Een spirituele paradox - concepten als noodzakelijke stappen op het Pad by Ramo de Boer

Concepten als noodzakelijke stappen op het Pad

ÂŠ 2012 Ramo de Boer

Het Pad Wat mij in mijn leven, werk en studie al lang fascineert is de werking van concepten. Onze beschrijvingen van de werkelijkheid en onze theorieën erover worden verwoord én overgedragen door concepten. Ook onze ervaring van die werkelijkheid communiceren we graag met elkaar. Ervaring is echter niet direct overdraagbaar en daarom gebruiken we ook hier concepten voor de indirecte overdracht ervan. In het Tibetaans-Boeddhisme is er een rijke traditie van wat men nyamgur noemt, of ervaringsliederen, gedichten van gerealiseerde meesters waarin zij hun diepe spirituele ervaringen verwoorden.1 Het lezen hiervan is zeer inspirerend, maar een noodzakelijke voorwaarde voor die ervaring is dat je kennis hebt van de inhoud van de gebruikte concepten die aan deze ervaringen ten grondslag liggen, anders zul je het lied niet juist verstaan. En bij misverstaan zal het lied haar belangrijkste functie verliezen – het teweeg brengen van een directe ervaring van die diepe spirituele realisaties. We kennen overigens wel vormen van conceptloze directe initiatie van ervaring – bijvoorbeeld de introductie in de natuur van de geest door een Leraar – maar het grootste deel van het werk tot permanente realisatie lijkt voor de meesten van ons het dagelijks toepassen van de conceptuele aanwijzingen door gewaarzijn, reflectie en (meditatie) beoefening.2 Een spiritueel pad als concept Iedereen die een spiritueel pad bewandelt weet uit ervaring dat een van de lastigste aspecten het toepassen van de theorie in de praktijk is. De theorie op - en over - het pad geeft ons een zicht, een richting, een doel: een hoge(re) kwaliteit van zijn die we kunnen verwezenlijken. Deze hogere kwaliteit verschilt echter wezenlijk van de werkelijkheid die wij dagelijks ervaren. In de non-dualistische tradities, waaronder het Tibetaans-Boeddhisme, worden twee werkelijkheden of realiteiten onderscheiden – de relatieve en de ultieme werkelijkheid. De relatieve werkelijkheid is hoe deze zich aan ons voordoet en hoe wij die ervaren. Hierin is onze perceptie van de werkelijkheid gekleurd door onze concepten of ideeën over die werkelijkheid.

De volledige verwezenlijking van de ultieme realiteit, het onmiddellijke gewaarzijn van de werkelijkheid, wordt gezien als het hoogtepunt van het spirituele pad. Dit pad begint per definitie in de relatieve conceptuele werkelijkheid, want anders zou er immers geen pad (nodig) zijn. Zo bezien hebben we dus een conceptueel pad nodig. Door zuivering van onze identificatie met beperkende concepten komen we dan tot de realisatie van de niet-conceptuele altijd al aanwezige Grote Volmaaktheid.3 Dat vergt dus een concept van een 1

Songs Of Spiritual Expercience; Tibetan Buddhist Poems of Insight & Awakening. Selected and translated By Thupten Jinpa & Jas Elsner. Shambhala 2000. (Vert: Tibetaanse Mystieke Poëzie, Kunchab) 2

Zie voor een studie over de relatie tussen het graduele pad en het directe pad: Approaching the Great Perfection; simultaneous and gradual methods of dzogchen practice in the Longchen Nyingtik, Sam van Schaik, Wisdom Publications 2004. 3

Dzogpa Chenpo, of Dzogchen (Ati Yoga) is de Tibetaans-Boeddhistische benaming voor de ultieme staat van Zijn voorbij dualiteit en concepten, het padloze pad van onmiddellijke realisatie.

De ultieme of absolute werkelijkheid is de directe ervaring van hoe ze werkelijk is. Hier is onze perceptie zuiver, zonder invloed van concepten en voorbij de dualiteit van subject en object, observator en geobserveerde – vandaar de benaming non-dualisme.

spiritueel pad wat die mogelijkheid tot overstijgen in zich draagt. Om dit te kunnen beoordelen moeten we eerst kijken wat een concept nu eigenlijk is. Concepten zijn geen feiten Onze taal bestaat uit louter concepten: letters, woorden, zinnen die tezamen een betekenisvol geheel – een gestalt - vormen. Concepten ontlenen hun functie aan een gedeelde betekenis. Ik herinner me dat ik mij als jongetje verwonderde over het feit dat een stoel een ’stoel’ heette en niet ‘oor’! Nu weet ik dat als we de betekenis van woorden en begrippen niet afspreken, we geen bruikbare taal hebben. Concepten bestaan uit taal en beelden en dienen om informatie over de werkelijkheid over te kunnen dragen. In deze zin is een concept een functionele representatie van de werkelijkheid, maar is niet de werkelijkheid zélf! En daar ligt meteen ons probleem op tafel. Net zoals ik toen nog geen weet had van het belang van een overeengekomen betekenis – een stoel is een stoel is een stoel - zo gebruiken wij als volwassenen concepten vaak gedachtenloos en vrijblijvend. Gezien de invloed van onze concepten op onze ervaren werkelijkheid is het belangrijk dit verder te onderzoeken. We nemen daarvoor de volgende definitie als ingang: ‘een concept is een denkbeeldige voorstelling van een toestand met bepaalde vastliggende kenmerken.’ Een toepassing van deze definitie vinden we in de wetenschapfilosofie, namelijk die van black box. Het betekent dat men vanuit eerder wetenschappelijk onderzoek getrokken conclusies overneemt, zonder het oorspronkelijke onderzoek zelf bekeken te hebben of die conclusies wel kloppen in relatie tot de gevonden data. Die oorspronkelijke conclusie gaat zodoende een eigen leven leiden en wordt vervolgens als feit gebruikt voor nieuw onderzoek en conclusies. Het besef dat het slechts een denkbeeldige voorstelling is – ook de conclusies zijn een representatie van de werkelijkheid - verdwijnt uit beeld. Hierdoor ontstaan er bepaalde vastliggende kenmerken, feiten waarop verder gebouwd wordt. Hier zijn concepten dus feiten geworden met alle consequenties van dien.

Wij doen in ons eigen leven iets soortgelijks: we staan nauwelijks stil bij de concepten (conclusies) over de werkelijkheid die wij er persoonlijk en als samenleving als geheel op na houden. We hebben er niet echt besef van – we zijn geïdentificeerd, vereenzelvigd met onze concepten van de werkelijkheid en handelen van daaruit. Zo hebben we geen zicht op wat hun invloed is op onze perceptie van en resultaten in - de omgeving. Ze zijn een haast onlosmakelijk deel geworden van onze identiteit en ervaring van de werkelijkheid. Op haar beurt bewijst deze door ons ervaren werkelijkheid onze eerder aangenomen ‘feit’ weer. En zo scheppen we zelf de cirkels van zelfvervullende voorspelling waarin we ons gevangen voelen. Als wij dat ervaringsfeit - het ‘bewijs’ van hierboven - vervolgens niet onderzoeken op haar geldigheid door gewaarzijn en reflectie dan is de cirkel vicieus geworden, een gesloten systeem:

Concepten en vicieuze cirkels

ons concept

ervaring is 'bewijs' van geldigheid van

kleurt onze perceptie

ervaring van werkelijkheid (zonder besef van gekleurde perceptie)

Fig 1. Cirkelredenatie concept Deze cirkel is in onze ervaren werkelijkheid niet als zodanig gekend want daarvoor ontbreekt ons in deze beperkte werkelijkheid het overstijgende concept van de vicieuze cirkel. Ons ns gewaar gewaarzijn zijn van wat we ervaren is dus in bel belaangrijke ngrijke mate afhankelijk van de concepten over de werk werkeelijkheid lijkheid die we hebben hebben.. W Want ant die verruim verruimen en of beperken beperken onze perceptie van de werkelijkheid. Mogelijk ligt dit sluislu imerende inzicht ten grondslag aan de huidige populariteit van Mindfulness. Mindfulness Dit it aspect van gewaarzijn omvat en overstijgt onze dagelijkse ervaring door bewuste aandacht en reflectie. Als ls ik geen conce conceptt heb wat mijn huidige ervaring omvat één n overstijgt, overstijgt , dan zal ik mij er niet gewaar van (kunnen kunnen kunnen) zijn en stagneert mijn ontwikkeling. Het is dus in ons eigen belang – en dat van anderen anderen! - om zicht te krijgen op de in ons aanwezige concepten en hun ruimte en beperking. De meest bruikbare vorm voor het werken met concepten is hun uiting in onze eigen patronen van dende nken en doen. Bewustzijn ontwikkeling Een model (ook ook een concept) dat de hiërarchie in bewustzijnontwikkeling zichtbaar en toepasbaar maak ma kt is het volgende:

4e Bewust

word je

3e Reflecte Reflecteren ren

doe je

2e Gewaar

ben je

heb je

Ervaring

Lage complexiteit van bewustzijn / relatieve werkelijkheid Fig. 2 Niveau’s van bewustzijnontwikkeling

Hoge complexiteit van bewustzijn / ultieme werkelijkheid

Als je leeft heb je ervaringen – zintuiglijke ervaringen, zoals ook dieren die hebben. Om je verder te ontwikkelen – naar een hogere complexiteit van bewustzijn – is het nodig dat je je gewaar bent, dat je besef hebt van die ervaringen en er betekenis aan kunt geven. Er is het idee (concept) dat ontwikkeling van onze geest plaatsvindt door een verhoging van wat men noemt de complexiteit van bewustzijn.4 Deze ontwikkeling is evolutionair van oorsprong en is tot onze lichamelijke volwassenwording redelijk autonoom. Daarna lijkt zij sterk afhankelijk van onze eigen inspanning, motivatie en interne- en externe mogelijkheden daartoe. Het spirituele pad, met haar nadruk op in essentie de training van de geest, is wellicht de meest bekende en effectieve wijze is om boven het gemiddelde geestelijke evolutionaire niveau uit te stijgen. Ervaring hebben betekent dus nog niet dat je je ook gewaar bent van die ervaring. Waarom is dat gewaarzijn nu zo belangrijk? Dat is zo omdat zonder deze vaardigheid op dit 2e niveau (fig. 2) van waarneming je geen weet of besef hebt van je ervaring. Je ervaart wel – en vaak meer dan je lief is - maar je hebt weinig of geen inzicht noch overzicht in wat je meemaakt. Anders gezegd, je bent niet in staat op te merken, besef te hebben van, wat je waarneemt omdat je geïdentificeerd bent met je ervaring. Tulku Urgyen Rinpoche, een beroemde Dzogchen meester, verwoordde het zo: Samsara is de geest naar buiten gericht, verloren in zijn eigen projecties, Nirvana is de geest naar binnen gericht, zijn eigen natuur herkennend.5

Gewaarzijntraining Een traditionele toepassing van gewaarzijntraining vinden we terug in meditatiebeoefening zoals die in veel spirituele stromingen gebruikt wordt om de beoefenaar te oefenen in het niet-afgeleid zijn van zijn of haar – altijd al aanwezige - natuur van de geest. Gewaarzijn heeft dan ook twee overlappende connotaties: gewaarzijn als vaardigheid en gewaar-zijn als staat van Zijn. Hoewel de benadering en toepassing verschilt is de overeenkomst evident – om ons geestelijk te kunnen ontwikkelen is het een noodzakelijke voorwaarde jezelf te kunnen waarnemen.

Reflectie waarover? Reflectie over de inhoud van je gewaarzijn (2e niveau) van je ervaring (1e niveau), zowel lichamelijk als geestelijk, binnen en buiten. We kennen dit als zelfreflectie. We zijn in staat over onszelf – hier vooral patronen of gewoonten van denken en doen – te reflecteren en te zien welke resultaten ze produceren in onszelf en onze omgeving. 4

Deze omschrijving wordt door verschillende auteurs zoals Ken Wilber en Antonio Damasio gebruikt als meer technische aanduiding van de richting van onze geestelijke ontwikkeling wat betreft het bewustzijn en hersenstructuur. 5 Samsara is de boeddhistische term voor onze ervaren cyclische wereld van lijden en Nirvana voor de wereld waarin we bevrijd zijn van dit lijden door gehechtheid en afkeer, hoop en angst. Hoewel Nirvana verre te prefereren is boven Samsara is zij nog deel van een dualiteit (samsara-nirvana) en nog niet de definitieve realisatie van Dzogpa Chenpo – de Grote Volmaaktheid.

Als je gewaarzijn voldoende getraind is in deze zelfwaarneming dan komt er informatie beschikbaar over jezelf, waar je bewust betekenis aan kan geven om verder te gaan in je bewustzijn ontwikkeling. De volgende stap op weg naar een hogere complexiteit van bewustzijn (4e niveau) is dan ook reflectie (3e niveau).

Deze inzichten maken dat we tot verandering kunnen komen en aldoende de complexiteit van ons bewust zijn vergroten. Hier komen we terug bij de essentie van dit artikel – om de conceptuele dualistische werkelijkheid te overstijgen zijn we in belangrijke mate aangewezen op concepten die dat vermogen in zich dragen.

Overstijgende concepten De spirituele levensbeschouwing streeft naar de verwezenlijking van de non-dualistische werkelijkheid, een zijn wat voorbij is aan subject en object. Dit ogenschijnlijke dilemma laat zich het goed benaderen door een twee sporen pad – zowel het genereren van de directe ervaring van puur gewaarzijn, de natuur van de geest door beoefening, als het met behulp van (traditionele) spirituele concepten onze perceptie zuiveren van die concepten die ons hinderen in de directe realisatie van onze al aanwezige natuur. Het is de alom tegenwoordige paradox op het spirituele pad. Het spirituele pad bestaat mede uit het vinden van concepten die zichzelf kunnen transcenderen! Veel van die hoogstaande concepten – de vingers die écht naar de maan wijzen – die ons kunnen helpen voorbij onze beperkende concepten te gaan, vinden we in het werk van de leraren die hun ervaringen en inzichten met ons delen in een ononderbroken levende traditie. De kwaliteit van hun verwoording en de herhaling van die essentie in al haar verscheidenheid brengt de grond, de weg en het resultaat van het spirituele pad binnen ons bereik. Een voorbeeld hiervan vinden we aan het eind van de bekende Boeddhistische Hart Soetra van Transcendente Kennis:

Alles wat in onderlinge afhankelijkheid ontstaat, is zonder ophouden en zonder ontstaan, noch niet-bestaand, noch eeuwigdurend, noch komend, noch gaand, noch met vele betekenissen, noch met één betekenis. Aan dit onderricht dat alle concepten en dualiteit tot bedaren brengt, de hoogst verheven woorden van de volledig verlichte Boeddha, brengen wij hulde!