хасновало мотики, видли и хлївски гной; дзивки нє мали кратки сукенки, найлонки, високи запетки и голи брухи, алє ношели пасово сукнї и баршонї; млади нє закончовали факултети же би одходзели до швета, алє оставали дома. Косачки, вязачки и трешки заменєли нови технолоґиї и електротехнїчни чудеса. Дюра аж анї свадзбу зоз свойого часу нє може препознац у новокомпонованей свадзби на хторей турска кафа нєзаобиходна часц мения. Конфликт традицийного и сучасного найчастейше жридло гумору, швижого, добронамирного, присмаченого зоз вельку дозу носталґиї. Автор винїмно добре панує з руску народну бешеду. Дзекуюци тому, читательови оможлївене же би ше як зоз часоплївом пренєсол до двацетого вику. Автентични вислов твори и автентичну атмосферу руского валала з того периоду. У текстох похаснована архаична лексика и жридлова фразеолоґия (кресцанка; баршонь; лампаш; Казал пан зробел сам; Рано мудрейше од вечара; Вецей днї як колбаси; Нє толвай тот хто краднє, алє тот кого влапя). Автор тиж так хаснує и бависка зоз словами (Вше ище лєм ДАЯК було. Ище нїґда нє було же НЇЯК нє було; Алє то уж познате – же то нєпознате; Нєшка нам хлєб вше драгши, а бависка з народом маме поверх глави). Дзепоєдни виреченя представяю окреме успишни афоризми (Можебуц єст хлєба без мотики, алє сиґурно нєт хлєба без селянох; Ми селянє ше нє мишаме до политики алє зато ше политика миша до нас; И у нас на валалє панує криза, та нам ровно страда аґрикултура). Атмосфери прешлосци, тє. старих (добрих) часох, значно доприноша и успишно вибрани фотоґрафиї. др Михайло ФЕЙСА

ЗМИСТ МЕСТО УВОДУ................................................................................ 4 Товарише и панове............................................................................ 5 Здрава пожива.................................................................................... 6 Машля................................................................................................ 7 Майстрове.......................................................................................... 9 Папери.............................................................................................. 11 Хто розмерви тот ґузел?................................................................. 12 Буря у жохтаре................................................................................. 13 Чистота лєм пол здравя.................................................................. 15 Чуда технїки..................................................................................... 17 Кафа у сватових............................................................................... 19 Кресцанка........................................................................................ 21 Покута.............................................................................................. 23 Препасц швета................................................................................ 24 И жена така як моя.......................................................................... 26 Одберачка......................................................................................... 28 Формулари....................................................................................... 30 Паприґаш за Дюру Дюрового........................................................ 33 Казал пан.......................................................................................... 35 Шопинґ у старим краю................................................................... 36 Анї ґовлї уж нє таки........................................................................ 38 Дураку!............................................................................................. 42 Бициґла............................................................................................. 43 69

Хвали до повали.............................................................................. 44 Крадоше и толває............................................................................ 46 Терпитка и перши хлєб................................................................... 49 ОД КУТА – ДО КУТА ................................................................. 51 Додаток ПАМЯТКИ НА „РУСКЕ СЛОВО”............................................... 59 Тадзи лєпша драга!......................................................................... 60 Дзе Соцки – там франта................................................................. 61 Кафа за нєволаного......................................................................... 63 О кнїжки Язични перли................................................................................... 65 Пречитайме нє лєм пре подїї......................................................... 66 Погляд до прешлосци..................................................................... 67

ДРУЖТВО ЗА РУСКИ ЯЗИК, ЛИТЕРАТУРУ И КУЛТУРУ – НОВИ САД (1970–2013)

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад ПАП, Юлиян Правда иста, нїкому нє гутор : Бачи Дюра з Керестура : Валалски дожица / Юлиян Пап. - Нови Сад : Дружтво за руски язик, литературу и културу 2013 (Будисава : КриМел) стр. : илустр. :23 cm. – (Едиция Одняте од забуца :15) Тираж 400. – Стр.

Юлиян Пап: Бачи Дюра з Керестура ПРАВДА ИСТА, НЇКОМУ НЄ ГУТОР Валалски дожица - Видаватель: Дружтво за руски язик, литературу и културу, Нови Сад, В. Путнїка 2, 2013. року - Тираж 400 - Обсяг друкарски табаки - Друковала Друкарня КриМел, Будисава. zkvnevladine@nscable.net 064 19 75 281 papugai@open.telekom.rs 71