Bhagavad-Gita Large-Print Edition ृ धतरा उवाच । ु ु ु े े समवता े े क े ययवः धम । ु सजय ं ॥१-१॥ मामकाः पाडवा ैव िकमकवत dhÃtarÀÍÊra uvÀca | dharmakÍetre kurukÍetre samavetÀ yuyutsavaÏ | mÀmakÀÏ pÀÉËavÀÌ caiva kim akurvata saÎjaya ||1-1||
ं उवाच । सजय ा त ु पाडवानीकं ढंू यधनदा । ् ु ं आचायमपसग राजा वचनमवीत ॥१-२॥ saÎjaya uvÀca | dÃÍÊvÀ tu pÀÉËavÀnÁkaÎ vyÂËhaÎ duryodhanas tadÀ | ÀcÀryam upasaÎgamya rÀjÀ vacanam abravÁt ||1-2||
महत चमम ू ।् पय ैता ं पाडपाणामाचाय ु ु ु े तव िशण ू ं पदपण े धीमता ॥१-३॥ ढा ु paÌyaitÀÎ pÀÉËuputrÀÉÀm ÀcÀrya mahatÁÎ camÂm | vyÂËhÀÎ drupadaputreÉa tava ÌiÍyeÉa dhÁmatÀ ||1-3||
ु । ु ू महासा े अ शरा भीमाजनसमा यिध ु ु ययधानो िवराट पद महारथः ॥१-४॥ ु atra ÌÂrÀ maheÍvÀsÀ bhÁmÀrjunasamÀ yudhi | yuyudhÀno virÀÊaÌ ca drupadaÌ ca mahÀrathaÏ ||1-4||
।् ृ े ु े धकतिकतानः कािशराज वीयवान ु ु ंु पिजिभोज शै नरपगवः ॥१-५॥ dhÃÍÊaketuÌ cekitÀnaÏ kÀÌirÀjaÌ ca vÁryavÀn | purujit kuntibhojaÌ ca ÌaibyaÌ ca narapuÎgavaÏ ||1-5||
1
ु िवा उमौजा वीयवान ु ।् यधाम े सौभो ौपदया सव एव महारथाः ॥१-६॥ yudhÀmanyuÌ ca vikrÀnta uttamaujÀÌ ca vÁryavÀn | saubhadro draupadeyÀÌ ca sarva eva mahÀrathÀÏ ||1-6||
अाकं त ु िविशा य े तािबोध िजोम । ं तावीिम त े ॥१-७॥ नायका मम स ै साथ asmÀkaÎ tu viÌiÍÊÀ ye tÀn nibodha dvijottama | nÀyakÀ mama sainyasya saÎjÈÀrthaÎ tÀn bravÁmi te ||1-7||
कप ृ ं भवाी कण सिमितजयः । सौमदिथ ैव च ॥१-८॥ अामा िवकण bhavÀn bhÁÍmaÌ ca karÉaÌ ca kÃpaÌ ca samitiÎjayaÏ | aÌvatthÀmÀ vikarÉaÌ ca saumadattis tathaiva ca ||1-8||
ू मदथ जीिवताः । अ े च बहवः शरा ु नानाशहरणाः सव यिवशारदाः ॥१-९॥ anye ca bahavaÏ ÌÂrÀ madarthe tyaktajÁvitÀÏ | nÀnÀÌastrapraharaÉÀÏ sarve yuddhaviÌÀradÀÏ ||1-9||
अपया ं तदाकं बलं भीािभरितम ।् ् े े ं बलं भीमािभरितम ॥१-१०॥ पया ं िदमतषा aparyÀptaÎ tad asmÀkaÎ balaÎ bhÁÍmÀbhirakÍitam | paryÀptaÎ tv idam eteÍÀÎ balaÎ bhÁmÀbhirakÍitam ||1-10||
अयनषे ु च सवष ु यथाभागमविताः । ु भवः सव एव िह ॥१-११॥ े भीमवािभर ayaneÍu ca sarveÍu yathÀbhÀgam avasthitÀÏ | bhÁÍmam evÀbhirakÍantu bhavantaÏ sarva eva hi ||1-11||
ु ृ िपतामहः । कवः ं त सजनयष ् ं ं िवनो ैः शं दौ तापवान ॥१-१२॥ िसहनाद tasya saÎjanayan harÍaÎ kuruvÃddhaÏ pitÀmahaÏ | siÎhanÀdaÎ vinadyoccaiÏ ÌaÇkhaÎ dadhmau pratÀpavÀn ||1-12||
2
ु । े पणवानकगोमखाः ततः शा भय ् ु ु ऽभवत ॥१-१३॥ सहस ैवाह स शमलो tataÏ ÌaÇkhÀÌ ca bheryaÌ ca paÉavÀnakagomukhÀÏ | sahasaivÀbhyahanyanta sa Ìabdas tumulo 'bhavat ||1-13||
ु े महित न े ितौ । ैय ततः ते ैहय माधवः पाडव ैव िदौ शौ दतःु ॥१-१४॥ tataÏ Ìvetair hayair yukte mahati syandane sthitau | mÀdhavaÏ pÀÉËavaÌ caiva divyau ÌaÇkhau pradadhmatuÏ ||1-14||
े दवे द ं धनजयः ं पाज ं षीकशो । ृ पौं दौ महाशं भीमकमा वकोदरः ॥१-१५॥ pÀÈcajanyaÎ hÃÍÁkeÌo devadattaÎ dhanaÎjayaÏ | pauÉËraÎ dadhmau mahÀÌaÇkhaÎ bhÁmakarmÀ vÃkodaraÏ ||1-15||
ु ु ु यिधिरः अनिवजय ं राजा कीपो । ु सहदव ु ु े सघोषमिणपकौ नकलः ॥१-१६॥ anantavijayaÎ rÀjÀ kuntÁputro yudhiÍÊhiraÏ | nakulaÏ sahadevaÌ ca sughoÍamaÉipuÍpakau ||1-16||
े काय परमासः िशखडी च महारथः । ृ ु िवराट सािकापरािजतः ॥१-१७॥ धो kÀÌyaÌ ca parameÍvÀsaÏ ÌikhaÉËÁ ca mahÀrathaÏ | dhÃÍÊadyumno virÀÊaÌ ca sÀtyakiÌ cÀparÀjitaÏ ||1-17||
पृिथवीपत े । े पदो ौपदया सवशः ु सौभ महाबाः शाःु पृथृथक ् ॥१-१८॥ drupado draupadeyÀÌ ca sarvaÌaÏ pÃthivÁpate | saubhadraÌ ca mahÀbÀhuÏ ÌaÇkhÀn dadhmuÏ pÃthak pÃthak ||1-18||
ं दयािन दारयत ।् स घोषो धातरााणा ् ु ु ु ननादयन नभ पृिथव च ैव तमलो ॥१-१९॥ sa ghoÍo dhÀrtarÀÍÊrÀÉÀÎ hÃdayÀni vyadÀrayat | nabhaÌ ca pÃthivÁÎ caiva tumulo vyanunÀdayan ||1-19||
3
अथ विताा धातराािपजः । ु ृ े शसपात ं े धन व पाडवः ॥१-२०॥
atha vyavasthitÀn dÃÍÊvÀ dhÀrtarÀÍÊrÀn kapidhvajaÏ | pravÃtte ÌastrasaÎpÀte dhanur udyamya pÀÉËavaÏ ||1-20||
े ं तदा वािमदमाह महीपत े । षीकश े रथ ं ापय म े ऽतु ॥१-२१॥ े सनयोभयोम hÃÍÁkeÌaÎ tadÀ vÀkyam idam Àha mahÁpate | senayor ubhayor madhye rathaÎ sthÀpaya me 'cyuta ||1-21||
े े ऽहं योकामानवितान यावदतािरी ।् ु ु े ॥१-२२॥ सह योमिणसमम कै मया yÀvad etÀn nirÁkÍe 'haÎ yoddhukÀmÀn avasthitÀn | kair mayÀ saha yoddhavyam asmin raÉasamudyame ||1-22||
े े ऽहं य एत े ऽ समागताः । योमानानव ु े ु े ियिचकीषवः ॥१-२३॥ धातरा बय yotsyamÀnÀn avekÍe 'haÎ ya ete 'tra samÀgatÀÏ | dhÀrtarÀÍÊrasya durbuddher yuddhe priyacikÁrÍavaÏ ||1-23||
ु े े भारत । ु षीकशो े गडाकशन एवमो ् े ापिया रथोमम ॥१-२४॥ े सनयोभयोम evam ukto hÃÍÁkeÌo guËÀkeÌena bhÀrata | senayor ubhayor madhye sthÀpayitvÀ rathottamam ||1-24||
ु ं च महीिताम ।् भीोणमखतः सवषा ु े उवाच पाथ पय ैतामवतािनित ॥१-२५॥
bhÁÍmadroÉapramukhataÏ sarveÍÀÎ ca mahÁkÍitÀm | uvÀca pÀrtha paÌyaitÀn samavetÀn kurÂn iti ||1-25||
तापयितााथः िपतॄनथ िपतामहान ।् ु ु आचायाातलाातॄ ाौाखथा ॥१-२६॥ tatrÀpaÌyat sthitÀn pÀrthaÏ pitÅn atha pitÀmahÀn | ÀcÀryÀn mÀtulÀn bhrÀtÅn putrÀn pautrÀn sakhÁÎs tathÀ ||1-26||
4
ु ु े शराद ैव सनयोभयोरिप । ् ू े सवानवितान तामी स कौयः ॥१-२७॥ ÌvaÌurÀn suhÃdaÌ caiva senayor ubhayor api | tÀn samÁkÍya sa kaunteyaÏ sarvÀn bandhÂn avasthitÀn ||1-27||
ृ कपया परयािवो िवषीदिदमवीत ।् ् ु ु ू ृ ययमवितान ेमाजना ॥१-२८॥
kÃpayÀ parayÀviÍÊo viÍÁdann idam abravÁt | dÃÍÊvemÀn svajanÀn kÃÍÉa yuyutsÂn samavasthitÀn ||1-28||
ु ं च पिरशित ु सीदि मम गाािण मख । जायत े ॥१-२९॥ े ु शरीरे म े रोमहष वपथ sÁdanti mama gÀtrÀÉi mukhaÎ ca pariÌuÍyati | vepathuÌ ca ÌarÁre me romaharÍaÌ ca jÀyate ||1-29||
ं े हाै व पिरदत े । गाडीव ं सत न च शोवात ं ु मतीव च म े मनः ॥१-३०॥ gÀÉËÁvaÎ sraÎsate hastÀt tvak caiva paridahyate | na ca Ìaknomy avasthÀtuÎ bhramatÁva ca me manaÏ ||1-30||
े िनिमािन च पयािम िवपरीतािन कशव । ु े ऽनपयािम न च यो हा जनमाहव े ॥१-३१॥ nimittÀni ca paÌyÀmi viparÁtÀni keÌava | na ca Ìreyo 'nupaÌyÀmi hatvÀ svajanam Àhave ||1-31||
ु ृ न च रा ं सखािन न काे िवजय ं क च। िकं नो राने गोिव िकं भोग ैजिवतने वा ॥१-३२॥
na kÀÇkÍe vijayaÎ kÃÍÉa na ca rÀjyaÎ sukhÀni ca | kiÎ no rÀjyena govinda kiÎ bhogair jÁvitena vÀ ||1-32||
ु े काित ं नो रा ं भोगाः सखािन यषामथ च। ु े ाणाा ं त इम े ऽविता य धनािन च ॥१-३३॥ yeÍÀm arthe kÀÇkÍitaÎ no rÀjyaÎ bhogÀÏ sukhÀni ca | ta ime 'vasthitÀ yuddhe prÀÉÀÎs tyaktvÀ dhanÀni ca ||1-33||
5
ु आचायाः िपतरः पाथ ैव च िपतामहाः । ु शराः ु पौाः ालाः सबिनथा ं मातलाः ॥१-३४॥ ÀcÀryÀÏ pitaraÏ putrÀs tathaiva ca pitÀmahÀÏ | mÀtulÀÏ ÌvaÌurÀÏ pautrÀÏ syÀlÀÏ saÎbandhinas tathÀ ||1-34||
ु ू । ु एता हिमािम तो ऽिप मधसदन े िकं न ु महीकत ृ े ॥१-३५॥ अिप ैलोरा हतोः
etÀn na hantum icchÀmi ghnato 'pi madhusÂdana | api trailokyarÀjyasya hetoÏ kiÎ nu mahÁkÃte ||1-35||
िनह धातरााः का ीितः ानादन । े े पापमवायदा ैतानातताियनः ॥१-३६॥ nihatya dhÀrtarÀÍÊrÀn naÏ kÀ prÁtiÏ syÀj janÀrdana | pÀpam evÀÌrayed asmÀn hatvaitÀn ÀtatÀyinaÏ ||1-36||
तााहा वय ं ह ं ु धातरााबावान ।् ु जनं िह कथ ं हा सिखनः ाम माधव ॥१-३७॥ tasmÀn nÀrhÀ vayaÎ hantuÎ dhÀrtarÀÍÊrÀn sabÀndhavÀn | svajanaÎ hi kathaÎ hatvÀ sukhinaÏ syÀma mÀdhava ||1-37||
े यते े न पयि लोभोपहतचतसः । ् ु ृ ं दोष ं िमोहे च पातकम ॥१-३८॥ कलयकत yady apy ete na paÌyanti lobhopahatacetasaÏ | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ mitradrohe ca pÀtakam ||1-38||
ु ।् े कथ ं न यमािभः पापादािविततम ु ॥१-३९॥ ृ ं दोष ं पयिजनादन कलयकत kathaÎ na jÈeyam asmÀbhiÏ pÀpÀd asmÀn nivartitum | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ prapaÌyadbhir janÀrdana ||1-39||
ु ु सनातनाः । े णयि कलधमाः कलय ु ं कमधम ृ धम न े कल ऽिभभवतु ॥१-४०॥ kulakÍaye praÉaÌyanti kuladharmÀÏ sanÀtanÀÏ | dharme naÍÊe kulaÎ kÃtsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||1-40||
6
ु अधमािभभवा यः । ृ ि कलि ं जायत े वणसकरः ीष ु ास ु वाय ॥१-४१॥ adharmÀbhibhavÀt kÃÍÉa praduÍyanti kulastriyaÏ | strÁÍu duÍÊÀsu vÀrÍÉeya jÀyate varÉasaÎkaraÏ ||1-41||
ु ु ं नरकाय ैव कलाना ं कल सकरो च। े ं िपडोदकियाः ॥१-४२॥ पति िपतरो षा saÎkaro narakÀyaiva kulaghnÀnÀÎ kulasya ca | patanti pitaro hy eÍÀÎ luptapiÉËodakakriyÀÏ ||1-42||
ु ं े ःै कलाना ं वणसकरकारकै दोष ैरत ः। ु शाताः ॥१-४३॥ उा े जाितधमाः कलधमा doÍair etaiÏ kulaghnÀnÀÎ varÉasaÎkarakÀrakaiÏ | utsÀdyante jÀtidharmÀÏ kuladharmÀÌ ca ÌÀÌvatÀÏ ||1-43||
ु ु ं मनाणा ं जनादन । उकलधमाणा ु ु ु ॥१-४४॥ नरके िनयत ं वासो भवतीनशम utsannakuladharmÀÉÀÎ manuÍyÀÉÀÎ janÀrdana | narake niyataÎ vÀso bhavatÁty anuÌuÌruma ||1-44||
अहो बत महाप ं कत ु विसता वयम ।् ु ु े ह ं ु जनमताः ॥१-४५॥ यासखलोभन aho bata mahat pÀpaÎ kartuÎ vyavasitÀ vayam | yad rÀjyasukhalobhena hantuÎ svajanam udyatÀÏ ||1-45||
यिद मामतीकारमश ं शपाणयः । ् ु े मतर े ं भवते ॥१-४६॥ धातराा रण े ह yadi mÀm apratÁkÀram aÌastraÎ ÌastrapÀÉayaÏ | dhÀrtarÀÍÊrÀ raÉe hanyus tan me kÍemataraÎ bhavet ||1-46||
ु ु स ं े रथोप उपािवशत ।् एवमाजनः ं िवसृ सशरं चाप ं शोकसिवमानसः ॥१-४७॥ evam uktvÀrjunaÏ saÎkhye rathopastha upÀviÌat | visÃjya saÌaraÎ cÀpaÎ ÌokasaÎvignamÀnasaÏ ||1-47||
7
ं उवाच । सजय ु ू ु े ृ त ं तथा कपयािवमपणाकलणम ।् ु ू ु िवषीदिमदं वामवाच मधसदनः ॥२-१॥ saÎjaya uvÀca | taÎ tathÀ kÃpayÀviÍÊam aÌrupÂrÉÀkulekÍaÉam | viÍÁdantam idaÎ vÀkyam uvÀca madhusÂdanaÏ ||2-1||
ु ीभगवानवाच । ु ु कता कमलिमदं िवषम े समपितम ।् ु ु ॥२-२॥ अनायजमयमकीितकरमजन ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kutas tvÀ kaÌmalam idaÎ viÍame samupasthitam | anÀryajuÍÊam asvargyam akÁrtikaram arjuna ||2-2||
ु े। ै ं मा गमः पाथ न ैतपपत ं ोि परतप ं ॥२-३॥ ु ं दयदौब
klaibyaÎ mÀ sma gamaÏ pÀrtha naitat tvayy upapadyate | kÍudraÎ hÃdayadaurbalyaÎ tyaktvottiÍÊha paraÎtapa ||2-3||
अजनु उवाच । ु ू । ं े ोण ं च मधसदन कथ ं भीमहं स ु ितयोािम पजाहाविरसदन ू ू ॥२-४॥ इषिभः arjuna uvÀca | kathaÎ bhÁÍmam ahaÎ saÎkhye droÉaÎ ca madhusÂdana | iÍubhiÏ pratiyotsyÀmi pÂjÀrhÀv arisÂdana ||2-4||
् ु ु गनहा िह महानभावाञ े भों ु भ ैमपीह लोके । यो ु ं ु गिनहै हाथकामा व ् ु ु भीय भोगािधरिदधान ॥२-५॥
gurÂn ahatvÀ hi mahÀnubhÀvÀÈ; Ìreyo bhoktuÎ bhaikÍam apÁha loke | hatvÀrthakÀmÀÎs tu gurÂn ihaiva; bhuÈjÁya bhogÀn rudhirapradigdhÀn ||2-5||
8
न च ैतिः कतरो गरीयो े यिद वा नो जययः े ु । या जयम यानवे हा न िजजीिवषामस ् ु े धातरााः त े ऽविताः मख ॥२-६॥
na caitad vidmaÏ kataran no garÁyo; yad vÀ jayema yadi vÀ no jayeyuÏ | yÀn eva hatvÀ na jijÁviÍÀmas; te 'vasthitÀÏ pramukhe dhÀrtarÀÍÊrÀÏ ||2-6||
कापयदोषोपहतभावः ं ू े । पृािम ा ं धमसमढचताः ू त े े ािित ं िह ययः ् िश े ऽहं शािध मा ं ा ं पम ॥२-७॥
kÀrpaÉyadoÍopahatasvabhÀvaÏ; pÃcchÀmi tvÀÎ dharmasaÎmÂËhacetÀÏ | yac chreyaÏ syÀn niÌcitaÎ brÂhi tan me; ÌiÍyas te 'haÎ ÌÀdhi mÀÎ tvÀÎ prapannam ||2-7||
ु ् न िह पयािम ममापनाद ु योकमोषणिमिया णाम ।् ू अवा भमावसपमृ ं ् ु रा ं सराणामिप चािधपम ॥२-८॥
na hi prapaÌyÀmi mamÀpanudyÀd; yac chokam ucchoÍaÉam indriyÀÉÀm | avÀpya bhÂmÀv asapatnam ÃddhaÎ; rÀjyaÎ surÀÉÀm api cÀdhipatyam ||2-8||
ं उवाच । सजय ु े परतप ु षीकश े ं गडाकशः ं । एवमा ु त ू बभवू ह ॥२-९॥ न यो इित गोिवमा saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ hÃÍÁkeÌaÎ guËÀkeÌaÏ paraÎtapa | na yotsya iti govindam uktvÀ tÂÍÉÁÎ babhÂva ha ||2-9||
ु े हसिव भारत । तमवाच षीकशः े िवषीदिमदं वचः ॥२-१०॥ े सनयोभयोम tam uvÀca hÃÍÁkeÌaÏ prahasann iva bhÀrata | senayor ubhayor madhye viÍÁdantam idaÎ vacaÏ ||2-10||
9
ु ीभगवानवाच । ं भाषस े । अशोानशोच ं ावादा ु ू ूं नानशोचि गतासनगतास पिडताः ॥२-११॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | aÌocyÀn anvaÌocas tvaÎ prajÈÀvÀdÀÎÌ ca bhÀÍase | gatÀsÂn agatÀsÂÎÌ ca nÀnuÌocanti paÉËitÀÏ ||2-11||
े ं जात ु नास ं न ं नमे े जनािधपाः । न वाह ् न च ैव न भिवामः सव वयमतः परम ॥२-१२॥ na tv evÀhaÎ jÀtu nÀsaÎ na tvaÎ neme janÀdhipÀÏ | na caiva na bhaviÍyÀmaÏ sarve vayam ataÏ param ||2-12||
देिहनो ऽिथा दहे े कौमारं यौवन ं जरा । ु े तथा दहारािधर न मित ॥२-१३॥ dehino 'smin yathÀ dehe kaumÀraÎ yauvanaÎ jarÀ | tathÀ dehÀntaraprÀptir dhÁras tatra na muhyati ||2-13||
ु ु कौये शीतोसखःखदाः मााशा । ं आगमापाियनो ऽिनाािित भारत ॥२-१४॥ mÀtrÀsparÌÀs tu kaunteya ÌÁtoÍÉasukhaduÏkhadÀÏ | ÀgamÀpÀyino 'nityÀs tÀÎs titikÍasva bhÀrata ||2-14||
ु ं पषषभ ु । य ं िह न थयते े पष ु ं धीरं सो ऽमृताय कत े ॥२-१५॥ समःखसख yaÎ hi na vyathayanty ete puruÍaÎ puruÍarÍabha | samaduÏkhasukhaÎ dhÁraÎ so 'mÃtatvÀya kalpate ||2-15||
नासतो िवत े भावो नाभावो िवत े सतः । ॥२-१६॥ उभयोरिप ो ऽनयोदिशिभः nÀsato vidyate bhÀvo nÀbhÀvo vidyate sataÏ | ubhayor api dÃÍÊo 'ntas tv anayos tattvadarÌibhiÏ ||2-16||
ं ततम ।् अिवनािश त ु तिि यने सविमद ु ॥२-१७॥ िवनाशमया न कितमहित avinÀÌi tu tad viddhi yena sarvam idaÎ tatam | vinÀÌam avyayasyÀsya na kaÌ cit kartum arhati ||2-17|| 10
े िनोाः शरीिरणः । अव इम े दहा ु े अनािशनो ऽमय ता भारत ॥२-१८॥ antavanta ime dehÀ nityasyoktÀÏ ÌarÁriÉaÏ | anÀÌino 'prameyasya tasmÀd yudhyasva bhÀrata ||2-18||
े हारं य ैन ं मत े हतम ।् य एन ं वि उभौ तौ न िवजानीतो नाय ं हि न हत े ॥२-१९॥ ya enaÎ vetti hantÀraÎ yaÌ cainaÎ manyate hatam | ubhau tau na vijÀnÁto nÀyaÎ hanti na hanyate ||2-19||
न जायत े ियत े वा कदा िचन ् ू भिवता वा न भयः ू । नाय ं भा ु अजो िनः शातो ऽय ं पराणो न हत े हमान े शरीरे ॥२-२०॥
na jÀyate mriyate vÀ kadÀ cin; nÀyaÎ bhÂtvÀ bhavitÀ vÀ na bhÂyaÏ | ajo nityaÏ ÌÀÌvato 'yaÎ purÀÉo; na hanyate hanyamÀne ÌarÁre ||2-20||
े ं िन ं य एनमजमयम ।् वदािवनािशन ् ु कथ ं स पषः पाथ कं घातयित हि कम ॥२-२१॥ vedÀvinÀÌinaÎ nityaÎ ya enam ajam avyayam | kathaÎ sa puruÍaÏ pÀrtha kaÎ ghÀtayati hanti kam ||2-21||
यथा िवहाय ं जीणािन वासािस ृ नवािन गाित नरो ऽपरािण । ् तथा शरीरािण िवहाय जीणा े ॥२-२२॥ ं अािन सयाित नवािन दही
vÀsÀÎsi jÁrÉÀni yathÀ vihÀya; navÀni gÃhÉÀti naro 'parÀÉi | tathÀ ÌarÁrÀÉi vihÀya jÁrÉÀny; anyÀni saÎyÀti navÀni dehÁ ||2-22||
न ैन ं िछि शािण न ैन ं दहित पावकः । े न च ैन ं दयापो न शोषयित मातः ॥२-२३॥ nainaÎ chindanti ÌastrÀÉi nainaÎ dahati pÀvakaÏ | na cainaÎ kledayanty Àpo na ÌoÍayati mÀrutaÏ ||2-23||
11
े ऽयमदाो ऽयमो े ऽशो एव च । अो ु िनः सवगतः ाणरचलो ऽय ं सनातनः ॥२-२४॥ acchedyo 'yam adÀhyo 'yam akledyo 'ÌoÍya eva ca | nityaÏ sarvagataÏ sthÀÉur acalo 'yaÎ sanÀtanaÏ ||2-24||
ु े। अो ऽयमिचो ऽयमिवकाय ऽयमत ु ु ॥२-२५॥ तादवे ं िविद ैन ं नानशोिचतमहिस avyakto 'yam acintyo 'yam avikÀryo 'yam ucyate | tasmÀd evaÎ viditvainaÎ nÀnuÌocitum arhasi ||2-25||
अथ च ैन ं िनजात ं िन ं वा मस े मृतम ।् ु ॥२-२६॥ तथािप ं महाबाहो न ैन ं शोिचतमहिस atha cainaÎ nityajÀtaÎ nityaÎ vÀ manyase mÃtam | tathÀpi tvaÎ mahÀbÀho nainaÎ Ìocitum arhasi ||2-26||
ु मृव ु ु ं ज मृत च । जात िह वो ु ॥२-२७॥ तादपिरहाय ऽथ न ं शोिचतमहिस jÀtasya hi dhruvo mÃtyur dhruvaÎ janma mÃtasya ca | tasmÀd aparihÀrye 'rthe na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-27||
ू अादीिन भतािन मािन भारत । े ॥२-२८॥ अिनधनावे त का पिरदवना
avyaktÀdÁni bhÂtÀni vyaktamadhyÀni bhÀrata | avyaktanidhanÀny eva tatra kÀ paridevanÀ ||2-28||
े ् आयवयित किदनम आयवदित तथ ैव चाः । ैनमः णोित आयव ् ु े ं वदे न च ैव कित ॥२-२९॥ ान
ÀÌcaryavat paÌyati kaÌ cid enam; ÀÌcaryavad vadati tathaiva cÀnyaÏ | ÀÌcaryavac cainam anyaÏ ÌÃÉoti; ÌrutvÀpy enaÎ veda na caiva kaÌ cit ||2-29||
भारत । े िनमवो ऽय ं दहे े सव दही ु ॥२-३०॥ भतािन ू तावािण न ं शोिचतमहिस dehÁ nityam avadhyo 'yaÎ dehe sarvasya bhÀrata | 12
tasmÀt sarvÀÉi bhÂtÀni na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-30||
ु । चाव े न िवकितमहिस धममिप ु यायो े ऽिय न िवत े ॥२-३१॥ धाि
svadharmam api cÀvekÍya na vikampitum arhasi | dharmyÀd dhi yuddhÀc chreyo 'nyat kÍatriyasya na vidyate ||2-31||
ृ ।् यया चोपप ं गारमपावतम ् ु ु सिखनः ियाः पाथ लभ े यमीशम ॥२-३२॥ yadÃcchayÀ copapannaÎ svargadvÀram apÀvÃtam | sukhinaÏ kÍatriyÀÏ pÀrtha labhante yuddham ÁdÃÌam ||2-32||
े ं ध साम ं ं न किरिस । अथ चिमम ततः धम कीित च िहा पापमवािस ॥२-३३॥
atha cet tvam imaÎ dharmyaÎ saÎgrÀmaÎ na kariÍyasi | tataÏ svadharmaÎ kÁrtiÎ ca hitvÀ pÀpam avÀpsyasi ||2-33||
अकीित चािप भतू ािन कथियि त े ऽयाम ।् े ॥२-३४॥ ं सभािवत चाकीितमरणादितिरत akÁrtiÎ cÀpi bhÂtÀni kathayiÍyanti te 'vyayÀm | saÎbhÀvitasya cÀkÁrtir maraÉÀd atiricyate ||2-34||
े ा ं महारथाः । ं भयाणापरत ं म ् ू यािस लाघवम ॥२-३५॥ े ं च ं बमतो भा यषा bhayÀd raÉÀd uparataÎ maÎsyante tvÀÎ mahÀrathÀÏ | yeÍÀÎ ca tvaÎ bahumato bhÂtvÀ yÀsyasi lÀghavam ||2-35||
ं बिदि तवािहताः । अवावादा ् िनव साम ततो ःखतरं न ु िकम ॥२-३६॥ avÀcyavÀdÀÎÌ ca bahÂn vadiÍyanti tavÀhitÀÏ | nindantas tava sÀmarthyaÎ tato duÏkhataraÎ nu kim ||2-36||
हतो वा ािस ग िजा वा भोस े महीम ।् ु ृ ताि कौये याय कतिनयः ॥२-३७॥ hato vÀ prÀpsyasi svargaÎ jitvÀ vÀ bhokÍyase mahÁm | tasmÀd uttiÍÊha kaunteya yuddhÀya kÃtaniÌcayaÏ ||2-37||
13
ु े सम े का ृ लाभालाभौ जयाजयौ । सखःख ु ु ततो याय य न ैव ं पापमवािस ॥२-३८॥ sukhaduÏkhe same kÃtvÀ lÀbhÀlÀbhau jayÀjayau | tato yuddhÀya yujyasva naivaÎ pÀpam avÀpsyasi ||2-38||
ु े िमा ं ण ु । ं े बियग एषा त े ऽिभिहता सा ु यो ु यया पाथ कमब ं हािस ॥२-३९॥ बा eÍÀ te 'bhihitÀ sÀÎkhye buddhir yoge tv imÀÎ ÌÃÉu | buddhyÀ yukto yayÀ pÀrtha karmabandhaÎ prahÀsyasi ||2-39||
े नहािभमनाशो ऽि वायो न िवत े । ् ायत े महतो भयात ॥२-४०॥ म धम nehÀbhikramanÀÌo 'sti pratyavÀyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÀyate mahato bhayÀt ||2-40||
ु े े कनन ु वसायािका बिरकह । ् ु बशाखा ना बयो ऽवसाियनाम ॥२-४१॥ vyavasÀyÀtmikÀ buddhir ekeha kurunandana | bahuÌÀkhÀ hy anantÀÌ ca buddhayo 'vyavasÀyinÀm ||2-41||
ु ं वाच ं वदिवपितः । यािममा ं पिता े वदवादरताः पाथ नादीित वािदनः ॥२-४२॥ yÀm imÀÎ puÍpitÀÎ vÀcaÎ pravadanty avipaÌcitaÏ | vedavÀdaratÀÏ pÀrtha nÀnyad astÁti vÀdinaÏ ||2-42||
जकमफलदाम कामाानः गपरा ।् ं ित ॥२-४३॥ े ं भोग ैयगित ियािवशषबला kÀmÀtmÀnaÏ svargaparÀ janmakarmaphalapradÀm | kriyÀviÌeÍabahulÀÎ bhogaiÌvaryagatiÎ prati ||2-43||
े ं तयापतचतसाम भोग ैयसाना ।् ु समाधौ न िवधीयत े ॥२-४४॥ वसायािका बिः bhogaiÌvaryaprasaktÀnÀÎ tayÀpahÃtacetasÀm | vyavasÀyÀtmikÀ buddhiÏ samÀdhau na vidhÁyate ||2-44||
14
ु ु भवाजनु । े िन ैगयो ैगयिवषया वदा ् िनसो िनयगम े आवान ॥२-४५॥ िनो traiguÉyaviÍayÀ vedÀ nistraiguÉyo bhavÀrjuna | nirdvaÎdvo nityasattvastho niryogakÍema ÀtmavÀn ||2-45||
सतोदक े। ं ु यावानथ उदपान े सवतः े े ु ाण िवजानतः ॥२-४६॥ तावावष ु वदष
yÀvÀn artha udapÀne sarvataÏ saÎplutodake | tÀvÀn sarveÍu vedeÍu brÀhmaÉasya vijÀnataÏ ||2-46||
े े मा फलष े ु कदा चन । कमयवािधकार ॥२-४७॥ े ु ू त े सो ऽकमिण मा कमफलहतभमा karmaÉy evÀdhikÀras te mÀ phaleÍu kadÀ cana | mÀ karmaphalahetur bhÂr mÀ te saÇgo 'stv akarmaÉi ||2-47||
ु कमािण सं ा धनजय ं । योगः क ू सम ं योग उते ॥२-४८॥ िसिसोः समो भा yogasthaÏ kuru karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ dhanaÎjaya | siddhyasiddhyoÏ samo bhÂtvÀ samatvaÎ yoga ucyate ||2-48||
ु े वरं कम बियोगानजय ं । रण ु शरणमि कपणाः े ृ बौ फलहतवः ॥२-४९॥ dÂreÉa hy avaraÎ karma buddhiyogÀd dhanaÎjaya | buddhau ÌaraÉam anviccha kÃpaÉÀÏ phalahetavaÏ ||2-49||
ु ु जहातीह उभ े सकतृ ुृ बियो ते । ् ु ु कौशलम ॥२-५०॥ ताोगाय य योगः कमस buddhiyukto jahÀtÁha ubhe sukÃtaduÍkÃte | tasmÀd yogÀya yujyasva yogaÏ karmasu kauÌalam ||2-50||
ु ु ा िह फलं ा मनीिषणः । ं बिय कमज ् ु जबिविनमाः पदं गनामयम ॥२-५१॥ karmajaÎ buddhiyuktÀ hi phalaÎ tyaktvÀ manÁÍiÉaÏ | janmabandhavinirmuktÀÏ padaÎ gacchanty anÀmayam ||2-51||
15
ु यदा त े मोहकिललं बििततिरित । ु तदा गािस िनवद ं ोत त च ॥२-५२॥
yadÀ te mohakalilaÎ buddhir vyatitariÍyati | tadÀ gantÀsi nirvedaÎ Ìrotavyasya Ìrutasya ca ||2-52||
ु ितिवितपा त े यदा ाित िनला । ु समाधावचला बिदा योगमवािस ॥२-५३॥ ÌrutivipratipannÀ te yadÀ sthÀsyati niÌcalÀ | samÀdhÀv acalÀ buddhis tadÀ yogam avÀpsyasi ||2-53||
अजनु उवाच । े ित का भाषा समािध कशव । ् ितधीः िकं भाषते िकमासीत जते िकम ॥२-५४॥ arjuna uvÀca | sthitaprajÈasya kÀ bhÀÍÀ samÀdhisthasya keÌava | sthitadhÁÏ kiÎ prabhÀÍeta kim ÀsÁta vrajeta kim ||2-54||
ु ीभगवानवाच । मनोगतान ।् जहाित यदा कामावााथ ु ितदोत े ॥२-५५॥ े आवाना तः ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prajahÀti yadÀ kÀmÀn sarvÀn pÀrtha manogatÀn | Àtmany evÀtmanÀ tuÍÊaÏ sthitaprajÈas tadocyate ||2-55||
ु े ु िवगतृहः । े ु ःखनिमनाः सखष ु े ॥२-५६॥ वीतरागभयोधः ितधीमिनत duÏkheÍv anudvignamanÀÏ sukheÍu vigataspÃhaÏ | vÁtarÀgabhayakrodhaÏ sthitadhÁr munir ucyate ||2-56||
ु ु ।् े यः सवानिभहा शभाशभम े त ा ितिता ॥२-५७॥ नािभनित न ि yaÏ sarvatrÀnabhisnehas tat tat prÀpya ÌubhÀÌubham | nÀbhinandati na dveÍÊi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-57||
16
ू ऽानीव सवशः । ं े चाय ं कम यदा सहरत इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-५८॥ yadÀ saÎharate cÀyaÎ kÂrmo 'ÇgÀnÁva sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-58||
े िनराहार दिहनः े िवषया िविनवत । रसवज रसो ऽ परं ा िनवतत े ॥२-५९॥ viÍayÀ vinivartante nirÀhÀrasya dehinaÏ | rasavarjaÎ raso 'py asya paraÎ dÃÍÊvÀ nivartate ||2-59||
ु यततो िप कौये पष िवपितः । इियािण माथीिन हरि सभ ं मनः ॥२-६०॥ yatato hy api kaunteya puruÍasya vipaÌcitaÏ | indriyÀÉi pramÀthÁni haranti prasabhaÎ manaÏ ||2-60||
ु आसीत मरः । सय ं तािन सवािण य े वश े िह यियािण त ा ितिता ॥२-६१॥ tÀni sarvÀÉi saÎyamya yukta ÀsÁta matparaÏ | vaÌe hi yasyendriyÀÉi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-61||
े ू े। ं ु सषपजायत ायतो िवषयासः े कामः कामाोधो ऽिभजायते ॥२-६२॥ ं साजायत dhyÀyato viÍayÀn puÎsaÏ saÇgas teÍÂpajÀyate | saÇgÀt saÎjÀyate kÀmaÏ kÀmÀt krodho 'bhijÀyate ||2-62||
ं ं ोधावित समोहः समोहाृ ितिवमः । ु ृ ं ु ितशािनाशो बिनाशाणयित ॥२-६३॥ krodhÀd bhavati saÎmohaÏ saÎmohÀt smÃtivibhramaÏ | smÃtibhraÎÌÀd buddhinÀÌo buddhinÀÌÀt praÉaÌyati ||2-63||
ु ु िवषयािनिय ैरन ।् े रागषिवयै े आवय ैिवधयाा सादमिधगित ॥२-६४॥ rÀgadveÍaviyuktais tu viÍayÀn indriyaiÌ caran | ÀtmavaÌyair vidheyÀtmÀ prasÀdam adhigacchati ||2-64||
17
ं हािनरोपजायत े । साद े सवःखाना ु पयवितत े े ॥२-६५॥ सचतसो ाश ु बिः prasÀde sarvaduÏkhÀnÀÎ hÀnir asyopajÀyate | prasannacetaso hy ÀÌu buddhiÏ paryavatiÍÊhate ||2-65||
ु ु ु नाि बिरय न चाय भावना । ् ु सखम ु ॥२-६६॥ न चाभावयतः शािरशा कतः nÀsti buddhir ayuktasya na cÀyuktasya bhÀvanÀ | na cÀbhÀvayataÏ ÌÀntir aÌÀntasya kutaÏ sukham ||2-66||
ु े। इियाणा ं िह चरता ं यनो ऽनिवधीयत ु तद हरित ा ं वायनाविमवािस ॥२-६७॥
indriyÀÉÀÎ hi caratÀÎ yan mano 'nuvidhÁyate | tad asya harati prajÈÀÎ vÀyur nÀvam ivÀmbhasi ||2-67||
। ृ ता महाबाहो िनगहीतािन सवशः इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-६८॥ tasmÀd yasya mahÀbÀho nigÃhÁtÀni sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-68||
ू ं ता ं जागित सयमी ं या िनशा सवभताना । ु े ॥२-६९॥ ू या ं जाित भतािन सा िनशा पयतो मनः yÀ niÌÀ sarvabhÂtÀnÀÎ tasyÀÎ jÀgarti saÎyamÁ | yasyÀÎ jÀgrati bhÂtÀni sÀ niÌÀ paÌyato muneÏ ||2-69||
ू ं आपयमाणमचलित ु सममापः िवशि यत ।् तामा य ं िवशि सव स शािमाोित न कामकामी ॥२-७०॥
ÀpÂryamÀÉam acalapratiÍÊhaÎ; samudram ÀpaÏ praviÌanti yadvat | tadvat kÀmÀ yaÎ praviÌanti sarve; sa ÌÀntim Àpnoti na kÀmakÀmÁ ||2-70||
ु ं िवहाय कामाः सवामारित िनःृहः । िनरहकारः ं िनममो स शािमिधगित ॥२-७१॥ vihÀya kÀmÀn yaÏ sarvÀn pumÀÎÌ carati niÏspÃhaÏ | 18
nirmamo nirahaÎkÀraÏ sa ÌÀntim adhigacchati ||2-71||
ु एषा ाी िितः पाथ न ैना ं ा िवमित । ित ॥२-७२॥ िाामकाले ऽिप िनवाणमृ eÍÀ brÀhmÁ sthitiÏ pÀrtha nainÀÎ prÀpya vimuhyati | sthitvÀsyÀm antakÀle 'pi brahmanirvÀÉam Ãcchati ||2-72||
19
अजनु उवाच । ु । े े मता बिजनादन ायसी चमण घोरे मा ं िनयोजयिस कशव े तिं कमिण ॥३-१॥ arjuna uvÀca | jyÀyasÁ cet karmaÉas te matÀ buddhir janÀrdana | tat kiÎ karmaÉi ghore mÀÎ niyojayasi keÌava ||3-1||
ु ं मोहयसीव म े । े ैव वाने बि ािमण ् ु े ं वद िनि यने यो े ऽहमायाम तदक ॥३-२॥ vyÀmiÌreÉaiva vÀkyena buddhiÎ mohayasÁva me | tad ekaÎ vada niÌcitya yena Ìreyo 'ham ÀpnuyÀm ||3-2||
ु ीभगवानवाच । ु ोा मयानघ । लोके ऽिििवधा िना परा ् े योिगनाम ॥३-३॥ ं ं कमयोगन ानयोगने सााना ÌrÁbhagavÀn uvÀca | loke 'smin dvividhÀ niÍÊhÀ purÀ proktÀ mayÀnagha | jÈÀnayogena sÀÎkhyÀnÀÎ karmayogena yoginÀm ||3-3||
ु ऽतु े । न कमणामनारा ै पषो े िसिं समिधगित ॥३-४॥ ं न च ससनादव na karmaÉÀm anÀrambhÀn naiÍkarmyaÎ puruÍo 'Ìnute | na ca saÎnyasanÀd eva siddhiÎ samadhigacchati ||3-4||
ृ ।् न िह किणमिप जात ु ितकमकत ु ैः ॥३-५॥ ृ कायत े वशः कम सवः कितज ैगण na hi kaÌ cit kÍaÉam api jÀtu tiÍÊhaty akarmakÃt | kÀryate hy avaÌaÏ karma sarvaÏ prakÃtijair guÉaiÏ ||3-5||
ं कमियािण सय य आ े मनसा रन ।् ू इियाथािमढाा िमाचारः स उत े ॥३-६॥ karmendriyÀÉi saÎyamya ya Àste manasÀ smaran | indriyÀrthÀn vimÂËhÀtmÀ mithyÀcÀraÏ sa ucyate ||3-6||
20
यिियािण मनसा िनयारभत े ऽजनु । कमिय ैः कमयोगमसः स िविशत े ॥३-७॥ yas tv indriyÀÉi manasÀ niyamyÀrabhate 'rjuna | karmendriyaiÏ karmayogam asaktaÏ sa viÌiÍyate ||3-7||
ु कम ं कम ायो कमणः । िनयत ं क ॥३-८॥ े शरीरयाािप च त े न िसदकमणः
niyataÎ kuru karma tvaÎ karma jyÀyo hy akarmaÉaÏ | ÌarÁrayÀtrÀpi ca te na prasidhyed akarmaÉaÏ ||3-8||
ऽ लोको ऽय ं कमबनः याथामणो । ु तदथ कम कौये मसः समाचर ॥३-९॥ yajÈÀrthÀt karmaÉo 'nyatra loko 'yaÎ karmabandhanaÏ | tadarthaÎ karma kaunteya muktasaÇgaÏ samÀcara ||3-9||
ु सहयाः जाः सृा परोवाच जापितः । ु ् ॥३-१०॥ अनने सिवमषे वो ऽिकामधक sahayajÈÀÏ prajÀÏ sÃÍÊvÀ purovÀca prajÀpatiÏ | anena prasaviÍyadhvam eÍa vo 'stv iÍÊakÀmadhuk ||3-10||
े े त े दवा े भावय ु वः । दवाावयतानन े परमवाथ ॥३-११॥ पररं भावयः यः
devÀn bhÀvayatÀnena te devÀ bhÀvayantu vaÏ | parasparaÎ bhÀvayantaÏ ÌreyaÏ param avÀpsyatha ||3-11||
े दा े यभािवताः । इाोगाि वो दवा ु े ने एव सः ॥३-१२॥ त ैदानदाय ैो यो भ iÍÊÀn bhogÀn hi vo devÀ dÀsyante yajÈabhÀvitÀÏ | tair dattÀn apradÀyaibhyo yo bhuÇkte stena eva saÏ ||3-12||
ु े सविकिष यिशािशनः सो म ैः । ् ु े त े घ ं पापा य े पचाकारणात ॥३-१३॥ भत yajÈaÌiÍÊÀÌinaÏ santo mucyante sarvakilbiÍaiÏ | bhuÈjate te tv aghaÎ pÀpÀ ye pacanty ÀtmakÀraÉÀt ||3-13||
21
ू ं अावि भतािन पजादसभवः । यः कमसमवः ु यावित पजो ॥३-१४॥ annÀd bhavanti bhÂtÀni parjanyÀd annasaÎbhavaÏ | yajÈÀd bhavati parjanyo yajÈaÏ karmasamudbhavaÏ ||3-14||
ु कम ोव ं िवि ारसमवम ।् ् ं िन ं य े ितितम ॥३-१५॥ तावगत karma brahmodbhavaÎ viddhi brahmÀkÍarasamudbhavam | tasmÀt sarvagataÎ brahma nityaÎ yajÈe pratiÍÊhitam ||3-15||
ु एव ं वितत ं चं नानवतयतीह यः । ु अघायिरियारामो मोघ ं पाथ स जीवित ॥३-१६॥ evaÎ pravartitaÎ cakraÎ nÀnuvartayatÁha yaÏ | aghÀyur indriyÀrÀmo moghaÎ pÀrtha sa jÁvati ||3-16||
े ादातृ मानवः । यारितरव ं ु आवे च सत काय न िवत े ॥३-१७॥ yas tv Àtmaratir eva syÀd ÀtmatÃptaÌ ca mÀnavaÏ | Àtmany eva ca saÎtuÍÊas tasya kÀryaÎ na vidyate ||3-17||
ृ े ृ े े कन । न ैव त कतनाथ नाकतनह ू े ु किदथपायः न चा सवभतष ॥३-१८॥ naiva tasya kÃtenÀrtho nÀkÃteneha kaÌ cana | na cÀsya sarvabhÂteÍu kaÌ cid arthavyapÀÌrayaÏ ||3-18||
तादसः सतत ं काय कम समाचर । ू असो ाचरम परमाोित पषः ॥३-१९॥ tasmÀd asaktaÏ satataÎ kÀryaÎ karma samÀcara | asakto hy Àcaran karma param Àpnoti pÂruÍaÏ ||3-19||
ैव िह सिसिमािता ं कमण जनकादयः । ु ॥३-२०॥ े ं ं लोकसहमवािप सपयतमहिस
karmaÉaiva hi saÎsiddhim ÀsthitÀ janakÀdayaÏ | lokasaÎgraham evÀpi saÎpaÌyan kartum arhasi ||3-20||
22
े े े जनः । यदाचरित दवतरो ु े ॥३-२१॥ ु े लोकदनवतत स यमाण ं कत yad yad Àcarati ÌreÍÊhas tat tad evetaro janaÏ | sa yat pramÀÉaÎ kurute lokas tad anuvartate ||3-21||
कत ं िष ु लोकष े ु िकं चन । न म े पाथाि ॥३-२२॥ नानवामवा ं वत एव च कमिण na me pÀrthÀsti kartavyaÎ triÍu lokeÍu kiÎ cana | nÀnavÀptam avÀptavyaÎ varta eva ca karmaÉi ||3-22||
ं जात ु कमयतितः यिद हं न वतय । ु ु े मनाः ॥३-२३॥ मम वानवत पाथ सवशः yadi hy ahaÎ na varteyaÎ jÀtu karmaÉy atandritaÏ | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||3-23||
ु कम चदहम े ु े लोका न कया े उीदयिरम ।् ु ं सकर च कता ामपहािममाः जाः ॥३-२४॥ utsÁdeyur ime lokÀ na kuryÀÎ karma ced aham | saÎkarasya ca kartÀ syÀm upahanyÀm imÀÏ prajÀÏ ||3-24||
ु भारत । ं यथा कवि साः कमयिवासो ् ु ं ु ं कयािाथासिकीषलकसहम ॥३-२५॥
saktÀÏ karmaÉy avidvÀÎso yathÀ kurvanti bhÀrata | kuryÀd vidvÀÎs tathÀsaktaÌ cikÁrÍur lokasaÎgraham ||3-25||
ु े ं जनयदाना े ं कमसिनाम न बिभद ।् ् ु समाचरन ॥३-२६॥ े िवाः जोषयवकमािण na buddhibhedaÎ janayed ajÈÀnÀÎ karmasaÇginÀm | joÍayet sarvakarmÀÉi vidvÀn yuktaÏ samÀcaran ||3-26||
ु ैः कमािण सवशः । ृ े ियमाणािन गण कतः ू ं अहकारिवमढाा कताहिमित मते ॥३-२७॥ prakÃteÏ kriyamÀÉÀni guÉaiÏ karmÀÉi sarvaÌaÏ | ahaÎkÀravimÂËhÀtmÀ kartÀham iti manyate ||3-27||
23
ु तिव ु महाबाहो गणकमिवभागयोः । ु गणष ु े ु वत इित मा न सत े ॥३-२८॥ गणा tattvavit tu mahÀbÀho guÉakarmavibhÀgayoÏ | guÉÀ guÉeÍu vartanta iti matvÀ na sajjate ||3-28||
ु ु। ृ े ु ं ू स े गणकमस कतगणसमढाः ् ृ ृ तानकिवदो मािव िवचालयते ॥३-२९॥ prakÃter guÉasaÎmÂËhÀÏ sajjante guÉakarmasu | tÀn akÃtsnavido mandÀn kÃtsnavin na vicÀlayet ||3-29||
कमािण स े ं ााचतसा मिय सवािण । ु भा ू य िनराशीिनममो िवगतरः ॥३-३०॥ mayi sarvÀÉi karmÀÉi saÎnyasyÀdhyÀtmacetasÀ | nirÀÌÁr nirmamo bhÂtvÀ yudhyasva vigatajvaraÏ ||3-30||
ु य े म े मतिमदं िनमनिति मानवाः । ु ॥३-३१॥ ू े त े ऽिप कमिभः ावो ऽनसयो म ye me matam idaÎ nityam anutiÍÊhanti mÀnavÀÏ | ÌraddhÀvanto 'nasÂyanto mucyante te 'pi karmabhiÏ ||3-31||
ु ू े य े तदसयो नानिति म े मतम ।् ू ं े सवानिवमढाािि नानचतसः ॥३-३२॥ ye tv etad abhyasÂyanto nÀnutiÍÊhanti me matam | sarvajÈÀnavimÂËhÀÎs tÀn viddhi naÍÊÀn acetasaÏ ||3-32||
े े ाः कतानवानिप ृ े सश ं चत । ू ृ ं याि भतािन कित िनहः िकं किरित ॥३-३३॥ sadÃÌaÎ ceÍÊate svasyÀÏ prakÃter jÈÀnavÀn api | prakÃtiÎ yÀnti bhÂtÀni nigrahaÏ kiÎ kariÍyati ||3-33||
े े वितौ । रागषौ इियियाथ े पिरपिनौ ॥३-३४॥ तयोन वशमागौ indriyasyendriyasyÀrthe rÀgadveÍau vyavasthitau | tayor na vaÌam Àgacchet tau hy asya paripanthinau ||3-34||
24
ु परधमानि ु तात ।् े याधम िवगणः े परधम भयावहः ॥३-३५॥ धम िनधन ं यः ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svadharme nidhanaÎ ÌreyaÏ paradharmo bhayÀvahaÏ ||3-35||
अजनु उवाच । ु ऽय ं पाप ं चरित पषः ू े यो अथ कन । बलािदव िनयोिजतः ॥३-३६॥ अिनिप वाय arjuna uvÀca | atha kena prayukto 'yaÎ pÀpaÎ carati pÂruÍaÏ | anicchann api vÀrÍÉeya balÀd iva niyojitaÏ ||3-36||
ु ीभगवानवाच । ु ु । काम एष ोध एष रजोगणसमवः ् े महाशनो महापाा िवनिमह वैिरणम ॥३-३७॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀma eÍa krodha eÍa rajoguÉasamudbhavaÏ | mahÀÌano mahÀpÀpmÀ viddhy enam iha vairiÉam ||3-37||
ू े े वियथादश े च। धमनाियत मलन ् े ृ गभथा े े ृ ॥३-३८॥ यथोनावतो तनदमावतम dhÂmenÀvriyate vahnir yathÀdarÌo malena ca | yatholbenÀvÃto garbhas tathÀ tenedam ÀvÃtam ||3-38||
े े ािननो िनवैिरणा । ृ ं ानमतन आवत ूे े कौये रणानलन े च ॥३-३९॥ कामपण ÀvÃtaÎ jÈÀnam etena jÈÀnino nityavairiÉÀ | kÀmarÂpeÉa kaunteya duÍpÂreÉÀnalena ca ||3-39||
ु ु े। इियािण मनो बिरािधानमत ् े ानमाव े म ॥३-४०॥ ृ दिहन एत ैिवमोहयष indriyÀÉi mano buddhir asyÀdhiÍÊhÀnam ucyate | etair vimohayaty eÍa jÈÀnam ÀvÃtya dehinam ||3-40||
25
तािमियायादौ िनय भरतषभ । ् पाान ं जिहने ं ानिवाननाशनम ॥३-४१॥ tasmÀt tvam indriyÀÉy Àdau niyamya bharatarÍabha | pÀpmÀnaÎ prajahihy enaÎ jÈÀnavijÈÀnanÀÌanam ||3-41||
े परं मनः । इियािण परायािरियः ु ु े परत ु सः ॥३-४२॥ मनस ु परा बिय बः indriyÀÉi parÀÉy Àhur indriyebhyaÏ paraÎ manaÏ | manasas tu parÀ buddhir yo buddheÏ paratas tu saÏ ||3-42||
ु े परं बा ु साानमाना ं एव ं बः । ् जिह श ं ु महाबाहो कामप ं रासदम ॥३-४३॥ evaÎ buddheÏ paraÎ buddhvÀ saÎstabhyÀtmÀnam ÀtmanÀ | jahi ÌatruÎ mahÀbÀho kÀmarÂpaÎ durÀsadam ||3-43||
26
ु ीभगवानवाच । इम ं िववत े योग ं ोवानहमयम ।् ् ु े ऽवीत ॥४-१॥ िववानव े ाह मनिराकव ÌrÁbhagavÀn uvÀca | imaÎ vivasvate yogaÎ proktavÀn aham avyayam | vivasvÀn manave prÀha manur ikÍvÀkave 'bravÁt ||4-1||
िवः । ं ं राजषयो एव ं परपराािमम े े महता योगो नः परतप ं ॥४-२॥ स कालनह evaÎ paraÎparÀprÀptam imaÎ rÀjarÍayo viduÏ | sa kÀleneha mahatÀ yogo naÍÊaÏ paraÎtapa ||4-2||
ु स एवाय ं मया त े ऽ योगः ोः परातनः । ् े रह ं तमम े भो ऽिस म े सखा चित ॥४-३॥ sa evÀyaÎ mayÀ te 'dya yogaÏ proktaÏ purÀtanaÏ | bhakto 'si me sakhÀ ceti rahasyaÎ hy etad uttamam ||4-3||
अजनु उवाच । अपरं भवतो ज परं ज िववतः । े ं मादौ ोवािनित ॥४-४॥ कथमतिजानीया arjuna uvÀca | aparaÎ bhavato janma paraÎ janma vivasvataÏ | katham etad vijÀnÁyÀÎ tvam Àdau proktavÀn iti ||4-4||
ु ीभगवानवाच । बिन म े तीतािन जािन तव चाजनु । न ं व े परतप ं ॥४-५॥ ताहं वदे सवािण ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bahÂni me vyatÁtÀni janmÀni tava cÀrjuna | tÀny ahaÎ veda sarvÀÉi na tvaÎ vettha paraÎtapa ||4-5||
ू अजो ऽिप सयाा भतानामीरो ऽिप सन ।् ृ ं ामिधाय सभवाामायया ं कित ॥४-६॥ ajo 'pi sann avyayÀtmÀ bhÂtÀnÀm ÁÌvaro 'pi san | prakÃtiÎ svÀm adhiÍÊhÀya saÎbhavÀmy ÀtmamÀyayÀ ||4-6|| 27
लािनभवित भारत । यदा यदा िह धम ् ु तदाान ं सृजाहम ॥४-७॥ अानमधम yadÀ yadÀ hi dharmasya glÀnir bhavati bhÀrata | abhyutthÀnam adharmasya tadÀtmÀnaÎ sÃjÀmy aham ||4-7||
ू ं िवनाशाय च ृ ताम ।् पिराणाय साधना ं सभवािम ं धमसापनाथाय यगु े यगु े ॥४-८॥
paritrÀÉÀya sÀdhÂnÀÎ vinÀÌÀya ca duÍkÃtÀm | dharmasaÎsthÀpanÀrthÀya saÎbhavÀmi yuge yuge ||4-8||
े ततः । ज कम च म े िदमवे ं यो वि ु न ैित मामित े सो ऽजनु ॥४-९॥ ा दहे ं पनज janma karma ca me divyam evaÎ yo vetti tattvataÏ | tyaktvÀ dehaÎ punarjanma naiti mÀm eti so 'rjuna ||4-9||
ु वीतरागभयोधा मया मामपाि ताः । ू मावमागताः ॥४-१०॥ बहवो ानतपसा पता vÁtarÀgabhayakrodhÀ manmayÀ mÀm upÀÌritÀÏ | bahavo jÈÀnatapasÀ pÂtÀ madbhÀvam ÀgatÀÏ ||4-10||
ं य े यथा मा ं प े ताथ ैव भजाहम ।् ु ु े मनाः ॥४-११॥ मम वानवत पाथ सवशः
ye yathÀ mÀÎ prapadyante tÀÎs tathaiva bhajÀmy aham | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||4-11||
ं िसिं यज इह दवताः े काः कमणा । कमजा ॥४-१२॥ ि ं िह मानषु े लोके िसिभवित kÀÇkÍantaÏ karmaÉÀÎ siddhiÎ yajanta iha devatÀÏ | kÍipraÎ hi mÀnuÍe loke siddhir bhavati karmajÀ ||4-12||
ु ु मया सृ ं गणकमिवभागशः चातवय । ् त कतारमिप मा ं िवकतारमयम ॥४-१३॥ cÀturvarÉyaÎ mayÀ sÃÍÊaÎ guÉakarmavibhÀgaÌaÏ | tasya kartÀram api mÀÎ viddhy akartÀram avyayam ||4-13||
28
िलि न म े कमफल े ृहा । न मा ं कमािण स बत े ॥४-१४॥ इित मा ं यो ऽिभजानाित कमिभन na mÀÎ karmÀÉi limpanti na me karmaphale spÃhÀ | iti mÀÎ yo 'bhijÀnÀti karmabhir na sa badhyate ||4-14||
ु ु ु । ू ममिभः ृ ं कम पवरिप एव ं ाा कत ् ु कमव ता ं पवः ू पवतर ू ं कतम ृ क ॥४-१५॥
evaÎ jÈÀtvÀ kÃtaÎ karma pÂrvair api mumukÍubhiÏ | kuru karmaiva tasmÀt tvaÎ pÂrvaiÏ pÂrvataraÎ kÃtam ||4-15||
कवयो ऽ मोिहताः । िकं कम िकमकमित ् ु त े कम वािम याा मोस े ऽशभात ॥४-१६॥ kiÎ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÀÏ | tat te karma pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||4-16||
िप बो ं बो ं च िवकमणः । कमणो गितः ॥४-१७॥ अकमण बो ं गहना कमणो
karmaÉo hy api boddhavyaÎ boddhavyaÎ ca vikarmaÉaÏ | akarmaÉaÌ ca boddhavyaÎ gahanÀ karmaÉo gatiÏ ||4-17||
यः पयदकमिण च कम यः । े कमयकम ् ु ु े ु स यः ु ककमकत ृ ॥४-१८॥ ृ स बिमानष karmaÉy akarma yaÏ paÌyed akarmaÉi ca karma yaÏ | sa buddhimÀn manuÍyeÍu sa yuktaÏ kÃtsnakarmakÃt ||4-18||
। ं य सव समाराः कामसकविजताः ु ॥४-१९॥ ं तमाः पिडत ं बधाः ानािदधकमाण yasya sarve samÀrambhÀÏ kÀmasaÎkalpavarjitÀÏ | jÈÀnÀgnidagdhakarmÀÉaÎ tam ÀhuÏ paÉËitaÎ budhÀÏ ||4-19||
ं िनतृो िनरायः । ा कमफलास ृ ऽिप न ैव िकं िचरोित सः ॥४-२०॥ कमयिभवो tyaktvÀ karmaphalÀsaÇgaÎ nityatÃpto nirÀÌrayaÏ | karmaÉy abhipravÃtto 'pi naiva kiÎ cit karoti saÏ ||4-20||
29
िनराशीयतिचाा सवपिरहः । ् ु े ं कम कवाोित शारीरं कवल िकिषम ॥४-२१॥ nirÀÌÁr yatacittÀtmÀ tyaktasarvaparigrahaÏ | ÌÀrÁraÎ kevalaÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||4-21||
ं ु ातीतो ं यालाभसतो िवमरः । ृ समः िसाविसौ च कािप न िनबत े ॥४-२२॥ yadÃcchÀlÀbhasaÎtuÍÊo dvaÎdvÀtÁto vimatsaraÏ | samaÏ siddhÀv asiddhau ca kÃtvÀpi na nibadhyate ||4-22||
ु े गतस म ानावितचतसः । यायाचरतः कम सम ं िवलीयत े ॥४-२३॥
gatasaÇgasya muktasya jÈÀnÀvasthitacetasaÏ | yajÈÀyÀcarataÏ karma samagraÎ pravilÁyate ||4-23||
ं हिवाौ ापण णा तम ।् ैव तने ग ं कमसमािधना ॥४-२४॥ brahmÀrpaÉaÎ brahmahavir brahmÀgnau brahmaÉÀ hutam | brahmaiva tena gantavyaÎ brahmakarmasamÀdhinÀ ||4-24||
ु े े य ं योिगनः पयपासत े। दैवमवापर ु ॥४-२५॥ ाावपरे य ं यने ैवोपजित daivam evÀpare yajÈaÎ yoginaÏ paryupÀsate | brahmÀgnÀv apare yajÈaÎ yajÈenaivopajuhvati ||4-25||
ु जित ु । ं ोादीनीियाय े सयमािष ु ॥४-२६॥ शादीिषयान इियािष ु जित ÌrotrÀdÁnÁndriyÀÉy anye saÎyamÀgniÍu juhvati | ÌabdÀdÁn viÍayÀn anya indriyÀgniÍu juhvati ||4-26||
ाणकमािण चापरे । सवाणीियकमािण ु ानदीिपत े ॥४-२७॥ ं आसयमयोगाौ जित sarvÀÉÁndriyakarmÀÉi prÀÉakarmÀÉi cÀpare | ÀtmasaÎyamayogÀgnau juhvati jÈÀnadÁpite ||4-27||
30
यापोया योगयाथापरे । ं ाायानया यतयः सिशतताः ॥४-२८॥
dravyayajÈÀs tapoyajÈÀ yogayajÈÀs tathÀpare | svÀdhyÀyajÈÀnayajÈÀÌ ca yatayaÏ saÎÌitavratÀÏ ||4-28||
ु ाण ं ाण े ऽपान ं तथापरे । अपान े जित ाणापानगती ा ाणायामपरायणाः ॥४-२९॥ apÀne juhvati prÀÉaÎ prÀÉe 'pÀnaÎ tathÀpare | prÀÉÀpÀnagatÁ ruddhvÀ prÀÉÀyÀmaparÀyaÉÀÏ ||4-29||
ु । अपरे िनयताहाराः ाणााणषे ु जित सव ऽते े यिवदो यिपतकषाः ॥४-३०॥ apare niyatÀhÀrÀÏ prÀÉÀn prÀÉeÍu juhvati | sarve 'py ete yajÈavido yajÈakÍapitakalmaÍÀÏ ||4-30||
ु याि सनातनम ।् यिशामृतभजो ु ऽः कसम ु नाय ं लोको ऽय कतो ॥४-३१॥ yajÈaÌiÍÊÀmÃtabhujo yÀnti brahma sanÀtanam | nÀyaÎ loko 'sty ayajÈasya kuto 'nyaÏ kurusattama ||4-31||
ु े। एव ं बिवधा या िवतता णो मख े ं ाा िवमोस े ॥४-३२॥ कमजािि तावानव evaÎ bahuvidhÀ yajÈÀ vitatÀ brahmaÉo mukhe | karmajÀn viddhi tÀn sarvÀn evaÎ jÈÀtvÀ vimokÍyase ||4-32||
े ं । यामयााानयः परतप ं पाथ ान े पिरसमात े ॥४-३३॥ सव कमािखल ÌreyÀn dravyamayÀd yajÈÀj jÈÀnayajÈaÏ paraÎtapa | sarvaÎ karmÀkhilaÎ pÀrtha jÈÀne parisamÀpyate ||4-33||
े । तिि िणपातने पिरने सवया ॥४-३४॥ े उपदि त े ान ं ािननदिशनः
tad viddhi praÉipÀtena paripraÌnena sevayÀ | upadekÍyanti te jÈÀnaÎ jÈÀninas tattvadarÌinaÏ ||4-34||
31
ु े ं यािस पाडव । याा न पनमहमव ू े े ाथो मिय ॥४-३५॥ यने भताशषण yaj jÈÀtvÀ na punar moham evaÎ yÀsyasi pÀÉËava | yena bhÂtÀny aÌeÍeÉa drakÍyasy Àtmany atho mayi ||4-35||
े े सवः पापकमः ृ अिप चदिस पापः । ृ ं सतिरिस ं सव ानवने ैव विजन ॥४-३६॥
api ced asi pÀpebhyaÏ sarvebhyaÏ pÀpakÃttamaÏ | sarvaÎ jÈÀnaplavenaiva vÃjinaÎ saÎtariÍyasi ||4-36||
ु े ऽजनु । ं सिमो ऽिभसात यथ ैधािस ु े तथा ॥४-३७॥ भसात ानािः सवकमािण yathaidhÀÎsi samiddho 'gnir bhasmasÀt kurute 'rjuna | jÈÀnÀgniÏ sarvakarmÀÉi bhasmasÀt kurute tathÀ ||4-37||
न िह ानने सश ं पिविमह िवत े । े ं तय ं योगसिसः कालनािन िवित ॥४-३८॥ na hi jÈÀnena sadÃÌaÎ pavitram iha vidyate | tat svayaÎ yogasaÎsiddhaÏ kÀlenÀtmani vindati ||4-38||
े ान ं तरः सयतियः ं ं े ावाभत । े ान ं ला परा ं शािमिचरणािधगित ॥४-३९॥ ÌraddhÀvÀÎl labhate jÈÀnaÎ tatparaÏ saÎyatendriyaÏ | jÈÀnaÎ labdhvÀ parÀÎ ÌÀntim acireÉÀdhigacchati ||4-39||
ं अाधान सशयाा िवनयित । ु ं सशयानः ं नाय ं लोको ऽि न परो न सख ॥४-४०॥ ajÈaÌ cÀÌraddadhÀnaÌ ca saÎÌayÀtmÀ vinaÌyati | nÀyaÎ loko 'sti na paro na sukhaÎ saÎÌayÀtmanaÏ ||4-40||
ं ानसिछसशयम ं ं ं योगसकमाण ।् िनबि धनजय ं ॥४-४१॥ आव ं न कमािण yogasaÎnyastakarmÀÉaÎ jÈÀnasaÎchinnasaÎÌayam | ÀtmavantaÎ na karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya ||4-41||
32
ं ू ं ं ानािसनानः । तादानसभत ं ं योगमाितोि भारत ॥४-४२॥ िछ ैन ं सशय tasmÀd ajÈÀnasaÎbhÂtaÎ hÃtsthaÎ jÈÀnÀsinÀtmanaÏ | chittvainaÎ saÎÌayaÎ yogam ÀtiÍÊhottiÍÊha bhÀrata ||4-42||
33
अजनु उवाच । ु ं क ं ं कमणा ृ पनयग ं च शसिस ं सास । ् ु ू सिनितम े एतयोरक े ं त े िह यय ॥५-१॥ arjuna uvÀca | saÎnyÀsaÎ karmaÉÀÎ kÃÍÉa punar yogaÎ ca ÌaÎsasi | yac chreya etayor ekaÎ tan me brÂhi suniÌcitam ||5-1||
ु ीभगवानवाच । ु । े ं सासः कमयोग िनःयसकरावभौ ं तयो ु कमसासामयोगो िविशत े ॥५-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | saÎnyÀsaÏ karmayogaÌ ca niÏÌreyasakarÀv ubhau | tayos tu karmasaÎnyÀsÀt karmayogo viÌiÍyate ||5-2||
े स िनसासी े न काित । ं यः यो न ि ु ं बामत ु िह महाबाहो सख े ॥५-३॥ िनो
jÈeyaÏ sa nityasaÎnyÀsÁ yo na dveÍÊi na kÀÇkÍati | nirdvaÎdvo hi mahÀbÀho sukhaÎ bandhÀt pramucyate ||5-3||
ं सायोगौ पृथबालाः वदि न पिडताः । ् ु े फलम ॥५-४॥ एकमाितः सगभयोिवत sÀÎkhyayogau pÃthag bÀlÀÏ pravadanti na paÉËitÀÏ | ekam apy ÀsthitaÏ samyag ubhayor vindate phalam ||5-4||
ं ैः ात े ान ं तोग ैरिप गत े । या ं ं च योग ं च यः पयित स पयित ॥५-५॥ एकं सा yat sÀÎkhyaiÏ prÀpyate sthÀnaÎ tad yogair api gamyate | ekaÎ sÀÎkhyaÎ ca yogaÎ ca yaÏ paÌyati sa paÌyati ||5-5||
ु महाबाहो ःखमामयोगतः ु ं सास । ु मिन ु निचरणािधगित े योगयो ॥५-६॥ saÎnyÀsas tu mahÀbÀho duÏkham Àptum ayogataÏ | yogayukto munir brahma nacireÉÀdhigacchati ||5-6||
34
ु िवशाा ु े योगयो िविजताा िजतियः । ु ू ू सवभताभताा कविप न िलत े ॥५-७॥ yogayukto viÌuddhÀtmÀ vijitÀtmÀ jitendriyaÏ | sarvabhÂtÀtmabhÂtÀtmÀ kurvann api na lipyate ||5-7||
ु मते तिवत ।् न ैव िकं िचरोमीित यो ् पयवशिपसन ॥५-८॥ ृ naiva kiÎ cit karomÁti yukto manyeta tattvavit | paÌyaÈ ÌÃÉvan spÃÌaÈ jighrann aÌnan gacchan svapaÈ Ìvasan ||5-8||
ृ ु लपिसृजिषि िमषिप । ् इित धारयन ॥५-९॥ इियाणीियाथष ु वत pralapan visÃjan gÃhÉann unmiÍan nimiÍann api | indriyÀÉÁndriyÀrtheÍu vartanta iti dhÀrayan ||5-9||
सं ा करोित यः । याधाय कमािण िलत े न स पापने पपिमवासा ॥५-१०॥ brahmaÉy ÀdhÀya karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ karoti yaÏ | lipyate na sa pÀpena padmapatram ivÀmbhasÀ ||5-10||
ु कवलै े िरिय ैरिप । कायने मनसा बा ु सं ाशय ु े ॥५-११॥ योिगनः कम कवि kÀyena manasÀ buddhyÀ kevalair indriyair api | yoginaÏ karma kurvanti saÇgaÎ tyaktvÀtmaÌuddhaye ||5-11||
ु कमफल ं ा शािमाोित न ैिकीम ।् यः ु कामकारण े फले सो िनबत े ॥५-१२॥ अयः yuktaÏ karmaphalaÎ tyaktvÀ ÌÀntim Àpnoti naiÍÊhikÁm | ayuktaÏ kÀmakÀreÉa phale sakto nibadhyate ||5-12||
ु ं वशी । मनसा सा े सख ं सवकमािण ् ु कारयन ॥५-१३॥ े न ैव कव नवारे परु े दही sarvakarmÀÉi manasÀ saÎnyasyÀste sukhaÎ vaÌÁ | navadvÀre pure dehÁ naiva kurvan na kÀrayan ||5-13||
35
लोक सृजित भःु । न कतृ ं न कमािण ं ं भाव ु वतत े ॥५-१४॥ न कमफलसयोग na kartÃtvaÎ na karmÀÉi lokasya sÃjati prabhuÏ | na karmaphalasaÎyogaÎ svabhÀvas tu pravartate ||5-14||
ु ृ ं िवभःु । नाद े क िचाप ं न च ैव सकत ु े ृ ं ान ं तने मि अाननावत जवः ॥५-१५॥ nÀdatte kasya cit pÀpaÎ na caiva sukÃtaÎ vibhuÏ | ajÈÀnenÀvÃtaÎ jÈÀnaÎ tena muhyanti jantavaÏ ||5-15||
े ं नािशतमानः । ानने त ु तदान ं यषा ् े ं काशयित तरम ॥५-१६॥ तषामािदवान jÈÀnena tu tad ajÈÀnaÎ yeÍÀÎ nÀÌitam ÀtmanaÏ | teÍÀm Àdityavaj jÈÀnaÎ prakÀÌayati tatparam ||5-16||
तयदाानिारायणाः । ु ु ू ृ ं ानिनधतकषाः गपनरावि ॥५-१७॥
tadbuddhayas tadÀtmÀnas tanniÍÊhÀs tatparÀyaÉÀÏ | gacchanty apunarÀvÃttiÎ jÈÀnanirdhÂtakalmaÍÀÏ ||5-17||
ं े ाण े गिव हििन । िवािवनयसप ु च ैव पाके च पिडताः समदिशनः ॥५-१८॥ शिन vidyÀvinayasaÎpanne brÀhmaÉe gavi hastini | Ìuni caiva ÌvapÀke ca paÉËitÀÏ samadarÌinaÏ ||5-18||
सग यषा े ं सा े ित ं मनः । इहैव त ैिजतः िनदष ं िह सम ं तािण त े िताः ॥५-१९॥ ihaiva tair jitaÏ sargo yeÍÀÎ sÀmye sthitaÎ manaÏ | nirdoÍaÎ hi samaÎ brahma tasmÀd brahmaÉi te sthitÀÏ ||5-19||
े े ं ा नोिजा न िय चाियम ।् ु ं ू िविण ितः ॥५-२०॥ िरबिरसमढो
na prahÃÍyet priyaÎ prÀpya nodvijet prÀpya cÀpriyam | sthirabuddhir asaÎmÂËho brahmavid brahmaÉi sthitaÏ ||5-20||
36
ु ।् बाशसाा िवािन यखम ु ु े ॥५-२१॥ ु स योगयाा सखमयमत bÀhyasparÌeÍv asaktÀtmÀ vindaty Àtmani yat sukham | sa brahmayogayuktÀtmÀ sukham akÍayam aÌnute ||5-21||
भोगा ःखयोनय एव त े । ं य े िह सशजा ु ॥५-२२॥ आवः कौये न तषे ु रमत े बधः ye hi saÎsparÌajÀ bhogÀ duÏkhayonaya eva te | ÀdyantavantaÏ kaunteya na teÍu ramate budhaÏ ||5-22||
शोतीहैव यः सोढंु ारीरिवमोणात ।् ु स सखी ु नरः ॥५-२३॥ े ं स यः कामोधोवं वग ÌaknotÁhaiva yaÏ soËhuÎ prÀk ÌarÁravimokÍaÉÀt | kÀmakrodhodbhavaÎ vegaÎ sa yuktaÏ sa sukhÁ naraÏ ||5-23||
ु ऽरारामथाितरव े यः । यो ऽःसखो ं भतो ू ऽिधगित ॥५-२४॥ स योगी िनवाण yo 'ntaÏsukho 'ntarÀrÀmas tathÀntarjyotir eva yaÏ | sa yogÁ brahmanirvÀÉaÎ brahmabhÂto 'dhigacchati ||5-24||
षयः ीणकषाः । लभ े िनवाणमृ ू े रताः ॥५-२५॥ िछैधा यताानः सवभतिहत labhante brahmanirvÀÉam ÃÍayaÏ kÍÁÉakalmaÍÀÏ | chinnadvaidhÀ yatÀtmÀnaÏ sarvabhÂtahite ratÀÏ ||5-25||
ु े ं यतीना ं यतचतसाम कामोधिवयाना ।् ् ं वतत े िविदतानाम ॥५-२६॥ अिभतो िनवाण
kÀmakrodhaviyuktÀnÀÎ yatÁnÀÎ yatacetasÀm | abhito brahmanirvÀÉaÎ vartate viditÀtmanÀm ||5-26||
ु । ृ बिहबाा ं ु ैवारे वोः शाा ृ नासारचािरणौ ॥५-२७॥ ाणापानौ समौ का sparÌÀn kÃtvÀ bahir bÀhyÀÎÌ cakÍuÌ caivÀntare bhruvoÏ | prÀÉÀpÀnau samau kÃtvÀ nÀsÀbhyantaracÀriÉau ||5-27||
37
ु ु े यतियमनोबिमिनमपरायणः । ु एव सः ॥५-२८॥ े िवगताभयोधो यः सदा म yatendriyamanobuddhir munir mokÍaparÀyaÉaÏ | vigatecchÀbhayakrodho yaÏ sadÀ mukta eva saÏ ||5-28||
े भोारं यतपसा ं सवलोकमहरम ।् ु ं सवभताना ू ं ाा मा ं शािमृित ॥५-२९॥ सद bhoktÀraÎ yajÈatapasÀÎ sarvalokamaheÌvaram | suhÃdaÎ sarvabhÂtÀnÀÎ jÈÀtvÀ mÀÎ ÌÀntim Ãcchati ||5-29||
38
ु ीभगवानवाच । ं काय कम करोित यः । अनाितः कमफल ं स सासी च योगी च न िनरिन चाियः ॥६-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | anÀÌritaÏ karmaphalaÎ kÀryaÎ karma karoti yaÏ | sa saÎnyÀsÁ ca yogÁ ca na niragnir na cÀkriyaÏ ||6-1||
ं य ं सासिमित ायग ं त ं िवि पाडव । ं ं न ससको योगी भवित कन ॥६-२॥ yaÎ saÎnyÀsam iti prÀhur yogaÎ taÎ viddhi pÀÉËava | na hy asaÎnyastasaÎkalpo yogÁ bhavati kaÌ cana ||6-2||
ु ु े ं कम कारणमत े। आोमनयग ु े ॥६-३॥ योगाढ त ैव शमः कारणमत
ÀrurukÍor muner yogaÎ karma kÀraÉam ucyate | yogÀrÂËhasya tasyaiva ÌamaÏ kÀraÉam ucyate ||6-3||
ु े े। ु न कमनषत यदा िह नियाथष ं ं सवसकसासी योगाढदोत े ॥६-४॥ yadÀ hi nendriyÀrtheÍu na karmasv anuÍajjate | sarvasaÎkalpasaÎnyÀsÁ yogÀrÂËhas tadocyate ||6-4||
े ं नाानमवसादयते ।् उरदानाान ु व िरपरानः ु आैव ानो बराै ॥६-५॥
uddhared ÀtmanÀtmÀnaÎ nÀtmÀnam avasÀdayet | Àtmaiva hy Àtmano bandhur Àtmaiva ripur ÀtmanaÏ ||6-5||
ु े बराान यनाै वाना िजतः । ् ु ॥६-६॥ अनान ु शु े वतताै व शवत bandhur ÀtmÀtmanas tasya yenÀtmaivÀtmanÀ jitaÏ | anÀtmanas tu Ìatrutve vartetÀtmaiva Ìatruvat ||6-6||
िजतानः शा परमाा समािहतः । ु खषे ु तथा मानावमानयोः ॥६-७॥ शीतोसखः jitÀtmanaÏ praÌÀntasya paramÀtmÀ samÀhitaÏ | 39
ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ ||6-7||
ू े ानिवानतृाा कटो िविजतियः । ु इत ु े योगी समलोामकानः ॥६-८॥ य jÈÀnavijÈÀnatÃptÀtmÀ kÂÊastho vijitendriyaÏ | yukta ity ucyate yogÁ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ ||6-8||
ु ु। ु ु े सिायदासीनमबष ु ु े ॥६-९॥ साधिप च पापषे ु समबििविशत
suhÃnmitrÀryudÀsÁnamadhyasthadveÍyabandhuÍu | sÀdhuÍv api ca pÀpeÍu samabuddhir viÌiÍyate ||6-9||
ु योगी यीत सततमाान ं रहिस ितः । एकाकी यतिचाा िनराशीरपिरहः ॥६-१०॥ yogÁ yuÈjÁta satatam ÀtmÀnaÎ rahasi sthitaÏ | ekÀkÁ yatacittÀtmÀ nirÀÌÁr aparigrahaÏ ||6-10||
ु दश े े िता िरमासनमानः । शचौ ् ु ु ं नाितनीच ं च ैलािजनकशोरम नाित ॥६-११॥ Ìucau deÌe pratiÍÊhÀpya sthiram Àsanam ÀtmanaÏ | nÀtyucchritaÎ nÀtinÁcaÎ cailÀjinakuÌottaram ||6-11||
े ृ यतिचियियः तैका ं मनः का । ु ु े ॥६-१२॥ उपिवयासन े याोगमािवशय tatraikÀgraÎ manaÏ kÃtvÀ yatacittendriyakriyaÏ | upaviÌyÀsane yuÈjyÀd yogam ÀtmaviÌuddhaye ||6-12||
सम ं कायिशरोीव ं धारयचलं िरः । ् ं े नािसका ं ं िदशानवलोकयन ॥६-१३॥ स samaÎ kÀyaÌirogrÁvaÎ dhÀrayann acalaÎ sthiraÏ | saÎprekÍya nÀsikÀgraÎ svaÎ diÌaÌ cÀnavalokayan ||6-13||
े ितः । शााा िवगतभीचािरत ु आसीत मरः ॥६-१४॥ ं मनः सय मिो य
praÌÀntÀtmÀ vigatabhÁr brahmacÀrivrate sthitaÏ | manaÏ saÎyamya maccitto yukta ÀsÁta matparaÏ ||6-14||
40
ु े ं सदाान ं योगी िनयतमानसः । यव ं मा ं मिधगित ॥६-१५॥ शाि ं िनवाणपरमा
yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ niyatamÀnasaÏ | ÌÀntiÎ nirvÀÉaparamÀÎ matsaÎsthÀm adhigacchati ||6-15||
नात ु योगो ऽि न च ैकामनतः । न चाितशील जातो न ैव चाजनु ॥६-१६॥ nÀtyaÌnatas tu yogo 'sti na caikÀntam anaÌnataÏ | na cÀtisvapnaÌÁlasya jÀgrato naiva cÀrjuna ||6-16||
ु ु े ु। याहारिवहार यच कमस ु यावबोध योगो भवित ःखहा ॥६-१७॥ yuktÀhÀravihÀrasya yuktaceÍÊasya karmasu | yuktasvapnÀvabodhasya yogo bhavati duÏkhahÀ ||6-17||
े े। यदा िविनयत ं िचमावावितत ु इत ु े य े तदा ॥६-१८॥ िनःृहः सवकामो yadÀ viniyataÎ cittam Àtmany evÀvatiÍÊhate | niÏspÃhaÏ sarvakÀmebhyo yukta ity ucyate tadÀ ||6-18||
ृ । े े सोपमा ता यथा दीपो िनवातो नत ु योिगनो यतिच यतो योगमानः ॥६-१९॥ yathÀ dÁpo nivÀtastho neÇgate sopamÀ smÃtÀ | yogino yatacittasya yuÈjato yogam ÀtmanaÏ ||6-19||
े । योपरमत े िच ं िनं योगसवया ु य च ैवानाान ं पयािन तित ॥६-२०॥ yatroparamate cittaÎ niruddhaÎ yogasevayÀ | yatra caivÀtmanÀtmÀnaÎ paÌyann Àtmani tuÍyati ||6-20||
ु ं यिामतीियम सखमािक ।् ु े य न च ैवाय ं ितलित ततः ॥६-२१॥ वि sukham ÀtyantikaÎ yat tad buddhigrÀhyam atÁndriyam | vetti yatra na caivÀyaÎ sthitaÌ calati tattvataÏ ||6-21||
41
य ं ला चापरं लाभ ं मत े नािधकं ततः । ु यिितो न ःखने गणािप िवचात े ॥६-२२॥ yaÎ labdhvÀ cÀparaÎ lÀbhaÎ manyate nÀdhikaÎ tataÏ | yasmin sthito na duÏkhena guruÉÀpi vicÀlyate ||6-22||
ं ं योगसितम ं त ं िवाःखसयोगिवयोग ।् ु े स िनयने योो योगो ऽिनिवणचतसा ॥६-२३॥ taÎ vidyÀd duÏkhasaÎyogaviyogaÎ yogasaÎjÈitam | sa niÌcayena yoktavyo yogo 'nirviÉÉacetasÀ ||6-23||
े ं ं सकभवाामाा सवानशषतः । े ं िविनय समतः ॥६-२४॥ मनस ैवियाम
saÎkalpaprabhavÀn kÀmÀÎs tyaktvÀ sarvÀn aÌeÍataÏ | manasaivendriyagrÀmaÎ viniyamya samantataÏ ||6-24||
े ु धितगहीतया ृ ृ शन ैः शन ैपरमा । ् ं ं मनः का ृ न िकं िचदिप िचयते ॥६-२५॥ आस ÌanaiÏ Ìanair uparamed buddhyÀ dhÃtigÃhÁtayÀ | ÀtmasaÎsthaÎ manaÏ kÃtvÀ na kiÎ cid api cintayet ||6-25||
यतो यतो िनरित मनलमिरम ।् ् तततो िनय ैतदावे वश ं नयते ॥६-२६॥ yato yato niÌcarati manaÌ caÈcalam asthiram | tatas tato niyamyaitad Àtmany eva vaÌaÎ nayet ||6-26||
ु ु शामनस ं ने ं योिगन ं सखममम ।् ् ू उप ैित शारजस ं भतमकषम ॥६-२७॥ praÌÀntamanasaÎ hy enaÎ yoginaÎ sukham uttamam | upaiti ÌÀntarajasaÎ brahmabhÂtam akalmaÍam ||6-27||
ु े ं सदाान ं योगी िवगतकषः । यव ु े ॥६-२८॥ ु े सशम ु ं ं सखमत सखन yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ vigatakalmaÍaÏ | sukhena brahmasaÎsparÌam atyantaÎ sukham aÌnute ||6-28||
42
ू ू ं सवभतािन सवभतमाान चािन । ु ॥६-२९॥ ईत े योगयाा सव समदशनः
sarvabhÂtastham ÀtmÀnaÎ sarvabhÂtÀni cÀtmani | ÁkÍate yogayuktÀtmÀ sarvatra samadarÌanaÏ ||6-29||
यो मा ं पयित सव सव च मिय पयित । ताहं न णयािम स च म े न णयित ॥६-३०॥ yo mÀÎ paÌyati sarvatra sarvaÎ ca mayi paÌyati | tasyÀhaÎ na praÉaÌyÀmi sa ca me na praÉaÌyati ||6-30||
ू े ं यो मा ं भजकमाितः सवभतित । वतमानो सवथा ऽिप स योगी मिय वतत े ॥६-३१॥ sarvabhÂtasthitaÎ yo mÀÎ bhajaty ekatvam ÀsthitaÏ | sarvathÀ vartamÀno 'pi sa yogÁ mayi vartate ||6-31||
आौपने सव सम ं पयित यो ऽजनु । ु ं वा यिद वा ःख ं स योगी परमो मतः ॥६-३२॥ सख
Àtmaupamyena sarvatra samaÎ paÌyati yo 'rjuna | sukhaÎ vÀ yadi vÀ duÏkhaÎ sa yogÁ paramo mataÏ ||6-32||
अजनु उवाच । ु ू । यो ऽय ं योगया ोः साने मधसदन ् एताहं न पयािम चलािित ं िराम ॥६-३३॥ arjuna uvÀca | yo 'yaÎ yogas tvayÀ proktaÏ sÀmyena madhusÂdana | etasyÀhaÎ na paÌyÀmi caÈcalatvÀt sthitiÎ sthirÀm ||6-33||
ृ मािथ बलवढम ।् चलं िह मनः क ् ु ताहं िनहं म े वायोिरव सरम ॥६-३४॥ caÈcalaÎ hi manaÏ kÃÍÉa pramÀthi balavad dÃËham | tasyÀhaÎ nigrahaÎ manye vÀyor iva suduÍkaram ||6-34||
43
ु ीभगवानवाच । ं चलम ।् ं ं महाबाहो मनो िनह असशय ृ े ॥६-३५॥ े च गत अासने त ु कौये वैरायण ÌrÁbhagavÀn uvÀca | asaÎÌayaÎ mahÀbÀho mano durnigrahaÎ calam | abhyÀsena tu kaunteya vairÀgyeÉa ca gÃhyate ||6-35||
ं असयताना योगो ाप इित म े मितः । ु ु वयाना त ु यतता शो ऽवामपायतः ॥६-३६॥ asaÎyatÀtmanÀ yogo duÍprÀpa iti me matiÏ | vaÌyÀtmanÀ tu yatatÀ Ìakyo 'vÀptum upÀyataÏ ||6-36||
अजनु उवाच । े योगािलतमानसः । अयितः योपतो ं ं का ं गित ं क ृ गित ॥६-३७॥ अा योगसिसि arjuna uvÀca | ayatiÏ Ìraddhayopeto yogÀc calitamÀnasaÏ | aprÀpya yogasaÎsiddhiÎ kÀÎ gatiÎ kÃÍÉa gacchati ||6-37||
किोभयिविछािमव नयित । ू णः पिथ ॥६-३८॥ अितो महाबाहो िवमढो kaccin nobhayavibhraÍÊaÌ chinnÀbhram iva naÌyati | apratiÍÊho mahÀbÀho vimÂËho brahmaÉaÏ pathi ||6-38||
े ु े ं ं क ृ छमहशषतः एत े सशय । ु े न पपत े ॥६-३९॥ ं दः सशया छा etan me saÎÌayaÎ kÃÍÉa chettum arhasy aÌeÍataÏ | tvad anyaÏ saÎÌayasyÀsya chettÀ na hy upapadyate ||6-39||
ु ीभगवानवाच । पाथ न ैवहे नामु िवनाश िवत े । ृ न िह काणकिगित ु ं तात गित ॥६-४०॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | pÀrtha naiveha nÀmutra vinÀÌas tasya vidyate | na hi kalyÀÉakÃt kaÌ cid durgatiÎ tÀta gacchati ||6-40||
44
ु ु ृ ं ा पयकताोकानिषा शातीः समाः । ु ीना ं ीमता ं गहे े योगो ऽिभजायत े ॥६-४१॥ शच prÀpya puÉyakÃtÀÎl lokÀn uÍitvÀ ÌÀÌvatÁÏ samÀÏ | ÌucÁnÀÎ ÌrÁmatÀÎ gehe yogabhraÍÊo 'bhijÀyate ||6-41||
ु े भवित धीमताम ।् अथ वा योिगनामवे कल ् ं लोके ज यदीशम ॥६-४२॥ एति लभतर atha vÀ yoginÀm eva kule bhavati dhÁmatÀm | etad dhi durlabhataraÎ loke janma yad ÁdÃÌam ||6-42||
ु ं ं लभत े पौवदिहकम े त त ं बिसयोग ।् ु ू सिसौ ं यतत े च ततो भयः कनन ॥६-४३॥ tatra taÎ buddhisaÎyogaÎ labhate paurvadehikam | yatate ca tato bhÂyaÏ saÎsiddhau kurunandana ||6-43||
ू े तने ैव ियत े वशो ऽिप सः । पवाासन ु योग शाितवतत े ॥६-४४॥ िजासरिप
pÂrvÀbhyÀsena tenaiva hriyate hy avaÌo 'pi saÏ | jijÈÀsur api yogasya ÌabdabrahmÀtivartate ||6-44||
ं ु यातमान ु योगी सशिकिषः । ् े ं तो याित परा ं गितम ॥६-४५॥ अनकजसिस prayatnÀd yatamÀnas tu yogÁ saÎÌuddhakilbiÍaÏ | anekajanmasaÎsiddhas tato yÀti parÀÎ gatim ||6-45||
तपिो ऽिधको योगी ािनो ऽिप मतो ऽिधकः । किमािधको योगी ताोगी भवाजनु ॥६-४६॥ tapasvibhyo 'dhiko yogÁ jÈÀnibhyo 'pi mato 'dhikaÏ | karmibhyaÌ cÀdhiko yogÁ tasmÀd yogÁ bhavÀrjuna ||6-46||
े ं मतनाराना योिगनामिप सवषा । ु ावाजत े यो मा ं स म े यतमो मतः ॥६-४७॥ yoginÀm api sarveÍÀÎ madgatenÀntarÀtmanÀ | ÌraddhÀvÀn bhajate yo mÀÎ sa me yuktatamo mataÏ ||6-47||
45
ु ीभगवानवाच । ु मासमनाः पाथ योग ं यदायः । ं ं सम ं मा ं यथा ािस तण ु ॥७-१॥ असशय ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀsaktamanÀÏ pÀrtha yogaÎ yuÈjan madÀÌrayaÏ | asaÎÌayaÎ samagraÎ mÀÎ yathÀ jÈÀsyasi tac chÃÉu ||7-1||
े ान ं त े ऽहं सिवानिमदं वाशषतः । ू ऽातमविशत े ॥७-२॥ याा नहे भयो
jÈÀnaÎ te 'haÎ savijÈÀnam idaÎ vakÍyÀmy aÌeÍataÏ | yaj jÈÀtvÀ neha bhÂyo 'nyaj jÈÀtavyam avaÌiÍyate ||7-2||
ु ं सहषे ु कितित िसय े । मनाणा े ततः ॥७-३॥ यततामिप िसाना ं किा ं वि manuÍyÀÉÀÎ sahasreÍu kaÌ cid yatati siddhaye | yatatÀm api siddhÀnÀÎ kaÌ cin mÀÎ vetti tattvataÏ ||7-3||
ु े च। ू भिमरापो ऽनलो वायःु ख ं मनो बिरव ं ृ अहकार इतीय ं म े िभा कितरधा ॥७-४॥ bhÂmir Àpo 'nalo vÀyuÏ khaÎ mano buddhir eva ca | ahaÎkÀra itÁyaÎ me bhinnÀ prakÃtir aÍÊadhÀ ||7-4||
े ं कित ृ ं िवि म े पराम ।् अपरयिमता ् ू ं महाबाहो ययदे ं धायत े जगत ॥७-५॥ जीवभता apareyam itas tv anyÀÎ prakÃtiÎ viddhi me parÀm | jÁvabhÂtÀÎ mahÀbÀho yayedaÎ dhÀryate jagat ||7-5||
ु ू एतोनीिन भतािन सवाणीपधारय । ृ अहं क जगतः भवः लयथा ॥७-६॥ etadyonÁni bhÂtÀni sarvÀÉÁty upadhÀraya | ahaÎ kÃtsnasya jagataÏ prabhavaÏ pralayas tathÀ ||7-6||
ं । मः परतरं नािं िचदि धनजय ं ोत ं सू े मिणगणा इव ॥७-७॥ मिय सविमद mattaÏ parataraÎ nÀnyat kiÎ cid asti dhanaÎjaya | mayi sarvam idaÎ protaÎ sÂtre maÉigaÉÀ iva ||7-7|| 46
ू । रसो ऽहम ु कौये भाि शिशसययोः े े ु शः ख े पौष ं नषृ ु ॥७-८॥ णवः सववदष raso 'ham apsu kaunteya prabhÀsmi ÌaÌisÂryayoÏ | praÉavaÏ sarvavedeÍu ÌabdaÏ khe pauruÍaÎ nÃÍu ||7-8||
ु गः पृिथा ं च तजाि े पयो िवभावसौ । ू े ु तपाि तपिष ु ॥७-९॥ जीवन ं सवभतष
puÉyo gandhaÏ pÃthivyÀÎ ca tejaÌ cÀsmi vibhÀvasau | jÁvanaÎ sarvabhÂteÍu tapaÌ cÀsmi tapasviÍu ||7-9||
ू ं िवि पाथ सनातनम ।् बीज ं मा ं सवभताना ् ु ु े े बिबिमतामि तजजिनामहम ॥७-१०॥
bÁjaÎ mÀÎ sarvabhÂtÀnÀÎ viddhi pÀrtha sanÀtanam | buddhir buddhimatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham ||7-10||
।् बलं बलवता ं चाहं कामरागिवविजतम ू े ु कामो ऽि भरतषभ ॥७-११॥ धमािवो भतष balaÎ balavatÀÎ cÀhaÎ kÀmarÀgavivarjitam | dharmÀviruddho bhÂteÍu kÀmo 'smi bharatarÍabha ||7-11||
य े च ैव सािका भावा राजसाामसा य े । े तािि न हं तषे ु त े मिय ॥७-१२॥ म एवित ye caiva sÀttvikÀ bhÀvÀ rÀjasÀs tÀmasÀÌ ca ye | matta eveti tÀn viddhi na tv ahaÎ teÍu te mayi ||7-12||
ु रिभः ं जगत ।् े सविमद ििभगणमय ैभावै ् े परमयम ॥७-१३॥ मोिहत ं नािभजानाित मामः tribhir guÉamayair bhÀvair ebhiÏ sarvam idaÎ jagat | mohitaÎ nÀbhijÀnÀti mÀm ebhyaÏ param avyayam ||7-13||
ु े गणमयी दैवी षा मम माया रया । े ं तरि त े ॥७-१४॥ मामवे य े प े मायामता
daivÁ hy eÍÀ guÉamayÁ mama mÀyÀ duratyayÀ | mÀm eva ye prapadyante mÀyÀm etÀÎ taranti te ||7-14||
47
ू प े नराधमाः । न मा ं ृ ितनो मढाः माययापताना आसरु ं भावमािताः ॥७-१५॥ na mÀÎ duÍkÃtino mÂËhÀÏ prapadyante narÀdhamÀÏ | mÀyayÀpahÃtajÈÀnÀ ÀsuraÎ bhÀvam ÀÌritÀÏ ||7-15||
ु भज े मा ं जनाः सकितनो ुृ चतिवधा ऽजनु । ु ानी च भरतषभ ॥७-१६॥ आत िजासरथाथ caturvidhÀ bhajante mÀÎ janÀÏ sukÃtino 'rjuna | Àrto jijÈÀsur arthÀrthÁ jÈÀnÁ ca bharatarÍabha ||7-16||
ु एकभििविशत े ं ानी िनय े। तषा ं स च मम ियः ॥७-१७॥ ियो िह ािननो ऽथमह teÍÀÎ jÈÀnÁ nityayukta ekabhaktir viÌiÍyate | priyo hi jÈÀnino 'tyartham ahaÎ sa ca mama priyaÏ ||7-17||
उदाराः सव एवैत े ानी ाैव म े मतम ।् ् ु े ु ं गितम ॥७-१८॥ आितः स िह याा मामवानमा udÀrÀÏ sarva evaite jÈÀnÁ tv Àtmaiva me matam | ÀsthitaÏ sa hi yuktÀtmÀ mÀm evÀnuttamÀÎ gatim ||7-18||
बना ं जनाम े ानवाा ं पते । ु े सविमित ु ॥७-१९॥ वासदवः स महाा सलभः bahÂnÀÎ janmanÀm ante jÈÀnavÀn mÀÎ prapadyate | vÀsudevaÏ sarvam iti sa mahÀtmÀ sudurlabhaÏ ||7-19||
े कामै ै ैतानाः प े ऽदवताः । ृ त ं त ं िनयममााय का िनयताः या ॥७-२०॥ kÀmais tais tair hÃtajÈÀnÀÏ prapadyante 'nyadevatÀÏ | taÎ taÎ niyamam ÀsthÀya prakÃtyÀ niyatÀÏ svayÀ ||7-20||
ु यो यो या ं या ं तन ं ु भः यािचतिमित । ् त ताचला ं ा ं तामवे िवदधाहम ॥७-२१॥
yo yo yÀÎ yÀÎ tanuÎ bhaktaÏ ÌraddhayÀrcitum icchati | tasya tasyÀcalÀÎ ÌraddhÀÎ tÀm eva vidadhÀmy aham ||7-21||
48
ु स तया या या राधनमीहत े । ् लभत े च ततः कामाय ैव िविहताि तान ॥७-२२॥ sa tayÀ ÌraddhayÀ yuktas tasyÀ rÀdhanam Áhate | labhate ca tataÏ kÀmÀn mayaiva vihitÀn hi tÀn ||7-22||
े ं तवमधसाम े अव ु फलं तषा ।् े े दवावयजो याि मा याि मामिप ॥७-२३॥ antavat tu phalaÎ teÍÀÎ tad bhavaty alpamedhasÀm | devÀn devayajo yÀnti madbhaktÀ yÀnti mÀm api ||7-23||
ु अं िमाप ं म े मामबयः । ् ु परं भावमजानो ममायमनमम ॥७-२४॥ avyaktaÎ vyaktim ÀpannaÎ manyante mÀm abuddhayaÏ | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mamÀvyayam anuttamam ||7-24||
योगमायासमावतः ृ । नाहं काशः सव ् ू ऽय ं नािभजानाित लोको मामजमयम ॥७-२५॥ मढो nÀhaÎ prakÀÌaÏ sarvasya yogamÀyÀsamÀvÃtaÏ | mÂËho 'yaÎ nÀbhijÀnÀti loko mÀm ajam avyayam ||7-25||
े ं समतीतािन वतमानािन वदाह चाजनु । ू भिवािण च भतािन मा ं त ु वदे न कन ॥७-२६॥ vedÀhaÎ samatÁtÀni vartamÀnÀni cÀrjuna | bhaviÍyÀÉi ca bhÂtÀni mÀÎ tu veda na kaÌ cana ||7-26||
ु े मोहन े े भारत । ं इाषसमन ू ं ं सग याि परतप ं ॥७-२७॥ सवभतािन समोह icchÀdveÍasamutthena dvaÎdvamohena bhÀrata | sarvabhÂtÀni saÎmohaÎ sarge yÀnti paraÎtapa ||7-27||
ु े ं गत ं पाप ं जनाना ं पयकमणाम यषा ।् ु भज े मा ं ढताः ॥७-२८॥ ं त े मोहिनमा yeÍÀÎ tv antagataÎ pÀpaÎ janÀnÀÎ puÉyakarmaÉÀm | te dvaÎdvamohanirmuktÀ bhajante mÀÎ dÃËhavratÀÏ ||7-28||
49
जरामरणमोाय मामाि यति ये । ् ृ ं कम चािखलम ॥७-२९॥ त े तिः कमा jarÀmaraÉamokÍÀya mÀm ÀÌritya yatanti ye | te brahma tad viduÏ kÃtsnam adhyÀtmaÎ karma cÀkhilam ||7-29||
ू सािधभतािधदै व ं मा ं सािधय ं च य े िवः । ु े याणकाले ऽिप च मा ं त े िवयचतसः ॥७-३०॥ sÀdhibhÂtÀdhidaivaÎ mÀÎ sÀdhiyajÈaÎ ca ye viduÏ | prayÀÉakÀle 'pi ca mÀÎ te vidur yuktacetasaÏ ||7-30||
50
अजनु उवाच । ु िकं त िकमा ं िकं कम पषोम । ु े ॥८-१॥ अिधभतू ं च िकं ोमिधदैव ं िकमत arjuna uvÀca | kiÎ tad brahma kim adhyÀtmaÎ kiÎ karma puruÍottama | adhibhÂtaÎ ca kiÎ proktam adhidaivaÎ kim ucyate ||8-1||
ु ू । अिधयः कथ ं को ऽ दहे े ऽिधसदन े ऽिस िनयतािभः ॥८-२॥ याणकाले च कथ ं यो adhiyajÈaÏ kathaÎ ko 'tra dehe 'smin madhusÂdana | prayÀÉakÀle ca kathaÎ jÈeyo 'si niyatÀtmabhiÏ ||8-2||
ु ीभगवानवाच । ु े। अरं परम ं भावो ऽामत ू ं भतभावोवकरो िवसगः कमसितः ॥८-३॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | akÍaraÎ brahma paramaÎ svabhÀvo 'dhyÀtmam ucyate | bhÂtabhÀvodbhavakaro visargaÏ karmasaÎjÈitaÏ ||8-3||
ु अिधभतू ं रो भावः पषािधदै वतम ।् े दहे े दहभता े ृ ं वर ॥८-४॥ अिधयो ऽहमवा adhibhÂtaÎ kÍaro bhÀvaÏ puruÍaÌ cÀdhidaivatam | adhiyajÈo 'ham evÀtra dehe dehabhÃtÀÎ vara ||8-4||
ु कलवरम े अकाले च मामवे रा ।् ं यः याित स माव ं याित ना सशयः ॥८-५॥ antakÀle ca mÀm eva smaran muktvÀ kalevaram | yaÏ prayÀti sa madbhÀvaÎ yÀti nÀsty atra saÎÌayaÏ ||8-5||
े य ं य ं वािप राव ं ज े कलवरम ।् े ित कौये सदा तावभािवतः ॥८-६॥ त ं तमवै yaÎ yaÎ vÀpi smaran bhÀvaÎ tyajaty ante kalevaram | taÎ tam evaiti kaunteya sadÀ tadbhÀvabhÀvitaÏ ||8-6||
51
ु ु च। े ु मामनर तावष ु कालष य ु े सशयः ं मिप तमनोबिमामवै ॥८-७॥ tasmÀt sarveÍu kÀleÍu mÀm anusmara yudhya ca | mayy arpitamanobuddhir mÀm evaiÍyasy asaÎÌayaÏ ||8-7||
ु े चतसा े अासयोगयन नागािमना । ् ु ं िद ं याित पाथानिचयन ु परम ं पष ॥८-८॥ abhyÀsayogayuktena cetasÀ nÀnyagÀminÀ | paramaÎ puruÍaÎ divyaÎ yÀti pÀrthÀnucintayan ||8-8||
् ु ु किव ं पराणमनशािसतारम ु े । ं अणोरणीयासमनरः धातारमिचपम ् सव ् आिदवण तमसः परात ॥८-९॥
kaviÎ purÀÉam anuÌÀsitÀram; aÉor aÉÁyÀÎsam anusmared yaÏ | sarvasya dhÀtÀram acintyarÂpam; ÀdityavarÉaÎ tamasaÏ parastÀt ||8-9||
े याणकाले मनसाचलन ु योगबलन े च ैव । भा यो ु े ाणमावय े सक ् वोम ् ु ु ैित िदम ॥८-१०॥ स त ं परं पषमप
prayÀÉakÀle manasÀcalena; bhaktyÀ yukto yogabalena caiva | bhruvor madhye prÀÉam ÀveÌya samyak; sa taÎ paraÎ puruÍam upaiti divyam ||8-10||
े यदरं वदिवदो वदि िवशि यतयो वीतरागाः । यिदो चय चरि ं े व े ॥८-११॥ त े पदं सहण
yad akÍaraÎ vedavido vadanti; viÌanti yad yatayo vÁtarÀgÀÏ | yad icchanto brahmacaryaÎ caranti; tat te padaÎ saÎgraheÉa pravakÍye ||8-11||
52
ं सवारािण सय मनो िद िन च । ् ू माधायानः ाणमाितो योगधारणाम ॥८-१२॥ sarvadvÀrÀÉi saÎyamya mano hÃdi nirudhya ca | mÂrdhny ÀdhÀyÀtmanaÏ prÀÉam Àsthito yogadhÀraÉÀm ||8-12||
ु े ं ाहरामनरन ओिमकार ।् ् यः याित जहे ं स याित परमा ं गितम ॥८-१३॥ om ity ekÀkÍaraÎ brahma vyÀharan mÀm anusmaran | yaÏ prayÀti tyajan dehaÎ sa yÀti paramÀÎ gatim ||8-13||
े सतत ं यो मा ं रित िनशः । अनचताः ु ु ताहं सलभः पाथ िनय योिगनः ॥८-१४॥ ananyacetÀÏ satataÎ yo mÀÎ smarati nityaÌaÏ | tasyÀhaÎ sulabhaÏ pÀrtha nityayuktasya yoginaÏ ||8-14||
ु े पनज ु ःखालयमशातम ।् मामप ु ं ं परमा ं गताः ॥८-१५॥ नावि महाानः सिसि mÀm upetya punarjanma duÏkhÀlayam aÌÀÌvatam | nÀpnuvanti mahÀtmÀnaÏ saÎsiddhiÎ paramÀÎ gatÀÏ ||8-15||
ु ु ऽजनु । आ भवनाोकाः पनरावितनो ु े त ु कौये पनज ु न िवत े ॥८-१६॥ मामप À brahmabhuvanÀl lokÀÏ punarÀvartino 'rjuna | mÀm upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate ||8-16||
ु सहयगपयमहयणो िवः । ु ं त े ऽहोरािवदो जनाः ॥८-१७॥ राि ं यगसहाा sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaÉo viduÏ | rÀtriÎ yugasahasrÀntÀÎ te 'horÀtravido janÀÏ ||8-17||
अायः सवाः भवहरागमे । ं े ॥८-१८॥ राागम े लीय े तैवासक avyaktÀd vyaktayaÏ sarvÀÏ prabhavanty aharÀgame | rÀtryÀgame pralÁyante tatraivÀvyaktasaÎjÈake ||8-18||
53
ू ू भा ू लीयत े । भतामः स एवाय ं भा राागम े ऽवशः पाथ भवहरागमे ॥८-१९॥ bhÂtagrÀmaÏ sa evÀyaÎ bhÂtvÀ bhÂtvÀ pralÁyate | rÀtryÀgame 'vaÌaÏ pÀrtha prabhavaty aharÀgame ||8-19||
परा ु भावो ऽो ऽो ऽानातनः । ू े ु नय ु न िवनयित ॥८-२०॥ यः स सवष ु भतष
paras tasmÀt tu bhÀvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÀt sanÀtanaÏ | yaÏ sa sarveÍu bhÂteÍu naÌyatsu na vinaÌyati ||8-20||
ु अो ऽर इमाः परमा ं गितम ।् े ताम परम ं मम ॥८-२१॥ य ं ा न िनवत avyakto 'kÍara ity uktas tam ÀhuÏ paramÀÎ gatim | yaÎ prÀpya na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||8-21||
ु पषः स परः पाथ भा लनया । ् ू ं ततम ॥८-२२॥ याःािन भतािन यने सविमद puruÍaÏ sa paraÏ pÀrtha bhaktyÀ labhyas tv ananyayÀ | yasyÀntaÏsthÀni bhÂtÀni yena sarvam idaÎ tatam ||8-22||
ृ ृ ं च ैव योिगनः । य काले नाविमावि याता याि त ं कालं वािम भरतषभ ॥८-२३॥ yatra kÀle tv anÀvÃttim ÀvÃttiÎ caiva yoginaÏ | prayÀtÀ yÀnti taÎ kÀlaÎ vakÍyÀmi bharatarÍabha ||8-23||
ु षमासा उरायणम ।् अिितरहः शः त याता गि िवदो जनाः ॥८-२४॥ agnir jyotir ahaÏ ÌuklaÏ ÍaÉmÀsÀ uttarÀyaÉam | tatra prayÀtÀ gacchanti brahma brahmavido janÀÏ ||8-24||
ू रािथा कः ृ धमो षमासा दिणायनम ।् त चामस ं ोितयगी ा िनवतत े ॥८-२५॥ dhÂmo rÀtris tathÀ kÃÍÉaÏ ÍaÉmÀsÀ dakÍiÉÀyanam | tatra cÀndramasaÎ jyotir yogÁ prÀpya nivartate ||8-25||
54
ु ृ े गती ते े जगतः शात े मत े । शक ु ॥८-२६॥ े पनः ृ एकया यानाविमयावतत ÌuklakÃÍÉe gatÁ hy ete jagataÏ ÌÀÌvate mate | ekayÀ yÀty anÀvÃttim anyayÀvartate punaÏ ||8-26||
ु न ैत े सृती पाथ जानोगी मित कन । ु भवाजनु ॥८-२७॥ े ु योगयो तावष ु कालष naite sÃtÁ pÀrtha jÀnan yogÁ muhyati kaÌ cana | tasmÀt sarveÍu kÀleÍu yogayukto bhavÀrjuna ||8-27||
े े ु यषे ु तपःस ु च ैव वदष ु ं िदम ।् दानषे ु ययफल े तवि मदं िविदा अित ् योगी परं ानमपु ैित चाम ॥८-२८॥
vedeÍu yajÈeÍu tapaÏsu caiva; dÀneÍu yat puÉyaphalaÎ pradiÍÊam | atyeti tat sarvam idaÎ viditvÀ; yogÁ paraÎ sthÀnam upaiti cÀdyam ||8-28||
55
ु ीभगवानवाच । ु ू े। ं वानसयव इदं त ु त े गतम ् ु ान ं िवानसिहत ं याा मोस े ऽशभात ॥९-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ tu te guhyatamaÎ pravakÍyÀmy anasÂyave | jÈÀnaÎ vijÈÀnasahitaÎ yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||9-1||
ु ं पिविमदममम ु राजिवा राजग ।् ् ु ु ं कतमु यम ॥९-२॥ ावगम ं ध ससख
rÀjavidyÀ rÀjaguhyaÎ pavitram idam uttamam | pratyakÍÀvagamaÎ dharmyaÎ susukhaÎ kartum avyayam ||9-2||
ु धमा ं । अधानाः पषा परतप ु ं े मृससारविन ॥९-३॥ अा मा ं िनवत aÌraddadhÀnÀÏ puruÍÀ dharmasyÀsya paraÎtapa | aprÀpya mÀÎ nivartante mÃtyusaÎsÀravartmani ||9-3||
ू । मया ततिमदं सव जगदमितना ू े मािन सवभतािन न चाहं तवितः ॥९-४॥ mayÀ tatam idaÎ sarvaÎ jagad avyaktamÂrtinÀ | matsthÀni sarvabhÂtÀni na cÀhaÎ teÍv avasthitaÏ ||9-4||
ू न च मािन भतािन पय म े योगमैरम ।् ू ृ च भतो ू ू भतभ ममाा भतभावनः ॥९-५॥ na ca matsthÀni bhÂtÀni paÌya me yogam aiÌvaram | bhÂtabhÃn na ca bhÂtastho mamÀtmÀ bhÂtabhÀvanaÏ ||9-5||
यथाकाशितो िन ं वायःु सवगो महान ।् ु भतािन ू तथा सवािण मानीपधारय ॥९-६॥ yathÀkÀÌasthito nityaÎ vÀyuÏ sarvatrago mahÀn | tathÀ sarvÀÉi bhÂtÀni matsthÀnÁty upadhÀraya ||9-6||
ू ृ ं याि मािमकाम ।् सवभतािन कौये कित ् ु कय े पनािन कादौ िवसृजाहम ॥९-७॥ sarvabhÂtÀni kaunteya prakÃtiÎ yÀnti mÀmikÀm | 56
kalpakÍaye punas tÀni kalpÀdau visÃjÀmy aham ||9-7||
ु पनः ु । ृ ं ामव िवसृजािम पनः कित ् ू ं कमवश ृ ं कतवशात ृ े भतामिमम ॥९-८॥ prakÃtiÎ svÀm avaÍÊabhya visÃjÀmi punaÏ punaÏ | bhÂtagrÀmam imaÎ kÃtsnam avaÌaÎ prakÃter vaÌÀt ||9-8||
िनबि धनजय ं । न च मां तािन कमािण ु ॥९-९॥ उदासीनवदासीनमसं तषे ु कमस na ca mÀÎ tÀni karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya | udÀsÁnavad ÀsÁnam asaktaÎ teÍu karmasu ||9-9||
ू े सचराचरम ।् े कितः ृ मयाण सयत े ु े कौये जगिपिरवतत े ॥९-१०॥ हतनानन mayÀdhyakÍeÉa prakÃtiÏ sÂyate sacarÀcaram | hetunÀnena kaunteya jagad viparivartate ||9-10||
ु तनमाितम ु ू मानष अवजानि मा ं मढा ।् ् ू े परं भावमजानो मम भतमहरम ॥९-११॥ avajÀnanti mÀÎ mÂËhÀ mÀnuÍÁÎ tanum ÀÌritam | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mama bhÂtamaheÌvaram ||9-11||
मोघाना िवचतसः े मोघाशा मोघकमाणो । ु च ैव कित ृ ं मोिहन िताः ॥९-१२॥ रासीमासर moghÀÌÀ moghakarmÀÉo moghajÈÀnÀ vicetasaÏ | rÀkÍasÁm ÀsurÁÎ caiva prakÃtiÎ mohinÁÎ ÌritÀÏ ||9-12||
ृ महाान ु मा ं पाथ दैव कितमािताः । ् ू भजनमनसो ाा भतािदमयम ॥९-१३॥ mahÀtmÀnas tu mÀÎ pÀrtha daivÁÎ prakÃtim ÀÌritÀÏ | bhajanty ananyamanaso jÈÀtvÀ bhÂtÀdim avyayam ||9-13||
सतत ं कीतयो मा ं यत ढताः । ु उपासत े ॥९-१४॥ नम मा ं भा िनया satataÎ kÁrtayanto mÀÎ yatantaÌ ca dÃËhavratÀÏ | namasyantaÌ ca mÀÎ bhaktyÀ nityayuktÀ upÀsate ||9-14||
57
ु े। ानयने चा े यजो मामपासत ् ु ॥९-१५॥ े बधा िवतोमखम एकने पृथन jÈÀnayajÈena cÀpy anye yajanto mÀm upÀsate | ekatvena pÃthaktvena bahudhÀ viÌvatomukham ||9-15||
ु ं यः धाहमहमौषधम ।् अहं तरह ् े ं तम ॥९-१६॥ मो ऽहमहमवामहमिरह ahaÎ kratur ahaÎ yajÈaÏ svadhÀham aham auÍadham | mantro 'ham aham evÀjyam aham agnir ahaÎ hutam ||9-16||
िपताहम जगतो माता धाता िपतामहः । ु े च ॥९-१७॥ े ं पिवमकार ऋाम यजरव व pitÀham asya jagato mÀtÀ dhÀtÀ pitÀmahaÏ | vedyaÎ pavitram oÎkÀra Ãk sÀma yajur eva ca ||9-17||
ु ।् भःु साी िनवासः शरण ं सत गितभता ् भवः लयः ान ं िनधान ं बीजमयम ॥९-१८॥ gatir bhartÀ prabhuÏ sÀkÍÁ nivÀsaÏ ÌaraÉaÎ suhÃt | prabhavaÏ pralayaÏ sthÀnaÎ nidhÀnaÎ bÁjam avyayam ||9-18||
ु ृ ृ तपाहमहं वष िनगाजािम च। ु सदसाहमजनु ॥९-१९॥ अमृत ं च ैव मृ tapÀmy aham ahaÎ varÍaÎ nigÃhÉÀmy utsÃjÀmi ca | amÃtaÎ caiva mÃtyuÌ ca sad asac cÀham arjuna ||9-19||
ू ैिवा मा ं सोमपाः पतपापा ं ाथय े। य ैिरा गित ् ु ुे त े पयमासा सरलोकम ् े अि िदाििव दवभोगान ॥९-२०॥
traividyÀ mÀÎ somapÀÏ pÂtapÀpÀ; yajÈair iÍÊvÀ svargatiÎ prÀrthayante | te puÉyam ÀsÀdya surendralokam; aÌnanti divyÀn divi devabhogÀn ||9-20||
58
ु गलोक ं िवशालं त े त ं भा ु े मलोक ं िवशि । ीण े पय ु एव ं यीधममनपा गतागत ं कामकामा लभ े ॥९-२१॥
te taÎ bhuktvÀ svargalokaÎ viÌÀlaÎ; kÍÁÉe puÉye martyalokaÎ viÌanti | evaÎ trayÁdharmam anuprapannÀ; gatÀgataÎ kÀmakÀmÀ labhante ||9-21||
ु े। अनाियो मा ं य े जनाः पयपासत ् ु े ं िनािभयाना े ं वहाहम ॥९-२२॥ ं योगम तषा ananyÀÌ cintayanto mÀÎ ye janÀÏ paryupÀsate | teÍÀÎ nityÀbhiyuktÀnÀÎ yogakÍemaÎ vahÀmy aham ||9-22||
े भा यज े यािताः । य े ऽदवता ् ू ॥९-२३॥ त े ऽिप मामवे कौये यजिविधपवकम
ye 'py anyadevatÀ bhaktÀ yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | te 'pi mÀm eva kaunteya yajanty avidhipÂrvakam ||9-23||
ुे च। ं भोा च भरव अहं िह सवयाना े न त ु मामिभजानि तनातवि त े ॥९-२४॥ ahaÎ hi sarvayajÈÀnÀÎ bhoktÀ ca prabhur eva ca | na tu mÀm abhijÀnanti tattvenÀtaÌ cyavanti te ||9-24||
े े याि दवता दवाितॄ ाि िपतृताः । ् ू ू े याि मािजनो ऽिप माम ॥९-२५॥ भतािन याि भता yÀnti devavratÀ devÀn pitÅn yÀnti pitÃvratÀÏ | bhÂtÀni yÀnti bhÂtejyÀ yÀnti madyÀjino 'pi mÀm ||9-25||
ु ं फलं तोय ं यो म े भा यित । प ं प ु तदहं भपतमािम यतानः ॥९-२६॥ patraÎ puÍpaÎ phalaÎ toyaÎ yo me bhaktyÀ prayacchati | tad ahaÎ bhaktyupahÃtam aÌnÀmi prayatÀtmanaÏ ||9-26||
ु यरोिष यदािस यहोिष ददािस यत ।् ् ु ॥९-२७॥ यपिस कौये त मदपणम yat karoÍi yad aÌnÀsi yaj juhoÍi dadÀsi yat |
59
yat tapasyasi kaunteya tat kuruÍva madarpaÉam ||9-27||
ु ु े ं मोस े कमबन शभाशभफलै रव ैः । ु ु मामपु ैिस ॥९-२८॥ ं सासयोगयाा िवमो ÌubhÀÌubhaphalair evaÎ mokÍyase karmabandhanaiÏ | saÎnyÀsayogayuktÀtmÀ vimukto mÀm upaiÍyasi ||9-28||
ू े ु न म े ो े ऽि न ियः । समो ऽहं सवभतष ् य े भजि त ु मा ं भा मिय त े तषे ु चाहम ॥९-२९॥ samo 'haÎ sarvabhÂteÍu na me dveÍyo 'sti na priyaÏ | ye bhajanti tu mÀÎ bhaktyÀ mayi te teÍu cÀpy aham ||9-29||
े ु अिप चराचारो भजत े मामनभाक ् । ु े स मः सविसतो िह सः ॥९-३०॥ साधरव api cet sudurÀcÀro bhajate mÀm ananyabhÀk | sÀdhur eva sa mantavyaÏ samyag vyavasito hi saÏ ||9-30||
शाि ं िनगित । ि ं भवित धमाा कौये ितजानीिह न म े भः णयित ॥९-३१॥ kÍipraÎ bhavati dharmÀtmÀ ÌaÌvacchÀntiÎ nigacchati | kaunteya pratijÀnÁhi na me bhaktaÏ praÉaÌyati ||9-31||
मा ं िह पाथ पाि य े ऽिप ःु पापयोनयः । ् ू े ऽिप याि परा ं गितम ॥९-३२॥ ियो वैयाथा शा mÀÎ hi pÀrtha vyapÀÌritya ye 'pi syuÏ pÀpayonayaÏ | striyo vaiÌyÀs tathÀ ÌÂdrÀs te 'pi yÀnti parÀÎ gatim ||9-32||
ु णाः पया ु भा राजषयथा िकं पना । ् ु ं लोकिमम ं ा भज माम ॥९-३३॥ अिनमसख
kiÎ punar brÀhmaÉÀÏ puÉyÀ bhaktÀ rÀjarÍayas tathÀ | anityam asukhaÎ lokam imaÎ prÀpya bhajasva mÀm ||9-33||
ु । मना भव मो माजी मा ं नम ु वमाान ं मरायणः ॥९-३४॥ े िस यै मामवै manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi yuktvaivam ÀtmÀnaÎ matparÀyaÉaÏ ||9-34||
60
ु ीभगवानवाच । ू एव महाबाहो ण ु म े परम ं वचः । भय य े ऽहं ीयमाणाय वािम िहतकाया ॥१०-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bhÂya eva mahÀbÀho ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | yat te 'haÎ prÁyamÀÉÀya vakÍyÀmi hitakÀmyayÀ ||10-1||
ु । न म े िवः सरगणाः भव ं न महषयः ॥१०-२॥ े ं महषणा ं च सवशः अहमािदिह दवाना na me viduÏ suragaÉÀÏ prabhavaÎ na maharÍayaÏ | aham Àdir hi devÀnÀÎ maharÍÁÉÀÎ ca sarvaÌaÏ ||10-2||
े लोकमहरम े यो मामजमनािदं च वि ।् ु ैः मत े ॥१०-३॥ ं ू स मष ु सवपाप असमढः yo mÀm ajam anÀdiÎ ca vetti lokamaheÌvaram | asaÎmÂËhaÏ sa martyeÍu sarvapÀpaiÏ pramucyate ||10-3||
ु ं बिानमसमोहः मा स ं दमः शमः । ु ं ःख ं भवो ऽभावो भय ं चाभयमवे च ॥१०-४॥ सख buddhir jÈÀnam asaÎmohaÏ kÍamÀ satyaÎ damaÏ ÌamaÏ | sukhaÎ duÏkhaÎ bhavo 'bhÀvo bhayaÎ cÀbhayam eva ca ||10-4||
ु ं समता तिपो अिहसा दान ं यशो ऽयशः । ू ं म एव पृथिवधाः ॥१०-५॥ भवि भावा भताना ahiÎsÀ samatÀ tuÍÊis tapo dÀnaÎ yaÌo 'yaÌaÏ | bhavanti bhÀvÀ bhÂtÀnÀÎ matta eva pÃthagvidhÀÏ ||10-5||
स पवू चारो मनवथा । महषयः े ं लोक इमाः जाः ॥१०-६॥ मावा मानसा जाता यषा maharÍayaÏ sapta pÂrve catvÀro manavas tathÀ | madbhÀvÀ mÀnasÀ jÀtÀ yeÍÀÎ loka imÀÏ prajÀÏ ||10-6||
ू ं योग ं च मम यो वि े ततः । एता ं िवभित ु े ना सशयः ं सो ऽिवकने योगने यत ॥१०-७॥ etÀÎ vibhÂtiÎ yogaÎ ca mama yo vetti tattvataÏ | so 'vikampena yogena yujyate nÀtra saÎÌayaÏ ||10-7|| 61
भवो मः सव वतत े । अहं सव ु भावसमिताः ॥१०-८॥ इित मा भज े मा ं बधा ahaÎ sarvasya prabhavo mattaÏ sarvaÎ pravartate | iti matvÀ bhajante mÀÎ budhÀ bhÀvasamanvitÀÏ ||10-8||
मिा मताणा बोधयः पररम ।् ु कथय मा ं िन ं ति च रमि च ॥१०-९॥ maccittÀ madgataprÀÉÀ bodhayantaÏ parasparam | kathayantaÌ ca mÀÎ nityaÎ tuÍyanti ca ramanti ca ||10-9||
ु ू ।् े ं सततयाना ं भजता ं ीितपवकम तषा ु ु ं त ं यने मामपयाि ददािम बियोग त े ॥१०-१०॥ teÍÀÎ satatayuktÀnÀÎ bhajatÀÎ prÁtipÂrvakam | dadÀmi buddhiyogaÎ taÎ yena mÀm upayÀnti te ||10-10||
े े ु ं तमः । तषामवानकाथमहमानज नाशयााभावो ानदीपने भाता ॥१०-११॥ teÍÀm evÀnukampÀrtham aham ajÈÀnajaÎ tamaÏ | nÀÌayÀmy ÀtmabhÀvastho jÈÀnadÁpena bhÀsvatÀ ||10-11||
अजनु उवाच । परं परं धाम पिव ं परम ं भवान ।् ् ु ं शात ं िदमािददवमज े ं िवभमु ॥१०-१२॥ पष arjuna uvÀca | paraÎ brahma paraÎ dhÀma pavitraÎ paramaÎ bhavÀn | puruÍaÎ ÌÀÌvataÎ divyam Àdidevam ajaÎ vibhum ||10-12||
े आामृषयः सव दविषनारदथा । े अिसतो दवलो ासः य ं च ैव वीिष मे ॥१०-१३॥ Àhus tvÀm ÃÍayaÏ sarve devarÍir nÀradas tathÀ | asito devalo vyÀsaÏ svayaÎ caiva bravÁÍi me ||10-13||
े े ं म े या ं वदिस कशव सवमतत । न दानवाः ॥१०-१४॥ न िह त े भगविं िवदवा sarvam etad ÃtaÎ manye yan mÀÎ vadasi keÌava | 62
na hi te bhagavan vyaktiÎ vidur devÀ na dÀnavÀÏ ||10-14||
ु े े ं पषोम ं व यमवानाान । ू ू े दवदव े े जगत े ॥१०-१५॥ भतभावन भतश svayam evÀtmanÀtmÀnaÎ vettha tvaÎ puruÍottama | bhÂtabhÀvana bhÂteÌa devadeva jagatpate ||10-15||
ु ू े े िदा ािवभतयः वमहशषण । ू ं ं ा ितिस ॥१०-१६॥ यािभिवभितिभलकािनमा vaktum arhasy aÌeÍeÉa divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | yÀbhir vibhÂtibhir lokÀn imÀÎs tvaÎ vyÀpya tiÍÊhasi ||10-16||
ं ं सदा पिरिचयन ।् कथ ं िवामहं योिगा े ु कष े ु च भावषे ु िचो ऽिस भगवया ॥१०-१७॥ कष kathaÎ vidyÀm ahaÎ yogiÎs tvÀÎ sadÀ paricintayan | keÍu keÍu ca bhÀveÍu cintyo 'si bhagavan mayÀ ||10-17||
ू ं च जनादन । े िवरणानो योग ं िवभित ् ू कथय तृििह वतो नाि म े ऽमृतम ॥१०-१८॥ भयः vistareÉÀtmano yogaÎ vibhÂtiÎ ca janÀrdana | bhÂyaÏ kathaya tÃptir hi ÌÃÉvato nÀsti me 'mÃtam ||10-18||
ु ीभगवानवाच । ू ह त े कथियािम िदा ािवभतयः । ु े नाो िवर म े ॥१०-१९॥ ाधातः क ÌrÁbhagavÀn uvÀca | hanta te kathayiÍyÀmi divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | prÀdhÀnyataÏ kuruÌreÍÊha nÀsty anto vistarasya me ||10-19||
ु े सवभताशयितः ू अहमाा गडाकश । ू अहमािद म ं च भतानाम एव च ॥१०-२०॥ aham ÀtmÀ guËÀkeÌa sarvabhÂtÀÌayasthitaÏ | aham ÀdiÌ ca madhyaÎ ca bhÂtÀnÀm anta eva ca ||10-20||
63
ु ं रिवरशमान ं ु आिदानामहं िवितषा ।् मरीिचमतामि नाणामहं शशी ॥१०-२१॥
ÀdityÀnÀm ahaÎ viÍÉur jyotiÍÀÎ ravir aÎÌumÀn | marÁcir marutÀm asmi nakÍatrÀÉÀm ahaÎ ÌaÌÁ ||10-21||
े ं सामवदो े ऽि दवानामि े वदाना वासवः । ू े ॥१०-२२॥ इियाणा ं मनाि भतानामि चतना vedÀnÀÎ sÀmavedo 'smi devÀnÀm asmi vÀsavaÏ | indriyÀÉÀÎ manaÌ cÀsmi bhÂtÀnÀm asmi cetanÀ ||10-22||
े यरसाम ।् ं ाणा ं शकराि िवशो ् ू ं पावकाि मः े िशखिरणामहम ॥१०-२३॥ वसना rudrÀÉÀÎ ÌaÎkaraÌ cÀsmi vitteÌo yakÍarakÍasÀm | vasÂnÀÎ pÀvakaÌ cÀsmi meruÏ ÌikhariÉÀm aham ||10-23||
ु ु ं मा ं िवि पाथ बहितम ृ ं च म परोधसा ।् े ं ः सरसामि सागरः ॥१०-२४॥ सनानीनामह
purodhasÀÎ ca mukhyaÎ mÀÎ viddhi pÀrtha bÃhaspatim | senÀnÁnÀm ahaÎ skandaÏ sarasÀm asmi sÀgaraÏ ||10-24||
े ृ ु ं िगरामकमरम महषणा ं भगरह ।् याना ं जपयो ऽि ावराणा ं िहमालयः ॥१०-२५॥ maharÍÁÉÀÎ bhÃgur ahaÎ girÀm asmy ekam akÍaram | yajÈÀnÀÎ japayajÈo 'smi sthÀvarÀÉÀÎ himÀlayaÏ ||10-25||
ृ े ं दवषणा ं च नारदः । अः सववाणा ु ॥१०-२६॥ ं िचरथः िसाना ं किपलो मिनः गवाणा aÌvatthaÏ sarvavÃkÍÀÉÀÎ devarÍÁÉÀÎ ca nÀradaÏ | gandharvÀÉÀÎ citrarathaÏ siddhÀnÀÎ kapilo muniÏ ||10-26||
उ ैःवसमाना ं िवि माममृतोवम ।् ् े ं नराणा ं च नरािधपम ॥१०-२७॥ ऐरावत ं गजाणा uccaiÏÌravasam aÌvÀnÀÎ viddhi mÀm amÃtodbhavam | airÀvataÎ gajendrÀÉÀÎ narÀÉÀÎ ca narÀdhipam ||10-27||
64
ु ु ्। ं व ं धननामि े ू आयधानामह कामधक ु ॥१०-२८॥ जनाि कपः सपाणामि वासिकः
ÀyudhÀnÀm ahaÎ vajraÎ dhenÂnÀm asmi kÀmadhuk | prajanaÌ cÀsmi kandarpaÏ sarpÀÉÀm asmi vÀsukiÏ ||10-28||
अनाि नागाना ं वणो यादसामहम ।् ् चाि यमः सयमतामहम ं िपतॄणामयमा ॥१०-२९॥ anantaÌ cÀsmi nÀgÀnÀÎ varuÉo yÀdasÀm aham | pitÅÉÀm aryamÀ cÀsmi yamaÏ saÎyamatÀm aham ||10-29||
ादाि दैाना ं कालः कलयतामहम ।् ् े ऽहं वैनतय े पिणाम ॥१०-३०॥ मृगाणा ं च मृगो prahlÀdaÌ cÀsmi daityÀnÀÎ kÀlaÏ kalayatÀm aham | mÃgÀÉÀÎ ca mÃgendro 'haÎ vainateyaÌ ca pakÍiÉÀm ||10-30||
ृ पवनः पवतामि रामः शभतामहम ।् झषाणा ं मकराि ोतसामि जावी ॥१०-३१॥ pavanaÏ pavatÀm asmi rÀmaÏ ÌastrabhÃtÀm aham | jhaÍÀÉÀÎ makaraÌ cÀsmi srotasÀm asmi jÀhnavÁ ||10-31||
सगाणामािदर म ं च ैवाहमजनु । ् अािवा िवाना ं वादः वदतामहम ॥१०-३२॥ sargÀÉÀm Àdir antaÌ ca madhyaÎ caivÀham arjuna | adhyÀtmavidyÀ vidyÀnÀÎ vÀdaÏ pravadatÀm aham ||10-32||
ं सामािसक च । अराणामकारो ऽि ः ु ॥१०-३३॥ े अहमवायः कालो धाताहं िवतोमखः
akÍarÀÉÀm akÀro 'smi dvaÎdvaÏ sÀmÀsikasya ca | aham evÀkÍayaÏ kÀlo dhÀtÀhaÎ viÌvatomukhaÏ ||10-33||
ु मृःु सवहराहमव भिवताम ।् नारीणा ं ितमधा ृ धितः ृ मा ॥१०-३४॥ कीितः ीवा mÃtyuÏ sarvaharaÌ cÀham udbhavaÌ ca bhaviÍyatÀm | kÁrtiÏ ÌrÁr vÀk ca nÀrÁÉÀÎ smÃtir medhÀ dhÃtiÏ kÍamÀ ||10-34||
65
ृ बहाम तथा साा ं गायी छसामहम ।् ु ु ू ं कसमाकरः मासाना ं मागशीष ऽहमृतना ॥१०-३५॥ bÃhatsÀma tathÀ sÀmnÀÎ gÀyatrÁ chandasÀm aham | mÀsÀnÀÎ mÀrgaÌÁrÍo 'ham ÃtÂnÀÎ kusumÀkaraÏ ||10-35||
े े ू ं छलयतामि तजजिनामहम त ।् ् जयो ऽि वसायो ऽि स ं सवतामहम ॥१०-३६॥ dyÂtaÎ chalayatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham | jayo 'smi vyavasÀyo 'smi sattvaÎ sattvavatÀm aham ||10-36||
ु े ऽि पाडवाना ं धनजयः ृ ं वासदवो ं वीना । ु ु ं ासः कवीनामशना मनीनामह किवः ॥१०-३७॥ vÃÍÉÁnÀÎ vÀsudevo 'smi pÀÉËavÀnÀÎ dhanaÎjayaÏ | munÁnÀm apy ahaÎ vyÀsaÏ kavÁnÀm uÌanÀ kaviÏ ||10-37||
दडो दमयतामि नीितरि िजगीषताम ।् ् ु ं ान ं ानवतामहम ॥१०-३८॥ मौन ं च ैवाि गाना daÉËo damayatÀm asmi nÁtir asmi jigÁÍatÀm | maunaÎ caivÀsmi guhyÀnÀÎ jÈÀnaÎ jÈÀnavatÀm aham ||10-38||
ू ं बीज ं तदहमजनु । यािप सवभताना ् ू ं चराचरम ॥१०-३९॥ न तदि िवना याया भत yac cÀpi sarvabhÂtÀnÀÎ bÁjaÎ tad aham arjuna | na tad asti vinÀ yat syÀn mayÀ bhÂtaÎ carÀcaram ||10-39||
ू ं परतप ं । नाो ऽि मम िदाना ं िवभतीना ू े ू े एष तशतः ोो िवभतिवरो मया ॥१०-४०॥
nÀnto 'sti mama divyÀnÀÎ vibhÂtÁnÀÎ paraÎtapa | eÍa tÂddeÌataÏ prokto vibhÂter vistaro mayÀ ||10-40||
ू े वा । ं ीमिजतमव यिभितम ् े े ं तदवावग ं मम तजशसभवम ॥१०-४१॥ yad yad vibhÂtimat sattvaÎ ÌrÁmad Ârjitam eva vÀ | tat tad evÀvagaccha tvaÎ mama tejoÎÌasaÎbhavam ||10-41||
66
अथ वा बन ैतने िकं ातने तवाजनु । ् े ं े ितो जगत ॥१०-४२॥ ृ िवाहिमदं कमकाशन atha vÀ bahunaitena kiÎ jÈÀtena tavÀrjuna | viÍÊabhyÀham idaÎ kÃtsnam ekÀÎÌena sthito jagat ||10-42||
67
अजनु उवाच । ु ु ं मदनहाय परम ं गमा सितम ।् ययों वचने मोहो ऽय ं िवगतो मम ॥११-१॥ arjuna uvÀca | madanugrahÀya paramaÎ guhyam adhyÀtmasaÎjÈitam | yat tvayoktaÎ vacas tena moho 'yaÎ vigato mama ||11-1||
ु िवरशो मया । ू ं तौ भवायौ िह भताना ् ः कमलपा माहामिप चायम ॥११-२॥
bhavÀpyayau hi bhÂtÀnÀÎ Ìrutau vistaraÌo mayÀ | tvattaÏ kamalapatrÀkÍa mÀhÀtmyam api cÀvyayam ||11-2||
े े । एवमतथा माान ं परमर ु िमािम त े पमैरं पषोम ॥११-३॥ ु evam etad yathÀttha tvam ÀtmÀnaÎ parameÌvara | draÍÊum icchÀmi te rÂpam aiÌvaraÎ puruÍottama ||11-3||
मस े यिद त ं मया िमित भो । ु ् े ततो म े ं दशयाानमयम योगर ॥११-४॥ manyase yadi tac chakyaÎ mayÀ draÍÊum iti prabho | yogeÌvara tato me tvaÎ darÌayÀtmÀnam avyayam ||11-4||
ु ीभगवानवाच । पय म े पाथ पािण शतशो ऽथ सहशः । ृ नानािवधािन िदािन नानावणाकतीिन च ॥११-५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paÌya me pÀrtha rÂpÀÉi ÌataÌo 'tha sahasraÌaÏ | nÀnÀvidhÀni divyÀni nÀnÀvarÉÀkÃtÁni ca ||11-5||
ू ु पयािदासानिनौ मतथा । भारत ॥११-६॥ ू पयायािण बपवािण paÌyÀdityÀn vasÂn rudrÀn aÌvinau marutas tathÀ | bahÂny adÃÍÊapÂrvÀÉi paÌyÀÌcaryÀÉi bhÀrata ||11-6||
68
इहैक ं जग ृ ं पया सचराचरम ।् ु े यािमिस मम दहे े गडाकश ॥११-७॥ ु ihaikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ paÌyÀdya sacarÀcaram | mama dehe guËÀkeÌa yac cÀnyad draÍÊum icchasi ||11-7||
ु । न त ु मा ं शस े मनन ु े ैव चषा ् िद ं ददािम त े चःु पय म े योगमैरम ॥११-८॥
na tu mÀÎ Ìakyase draÍÊum anenaiva svacakÍuÍÀ | divyaÎ dadÀmi te cakÍuÏ paÌya me yogam aiÌvaram ||11-8||
ं उवाच । सजय ु ततो राजहायोगरो े एवमा हिरः । ् दशयामास पाथाय परम ं पमैरम ॥११-९॥ saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ tato rÀjan mahÀyogeÌvaro hariÏ | darÌayÀm Àsa pÀrthÀya paramaÎ rÂpam aiÌvaram ||11-9||
।् े े अनकव नयनमनकातदशनम ु ् ु ॥११-१०॥ े े ं िदानकोतायधम अनकिदाभरण anekavaktranayanam anekÀdbhutadarÌanam | anekadivyÀbharaÉaÎ divyÀnekodyatÀyudham ||11-10||
ु े िदमाारधरं िदगानलपनम ।् ् ु ॥११-११॥ ं दवमन े ं िवतोमखम सवायमय divyamÀlyÀmbaradharaÎ divyagandhÀnulepanam | sarvÀÌcaryamayaÎ devam anantaÎ viÌvatomukham ||11-11||
ू े ु िदिव सयसह भवगपिता । यिद भाः सशी सा ाास महानः ॥११-१२॥ divi sÂryasahasrasya bhaved yugapad utthitÀ | yadi bhÀÏ sadÃÌÁ sÀ syÀd bhÀsas tasya mahÀtmanaÏ ||11-12||
े तैक ं जग । ृ ं िवभमनकधा े े अपयवदव शरीरे पाडवदा ॥११-१३॥ tatraikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ pravibhaktam anekadhÀ | apaÌyad devadevasya ÌarÁre pÀÉËavas tadÀ ||11-13|| 69
ं यः । ततः स िवयािवो रोमा धनज ृ ण िशरसा दवे ं कतािलरभाषत ॥११-१४॥ tataÏ sa vismayÀviÍÊo hÃÍÊaromÀ dhanaÎjayaÏ | praÉamya ÌirasÀ devaÎ kÃtÀÈjalir abhÀÍata ||11-14||
अजनु उवाच । े ं पयािम दवाव दवे दहे े ू े ं सवाथा भतिवशषसघान ।् ाणमीश ं कमलासनम ् ् ु ं िदान ॥११-१५॥ ऋष सवानरगा
arjuna uvÀca | paÌyÀmi devÀÎs tava deva dehe; sarvÀÎs tathÀ bhÂtaviÌeÍasaÎghÀn | brahmÀÉam ÁÌaÎ kamalÀsanastham; ÃÍÁÎÌ ca sarvÀn uragÀÎÌ ca divyÀn ||11-15||
े े ं अनकबादरवन ऽनपम ।् पयािम ा सवतो ु ं ना ं न म ं न पनवािद े िवप ॥११-१६॥ पयािम िवर
anekabÀhÂdaravaktranetraÎ; paÌyÀmi tvÀ sarvato 'nantarÂpam | nÀntaÎ na madhyaÎ na punas tavÀdiÎ; paÌyÀmi viÌveÌvara viÌvarÂpa ||11-16||
िकरीिटन ं गिदन ं चिण ं च े ं सवत ो दीिमम ।् तजोरािश ं समाद ् पयािम ा ं िनरी ् ु े ॥११-१७॥ दीानलाकितममयम
kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakriÉaÎ ca; tejorÀÌiÎ sarvato dÁptimantam | paÌyÀmi tvÀÎ durnirÁkÍyaÎ samantÀd; dÁptÀnalÀrkadyutim aprameyam ||11-17||
70
मरं परम ं विे दतं म िव परं िनधानम ।् मयः शातधमगोा ु मतो म े ॥११-१८॥ सनातन ं पषो
tvam akÍaraÎ paramaÎ veditavyaÎ; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | tvam avyayaÏ ÌÀÌvatadharmagoptÀ; sanÀtanas tvaÎ puruÍo mato me ||11-18||
अनािदमामनवीयम ् ू े ।् अनबां शिशसयनम पयािम ा ं दीताशवं ् े तजसा िविमदं तपम ॥११-१९॥
anÀdimadhyÀntam anantavÁryam; anantabÀhuÎ ÌaÌisÂryanetram | paÌyÀmi tvÀÎ dÁptahutÀÌavaktraÎ; svatejasÀ viÌvam idaÎ tapantam ||11-19||
ावापृिथोिरदमरं िह े िदश सवाः । ा ं य ैकन ात ु ं पिमदं तवो ं ् लोकय ं िथत ं महान ॥११-२०॥
dyÀvÀpÃthivyor idam antaraÎ hi; vyÀptaÎ tvayaikena diÌaÌ ca sarvÀÏ | dÃÍÊvÀdbhutaÎ rÂpam idaÎ tavograÎ; lokatrayaÎ pravyathitaÎ mahÀtman ||11-20||
ु ं िवशि अमी िह ा सरसघा ृ के िचीताः ालयो गणि । ु महिषिससघाः ं ीा ु ु ु वि ा ं ितिभः पलािभः ॥११-२१॥
amÁ hi tvÀ surasaÎghÀ viÌanti; ke cid bhÁtÀÏ prÀÈjalayo gÃÉanti | svastÁty uktvÀ maharÍisiddhasaÎghÀÏ; stuvanti tvÀÎ stutibhiÏ puÍkalÀbhiÏ ||11-21||
71
ािदा वसवो य े च साा िव े ऽिनौ मतोपा । ु ं गवयासरिससघा वी े ा िविता ैव सव ॥११-२२॥
rudrÀdityÀ vasavo ye ca sÀdhyÀ; viÌve 'Ìvinau marutaÌ coÍmapÀÌ ca | gandharvayakÍÀsurasiddhasaÎghÀ; vÁkÍante tvÀ vismitÀÌ caiva sarve ||11-22||
प ं मह े बवने ं महाबाहो बबापादम ।् ं ं बदरं बदाकराल ् ा लोकाः िथताथाहम ॥११-२३॥
rÂpaÎ mahat te bahuvaktranetraÎ; mahÀbÀho bahubÀhÂrupÀdam | bahÂdaraÎ bahudaÎÍÊrÀkarÀlaÎ; dÃÍÊvÀ lokÀÏ pravyathitÀs tathÀham ||11-23||
े नभःृश ं दीमनकवण े ।् ाानन ं दीिवशालनम ा िह ा ं िथताराा ृ ं न िवािम शम ं च िवो ॥११-२४॥ धित
nabhaÏspÃÌaÎ dÁptam anekavarÉaÎ; vyÀttÀnanaÎ dÁptaviÌÀlanetram | dÃÍÊvÀ hi tvÀÎ pravyathitÀntarÀtmÀ; dhÃtiÎ na vindÀmi ÌamaÎ ca viÍÉo ||11-24||
ु ं दाकरालािन च त े मखािन ं ैव कालानलसिनभािन । िदशो न जान े न लभ े च शम े े जगिवास ॥११-२५॥ सीद दवश
daÎÍÊrÀkarÀlÀni ca te mukhÀni; dÃÍÊvaiva kÀlÀnalasaÎnibhÀni | diÌo na jÀne na labhe ca Ìarma; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-25||
72
ु ृ अमी च ा ं धतरा पाः ं ैः । सव सहैवाविनपालसघ ू ु भीो ोणः सतपथासौ ु ैः ॥११-२६॥ सहादीय ैरिप योधम
amÁ ca tvÀÎ dhÃtarÀÍÊrasya putrÀÏ; sarve sahaivÀvanipÀlasaÎghaiÏ | bhÁÍmo droÉaÏ sÂtaputras tathÀsau; sahÀsmadÁyair api yodhamukhyaiÏ ||11-26||
वािण त े रमाणा िवशि ं दाकरालािन भयानकािन । के िचिला दशनारषे ु ू ैमाैः ॥११-२७॥ े चिणत ं सय
vaktrÀÉi te tvaramÀÉÀ viÌanti; daÎÍÊrÀkarÀlÀni bhayÀnakÀni | ke cid vilagnÀ daÌanÀntareÍu; saÎdÃÌyante cÂrÉitair uttamÀÇgaiÏ ||11-27||
ु े यथा नदीना ं बहवो ऽवगाः ु वि । े समु मवािभमखा तथा तवामी नरलोकवीरा िवशि वायिभिवलि ॥११-२८॥
yathÀ nadÁnÀÎ bahavo 'mbuvegÀÏ; samudram evÀbhimukhÀ dravanti | tathÀ tavÀmÁ naralokavÁrÀ; viÌanti vaktrÀÉy abhivijvalanti ||11-28||
ं यथा दी ं लन ं पतगा े । िवशि नाशाय समृवगाः तथ ैव नाशाय िवशि लोकास ् े ॥११-२९॥ तवािप वािण समृवगाः
yathÀ pradÁptaÎ jvalanaÎ pataÎgÀ; viÌanti nÀÌÀya samÃddhavegÀÏ | tathaiva nÀÌÀya viÌanti lokÀs; tavÀpi vaktrÀÉi samÃddhavegÀÏ ||11-29||
73
े े समानः समाल ् लिलस लोकामादन ैलिः । ू जगम ं े तजोिभरापय भासवोाः तपि िवो ॥११-३०॥
lelihyase grasamÀnaÏ samantÀl; lokÀn samagrÀn vadanair jvaladbhiÏ | tejobhir ÀpÂrya jagat samagraÎ; bhÀsas tavogrÀÏ pratapanti viÍÉo ||11-30||
ु आािह म े को भवानपो े नमो ऽ ु त े दववर सीद । ु िवातिमािम भवमा ं ् ृ न िह जानािम तव विम ॥११-३१॥
ÀkhyÀhi me ko bhavÀn ugrarÂpo; namo 'stu te devavara prasÁda | vijÈÀtum icchÀmi bhavantam ÀdyaÎ; na hi prajÀnÀmi tava pravÃttim ||11-31||
ु ीभगवानवाच । ृ ृ कालो ऽि लोकयकवो ु वः ृ । लोकामाहतिमह ऋत े ऽिप ा न भिवि सव े ु योधाः ॥११-३२॥ य े ऽविताः नीकष
ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀlo 'smi lokakÍayakÃt pravÃddho; lokÀn samÀhartum iha pravÃttaÏ | Ãte 'pi tvÀ na bhaviÍyanti sarve; ye 'vasthitÀÏ pratyanÁkeÍu yodhÀÏ ||11-32||
ु तामि यशो लभ ू ु रा ं समृम ।् िजा श ू े मय ैवैत े िनहताः पवमव ् िनिममा ं भव ससािचन ॥११-३३॥
tasmÀt tvam uttiÍÊha yaÌo labhasva; jitvÀ ÌatrÂn bhuÇkÍva rÀjyaÎ samÃddham | mayaivaite nihatÀÏ pÂrvam eva; nimittamÀtraÎ bhava savyasÀcin ||11-33||
74
ोण ं च भी ं च जयथ ं च कण तथाानिप योधवीरान ।् ं ं जिह मा िथा मया हता ् ु े य जतािस रण े सपान ॥११-३४॥
droÉaÎ ca bhÁÍmaÎ ca jayadrathaÎ ca; karÉaÎ tathÀnyÀn api yodhavÁrÀn | mayÀ hatÀÎs tvaÎ jahi mÀ vyathiÍÊhÀ; yudhyasva jetÀsi raÉe sapatnÀn ||11-34||
ं उवाच । सजय े एता ु वचन ं कशव ृ कतािलवपमानः िकरीटी । ू एवाह क ृ ं नमृ ा भय सगदं भीतभीतः ण ॥११-३५॥
saÎjaya uvÀca | etac chrutvÀ vacanaÎ keÌavasya; kÃtÀÈjalir vepamÀnaÏ kirÁÊÁ | namaskÃtvÀ bhÂya evÀha kÃÍÉaÎ; sagadgadaÎ bhÁtabhÁtaÏ praÉamya ||11-35||
अजनु उवाच । े तव कीा ान े षीकश ु ेच । जगनरत ं भीतािन िदशो वि रािस ं ॥११-३६॥ सव नमि च िससघाः
arjuna uvÀca | sthÀne hÃÍÁkeÌa tava prakÁrtyÀ; jagat prahÃÍyaty anurajyate ca | rakÍÀÎsi bhÁtÀni diÌo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaÎghÀÏ ||11-36||
् े का त े न नमरहान गरीयस े णो ऽािदक । े े जगिवास अन दवश ् मरं सदसरं यत ॥११-३७॥
kasmÀc ca te na nameran mahÀtman; garÁyase brahmaÉo 'py Àdikartre | ananta deveÌa jagannivÀsa; tvam akÍaraÎ sad asat tatparaÎ yat ||11-37|| 75
् ु ु े पषः मािददवः पराणस म िव परं िनधानम ।् े े ं च परं च धाम वािस व या तत ं िवमनप ॥११-३८॥
tvam ÀdidevaÏ puruÍaÏ purÀÉas; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | vettÀsi vedyaÎ ca paraÎ ca dhÀma; tvayÀ tataÎ viÌvam anantarÂpa ||11-38||
ु ऽिवणः वाययमो शशाः जापित ं िपतामह । ृ नमो नम े ऽ ु सहकः ु भयो ू ऽिप नमो नम े ॥११-३९॥ पन
vÀyur yamo 'gnir varuÉaÏ ÌaÌÀÇkaÏ; prajÀpatis tvaÎ prapitÀmahaÌ ca | namo namas te 'stu sahasrakÃtvaÏ; punaÌ ca bhÂyo 'pi namo namas te ||11-39||
ु नमः परादथ पृत े नमो ऽ ु त े सवत एव सव । ं अनवीयािमतिवम सव समाोिष ततो ऽिस सवः ॥११-४०॥
namaÏ purastÀd atha pÃÍÊhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva | anantavÁryÀmitavikramas tvaÎ; sarvaÎ samÀpnoÍi tato 'si sarvaÏ ||11-40||
े मा सभ ं यं सखित े । ृ हे यादव हे सखित हे क अजानता मिहमान ं तवदे ं मया मादाणयने वािप ॥११-४१॥
sakheti matvÀ prasabhaÎ yad uktaÎ; he kÃÍÉa he yÀdava he sakheti | ajÀnatÀ mahimÀnaÎ tavedaÎ; mayÀ pramÀdÀt praÉayena vÀpi ||11-41||
76
यावहासाथमसतो ृ ऽिस िवहारशासनभोजनषे ु । एको ऽथ वातु तम ं ् े ॥११-४२॥ तामय े ामहममयम
yac cÀvahÀsÀrtham asatkÃto 'si; vihÀraÌayyÀsanabhojaneÍu | eko 'tha vÀpy acyuta tatsamakÍaÎ; tat kÍÀmaye tvÀm aham aprameyam ||11-42||
िपतािस लोक चराचर ु ू म प गगरीयान ।् ु ऽो न मो ऽिधकः कतो लोकय े ऽितमभाव ॥११-४३॥
pitÀsi lokasya carÀcarasya; tvam asya pÂjyaÌ ca gurur garÁyÀn | na tvatsamo 'sty abhyadhikaÏ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhÀva ||11-43||
ताण िणधाय कायं सादय े ामहमीशमीम ।् ु िपतवे प सखवे सःु ् दवे सोढम ियः ियायाहिस ु ॥११-४४॥
tasmÀt praÉamya praÉidhÀya kÀyaÎ; prasÀdaye tvÀm aham ÁÌam ÁËyam | piteva putrasya sakheva sakhyuÏ; priyaÏ priyÀyÀrhasi deva soËhum ||11-44||
अपवू िषतो ऽि ा भयने च िथत ं मनो म े । तदवे म े दशय दवे प ं े े जगिवास ॥११-४५॥ सीद दवश
adÃÍÊapÂrvaÎ hÃÍito 'smi dÃÍÊvÀ; bhayena ca pravyathitaÎ mano me | tad eva me darÌaya deva rÂpaÎ; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-45||
77
िकरीिटन ं गिदन ं चहम ् इािम ा ं मह ु ं तथ ैव । ु ु े े चतभजन तने ैव पण ू ॥११-४६॥ सहबाहो भव िवमत
kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakrahastam; icchÀmi tvÀÎ draÍÊum ahaÎ tathaiva | tenaiva rÂpeÉa caturbhujena; sahasrabÀho bhava viÌvamÂrte ||11-46||
ु ीभगवानवाच । ु े ं मया सने तवाजनद प ं परं दिशतमायोगात ।् े ं िवमनमा ं तजोमय ् ू ॥११-४७॥ य े दने न पवम
ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayÀ prasannena tavÀrjunedaÎ; rÂpaÎ paraÎ darÌitam ÀtmayogÀt | tejomayaÎ viÌvam anantam ÀdyaÎ; yan me tvad anyena na dÃÍÊapÂrvam ||11-47||
े न वदयायन ैन दान ैर ् न च ियािभन तपोिभ ैः । ृ े ं एवपः श अहं नलोक ु ु ं दने कवीर ॥११-४८॥
na vedayajÈÀdhyayanair na dÀnair; na ca kriyÀbhir na tapobhir ugraiÏ | evaÎrÂpaÏ Ìakya ahaÎ nÃloke; draÍÊuÎ tvad anyena kurupravÁra ||11-48||
ू मा त े था मा च िवमढभावो े ।् ा प ं घोरमीमदम ु ं े पतभीः ीतमनाः पन तदवे म े पिमदं पय ॥११-४९॥
mÀ te vyathÀ mÀ ca vimÂËhabhÀvo; dÃÍÊvÀ rÂpaÎ ghoram ÁdÃÇ mamedam | vyapetabhÁÏ prÁtamanÀÏ punas tvaÎ; tad eva me rÂpam idaÎ prapaÌya ||11-49||
78
ं उवाच । सजय ु े इजनु ं वासदवथोा ू । कं प ं दशयामास भयः आासयामास च भीतमने ं ु सौवपमहाा ु ू पनः भा ॥११-५०॥
saÎjaya uvÀca | ity arjunaÎ vÀsudevas tathoktvÀ; svakaÎ rÂpaÎ darÌayÀm Àsa bhÂyaÏ | ÀÌvÀsayÀm Àsa ca bhÁtam enaÎ; bhÂtvÀ punaÏ saumyavapur mahÀtmÀ ||11-50||
अजनु उवाच । दे ं मानषु ं प ं तव सौ ं जनादन । े कित ं ृ सचताः ृ ं गतः ॥११-५१॥ इदानीमि सवः arjuna uvÀca | dÃÍÊvedaÎ mÀnuÍaÎ rÂpaÎ tava saumyaÎ janÀrdana | idÀnÁm asmi saÎvÃttaÏ sacetÀÏ prakÃtiÎ gataÏ ||11-51||
ु ीभगवानवाच । ु ं प ं वानिस यम । सदशिमद े अ प िन ं दशनकािणः दवा ॥११-५२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | sudurdarÌam idaÎ rÂpaÎ dÃÍÊavÀn asi yan mama | devÀ apy asya rÂpasya nityaÎ darÌanakÀÇkÍiÉaÏ ||11-52||
े न तपसा न दानने न चया े नाहं वदै । ं श एविवधो ु ं वानिस मा ं यथा ॥११-५३॥ nÀhaÎ vedair na tapasÀ na dÀnena na cejyayÀ | Ìakya evaÎvidho draÍÊuÎ dÃÍÊavÀn asi mÀÎ yathÀ ||11-53||
े ं भा नया श अहमविवधो ऽजनु । ं ॥११-५४॥ ात ं ु ु ं च तने वे ु ं च परतप
bhaktyÀ tv ananyayÀ Ìakya aham evaÎvidho 'rjuna | jÈÀtuÎ draÍÊuÎ ca tattvena praveÍÊuÎ ca paraÎtapa ||11-54||
79
ृ । ममकरमो मः सविजतः ू े ु यः स मामित े पाडव ॥११-५५॥ िनवरः सवभतष matkarmakÃn matparamo madbhaktaÏ saÇgavarjitaÏ | nirvairaÏ sarvabhÂteÍu yaÏ sa mÀm eti pÀÉËava ||11-55||
80
अजनु उवाच । ु य े भाा ं पयपासत ु े। एव ं सततया े ं के योगिवमाः ॥१२-१॥ य े चारमं तषा arjuna uvÀca | evaÎ satatayuktÀ ye bhaktÀs tvÀÎ paryupÀsate | ye cÀpy akÍaram avyaktaÎ teÍÀÎ ke yogavittamÀÏ ||12-1||
ु ीभगवानवाच । ु उपासत े । े मनो य े मा ं िनया मावय ु े े म े यतमा या परयोपता मताः ॥१२-२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀveÌya mano ye mÀÎ nityayuktÀ upÀsate | ÌraddhayÀ parayopetÀs te me yuktatamÀ matÀÏ ||12-2||
ु े। ं पयपासत य े रमिनदयम ् ु ॥१२-३॥ ू ं च कटमचल ं वम सवगमिच ye tv akÍaram anirdeÌyam avyaktaÎ paryupÀsate | sarvatragam acintyaÎ ca kÂÊastham acalaÎ dhruvam ||12-3||
ु े ं ं सव समबयः सिनयियाम । ु ू े रताः ॥१२-४॥ त े ावि मामवे सवभतिहत
saÎniyamyendriyagrÀmaÎ sarvatra samabuddhayaÏ | te prÀpnuvanti mÀm eva sarvabhÂtahite ratÀÏ ||12-4||
े ऽिधकतरषामासचतसाम े े शो ।् ं दहविरवात े े ॥१२-५॥ अा िह गितःख kleÌo 'dhikataras teÍÀm avyaktÀsaktacetasÀm | avyaktÀ hi gatir duÏkhaÎ dehavadbhir avÀpyate ||12-5||
कमािण मिय स ं य े त ु सवािण मराः । अनने ैव योगने मा ं ाय उपासत े ॥१२-६॥ ye tu sarvÀÉi karmÀÉi mayi saÎnyasya matparÀÏ | ananyenaiva yogena mÀÎ dhyÀyanta upÀsate ||12-6||
81
ु ं ु मृससारसागरात े ं समता तषामह ।् ् े े भवािम निचरााथ माविशतचतसाम ॥१२-७॥ teÍÀm ahaÎ samuddhartÀ mÃtyusaÎsÀrasÀgarÀt | bhavÀmi nacirÀt pÀrtha mayy ÀveÌitacetasÀm ||12-7||
ु ं िनवशय े । मवे मन आध मिय बि ं िनविसिस मवे अत ऊ न सशयः ॥१२-८॥ mayy eva mana Àdhatsva mayi buddhiÎ niveÌaya | nivasiÍyasi mayy eva ata ÂrdhvaÎ na saÎÌayaÏ ||12-8||
अथ िच ं समाधात ं ु न शोिष मिय िरम ।् ं ॥१२-९॥ अासयोगने ततो मािमा ं ु धनजय atha cittaÎ samÀdhÀtuÎ na ÌaknoÍi mayi sthiram | abhyÀsayogena tato mÀm icchÀptuÎ dhanaÎjaya ||12-9||
अास े ऽसमथ ऽिस ममपरमो भव । ु कमािण कवििमवािस मदथमिप ॥१२-१०॥ abhyÀse 'py asamartho 'si matkarmaparamo bhava | madartham api karmÀÉi kurvan siddhim avÀpsyasi ||12-10||
अथ ैतदशो ऽिस कत ु मोगमाितः । ् ु यतावान ॥१२-११॥ ं ततः क सवकमफलाग athaitad apy aÌakto 'si kartuÎ madyogam ÀÌritaÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ tataÏ kuru yatÀtmavÀn ||12-11||
े िह ानमासाानाान ं िविशत े । यो ् ानामफला गागाािरनरम ॥१२-१२॥ Ìreyo hi jÈÀnam abhyÀsÀj jÈÀnÀd dhyÀnaÎ viÌiÍyate | dhyÀnÀt karmaphalatyÀgas tyÀgÀc chÀntir anantaram ||12-12||
ू े सवभताना ं मैः कण एव च । अा ु मी ॥१२-१३॥ िनरहकारः ं िनममो समःखसखः
adveÍÊÀ sarvabhÂtÀnÀÎ maitraÏ karuÉa eva ca | nirmamo nirahaÎkÀraÏ samaduÏkhasukhaÏ kÍamÁ ||12-13||
82
ं ु सतत ं योगी यताा ढिनयः । सतः ु मिपतमनोबिय मः स म े ियः ॥१२-१४॥ saÎtuÍÊaÏ satataÎ yogÁ yatÀtmÀ dÃËhaniÌcayaÏ | mayy arpitamanobuddhir yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-14||
याोिजत े लोको लोकाोिजत े च यः । ु यः स च म े ियः ॥१२-१५॥ े ैमो हषामषभयोग yasmÀn nodvijate loko lokÀn nodvijate ca yaÏ | harÍÀmarÍabhayodvegair mukto yaÏ sa ca me priyaÏ ||12-15||
ु उदासीनो गतथः । े शिचद अनपः सवारपिरागी यो मः स म े ियः ॥१२-१६॥ anapekÍaÏ Ìucir dakÍa udÀsÁno gatavyathaÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-16||
े न शोचित न काित । यो न ित न ि ु ु शभाशभपिरागी भिमाः स म े ियः ॥१२-१७॥ yo na hÃÍyati na dveÍÊi na Ìocati na kÀÇkÍati | ÌubhÀÌubhaparityÀgÁ bhaktimÀn yaÏ sa me priyaÏ ||12-17||
समः शौ च िम े च तथा मानावमानयोः । ु ॥१२-१८॥ े ु समः सिवविजतः शीतोसखःखष samaÏ Ìatrau ca mitre ca tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ | ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu samaÏ saÇgavivarjitaÏ ||12-18||
ु ु े िचत ।् ं ु यने कन तिनाितमनी सतो े िरमितभिमा े ियो नरः ॥१२-१९॥ अिनकतः tulyanindÀstutir maunÁ saÎtuÍÊo yena kena cit | aniketaÏ sthiramatir bhaktimÀn me priyo naraÏ ||12-19||
ु त े। य े त ु धाम ृ िमदं यथों पयपासत धाना मरमा भा े ऽतीव म े ियाः ॥१२-२०॥ ye tu dharmyÀmÃtam idaÎ yathoktaÎ paryupÀsate | ÌraddadhÀnÀ matparamÀ bhaktÀs te 'tÁva me priyÀÏ ||12-20||
83
ु ीभगवानवाच । े े। इदं शरीरं कौये िमिभधीयत े त ं ाः े इित तिदः ॥१३-१॥ एतो वि ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ ÌarÁraÎ kaunteya kÍetram ity abhidhÁyate | etad yo vetti taÎ prÀhuÏ kÍetrajÈa iti tadvidaÏ ||13-1||
े े ु भारत । े ं चािप मा ं िवि सवष ं यान ं मत ं मम ॥१३-२॥ े े योान kÍetrajÈaÎ cÀpi mÀÎ viddhi sarvakÍetreÍu bhÀrata | kÍetrakÍetrajÈayor jÈÀnaÎ yat taj jÈÀnaÎ mataÎ mama ||13-2||
ते ं य या यिकािर यत यत ।् स च यो यभाव तमासने म े ण ु ॥१३-३॥ tat kÍetraÎ yac ca yÀdÃk ca yadvikÀri yataÌ ca yat | sa ca yo yatprabhÀvaÌ ca tat samÀsena me ÌÃÉu ||13-3||
गीत ं छोिभिविवधः ै पृथक ् । ऋिषिभबधा ू ैव हतमििविनित े ु सपदै ःै ॥१३-४॥
ÃÍibhir bahudhÀ gÁtaÎ chandobhir vividhaiÏ pÃthak | brahmasÂtrapadaiÌ caiva hetumadbhir viniÌcitaiÏ ||13-4||
ु ू े च। ं महाभताहकारो बिरमव े इियािण दशैकं च प चियगोचराः ॥१३-५॥ mahÀbhÂtÀny ahaÎkÀro buddhir avyaktam eva ca | indriyÀÉi daÌaikaÎ ca paÈca cendriyagocarÀÏ ||13-5||
ु ं ःख ं सघाततना े सख े धितः ृ । ं इा षः ् ु एते ं समासने सिवकारमदातम ॥१३-६॥ icchÀ dveÍaÏ sukhaÎ duÏkhaÎ saÎghÀtaÌ cetanÀ dhÃtiÏ | etat kÍetraÎ samÀsena savikÀram udÀhÃtam ||13-6||
।् ं ािराजवम अमािनमदिमिहसा आचायपासन ं शौच ं ैयमािविनहः ॥१३-७॥ amÀnitvam adambhitvam ahiÎsÀ kÍÀntir Àrjavam | ÀcÀryopÀsanaÎ ÌaucaÎ sthairyam ÀtmavinigrahaÏ ||13-7|| 84
ं इियाथष ु वैरायमनहकार एव च । ् ु ु ॥१३-८॥ जमृजराािधःखदोषानदशनम indriyÀrtheÍu vairÀgyam anahaÎkÀra eva ca | janmamÃtyujarÀvyÀdhiduÏkhadoÍÀnudarÌanam ||13-8||
ु। ु ृ असिरनिभः पदारगहािदष िन ं च समिचिमािनोपपिष ु ॥१३-९॥ asaktir anabhiÍvaÇgaÏ putradÀragÃhÀdiÍu | nityaÎ ca samacittatvam iÍÊÀniÍÊopapattiÍu ||13-9||
मिय चानयोगने भिरिभचािरणी । ं े े िविवदशसिवमरित जनससिद ॥१३-१०॥ mayi cÀnanyayogena bhaktir avyabhicÀriÉÁ | viviktadeÌasevitvam aratir janasaÎsadi ||13-10||
।् अाानिन ं तानाथदशनम एतानिमित ोमान ं यदतो ऽथा ॥१३-११॥ adhyÀtmajÈÀnanityatvaÎ tattvajÈÀnÀrthadarÌanam | etaj jÈÀnam iti proktam ajÈÀnaÎ yad ato 'nyathÀ ||13-11||
ये ं यवािम याामृतमतु े । अनािदमरं न सासत े ॥१३-१२॥ jÈeyaÎ yat tat pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀmÃtam aÌnute | anÀdimat paraÎ brahma na sat tan nÀsad ucyate ||13-12||
ु ।् ं तवतोििशरोमखम सवतःपािणपाद ु ृ ितित ॥१३-१३॥ े सवमाव सवतःितमोक sarvataÏpÀÉipÀdaÎ tat sarvatokÍiÌiromukham | sarvataÏÌrutimal loke sarvam ÀvÃtya tiÍÊhati ||13-13||
ु ।् ं सवियिवविजतम सवियगणाभास ु ृ ैव िनगण ु ं गणभो ृ च ॥१३-१४॥ असं सवभ sarvendriyaguÉÀbhÀsaÎ sarvendriyavivarjitam | asaktaÎ sarvabhÃc caiva nirguÉaÎ guÉabhoktà ca ||13-14||
85
ू ं चरमवे च । बिहर भतानामचर ् ू े ं र ं चािके च तत ॥१३-१५॥ सादिवय bahir antaÌ ca bhÂtÀnÀm acaraÎ caram eva ca | sÂkÍmatvÀt tad avijÈeyaÎ dÂrasthaÎ cÀntike ca tat ||13-15||
ू े ु िवभिमव च ितम ।् अिवभं च भतष ू च तये ं िस ु भिव ु च ॥१३-१६॥ भतभतृ avibhaktaÎ ca bhÂteÍu vibhaktam iva ca sthitam | bhÂtabhartà ca taj jÈeyaÎ grasiÍÉu prabhaviÍÉu ca ||13-16||
ु े। ोितषामिप तोितमसः परमत ् िवितम ॥१३-१७॥ ान ं ये ं ानग ं िद सव
jyotiÍÀm api taj jyotis tamasaÏ param ucyate | jÈÀnaÎ jÈeyaÎ jÈÀnagamyaÎ hÃdi sarvasya viÍÊhitam ||13-17||
इित े ं तथा ान ं ये ं चों समासतः । म एतिाय मावायोपपते ॥१३-१८॥ iti kÍetraÎ tathÀ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ coktaÎ samÀsataÏ | madbhakta etad vijÈÀya madbhÀvÀyopapadyate ||13-18||
ु ं च ैव िवनादी उभाविप । ृ ं पष कित ् ु ं ैव िवि कितस ं गणा ृ ं िवकारा भवान ॥१३-१९॥ prakÃtiÎ puruÍaÎ caiva viddhy anÀdÁ ubhÀv api | vikÀrÀÎÌ ca guÉÀÎÌ caiva viddhi prakÃtisaÎbhavÀn ||13-19||
े ु कितत े। ृ कायकारणकतृ े हतः ु ु ृ े हतत े ु े ॥१३-२०॥ ं भो पषः सखःखाना kÀryakÀraÉakartÃtve hetuÏ prakÃtir ucyate | puruÍaÏ sukhaduÏkhÀnÀÎ bhoktÃtve hetur ucyate ||13-20||
ु ु े कितजाणान ु ृ ृ पषः कितो िह भ ।् ु कारण ं गणसो ऽ सदसोिनजस ु ॥१३-२१॥ puruÍaÏ prakÃtistho hi bhuÇkte prakÃtijÀn guÉÀn | kÀraÉaÎ guÉasaÇgo 'sya sadasadyonijanmasu ||13-21||
86
ु े उपानमा च भता भोा महरः । ु दहे े ऽिषः ु े चाो परमाित परः ॥१३-२२॥ upadraÍÊÀnumantÀ ca bhartÀ bhoktÀ maheÌvaraÏ | paramÀtmeti cÀpy ukto dehe 'smin puruÍaÏ paraÏ ||13-22||
ु ैः सह । ु ं कित े पष ृ ं च गण य एव ं वि वतमानो ू ऽिभजायत े ॥१३-२३॥ सवथा ऽिप न स भयो ya evaÎ vetti puruÍaÎ prakÃtiÎ ca guÉaiÏ saha | sarvathÀ vartamÀno 'pi na sa bhÂyo 'bhijÀyate ||13-23||
े ाननािन पयि के िचदाानमाना । े चापरे ॥१३-२४॥ ं े योगने कमयोगन अ े सान
dhyÀnenÀtmani paÌyanti ke cid ÀtmÀnam ÀtmanÀ | anye sÀÎkhyena yogena karmayogena cÀpare ||13-24||
ु े े उपासत े । अ े वमजानः ा ु त े ऽिप चािततरवे मृ ं ु ितपरायणाः ॥१३-२५॥
anye tv evam ajÀnantaÏ ÌrutvÀnyebhya upÀsate | te 'pi cÀtitaranty eva mÃtyuÎ ÌrutiparÀyaÉÀÏ ||13-25||
े िकं िच ं ावरजमम ।् ं यावजायत े े ं सयोगािि भरतषभ ॥१३-२६॥
yÀvat saÎjÀyate kiÎ cit sattvaÎ sthÀvarajaÇgamam | kÍetrakÍetrajÈasaÎyogÀt tad viddhi bharatarÍabha ||13-26||
ू े ु ित ं परमरम े सम ं सवष ु भतष ।् िवनयिवनय ं यः पयित स पयित ॥१३-२७॥ samaÎ sarveÍu bhÂteÍu tiÍÊhantaÎ parameÌvaram | vinaÌyatsv avinaÌyantaÎ yaÏ paÌyati sa paÌyati ||13-27||
सम ं पयि सव समवितमीरम ।् ् न िहनानाान ं ततो याित परा ं गितम ॥१३-२८॥ samaÎ paÌyan hi sarvatra samavasthitam ÁÌvaram | na hinasty ÀtmanÀtmÀnaÎ tato yÀti parÀÎ gatim ||13-28||
87
ियमाणािन सवशः । ृ ैव च कमािण क यः पयित तथाानमकतार ं स पयित ॥१३-२९॥ prakÃtyaiva ca karmÀÉi kriyamÀÉÀni sarvaÌaÏ | yaÏ paÌyati tathÀtmÀnam akartÀraÎ sa paÌyati ||13-29||
ु ू थावमकमनपयित े यदा भतपृ । े तदा ॥१३-३०॥ ं तत एव च िवारं सपत yadÀ bhÂtapÃthagbhÀvam ekastham anupaÌyati | tata eva ca vistÀraÎ brahma saÎpadyate tadÀ ||13-30||
ु अनािदािगणारमाा यमयः । शरीरो ऽिप कौये न करोित न िलत े ॥१३-३१॥ anÀditvÀn nirguÉatvÀt paramÀtmÀyam avyayaÏ | ÌarÁrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||13-31||
ं सौादाकाश ं नोपिलत े । यथा सवगत सवावितो दहे े तथाा नोपिलत े ॥१३-३२॥ yathÀ sarvagataÎ saukÍmyÀd ÀkÀÌaÎ nopalipyate | sarvatrÀvasthito dehe tathÀtmÀ nopalipyate ||13-32||
े क ृ ं लोकिमम ं रिवः । यथा काशयकः े तथा क ृ ं काशयित भारत ॥१३-३३॥ े ं ी
yathÀ prakÀÌayaty ekaÏ kÃtsnaÎ lokam imaÎ raviÏ | kÍetraÎ kÍetrÁ tathÀ kÃtsnaÎ prakÀÌayati bhÀrata ||13-33||
ु । े े े ं ानचषा योरवमर ् ू ृ त े परम ॥१३-३४॥ ं च य े िवयाि भतकितमो kÍetrakÍetrajÈayor evam antaraÎ jÈÀnacakÍuÍÀ | bhÂtaprakÃtimokÍaÎ ca ye vidur yÀnti te param ||13-34||
88
ु ीभगवानवाच । ु ू वािम ानाना ं ानममम परं भयः ।् ु याा मनयः सव परा ं िसििमतो गताः ॥१४-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paraÎ bhÂyaÏ pravakÍyÀmi jÈÀnÀnÀÎ jÈÀnam uttamam | yaj jÈÀtvÀ munayaÏ sarve parÀÎ siddhim ito gatÀÏ ||14-1||
ु ि मम साधमागताः इदं ानमपा । सग ऽिप नोपजाय े लय े न थि च ॥१४-२॥ idaÎ jÈÀnam upÀÌritya mama sÀdharmyam ÀgatÀÏ | sarge 'pi nopajÀyante pralaye na vyathanti ca ||14-2||
मम योिनमह तिभ दधाहम ।् ू ं ं ततो भवित भारत ॥१४-३॥ सभवः सवभताना
mama yonir mahad brahma tasmin garbhaÎ dadhÀmy aham | saÎbhavaÏ sarvabhÂtÀnÀÎ tato bhavati bhÀrata ||14-3||
ु कौये मतयः ू सभवि ं सवयोिनष याः । तासा ं महोिनरहं बीजदः िपता ॥१४-४॥ sarvayoniÍu kaunteya mÂrtayaÏ saÎbhavanti yÀÏ | tÀsÀÎ brahma mahad yonir ahaÎ bÁjapradaÏ pitÀ ||14-4||
ु कितसभवाः ृ ं स ं रजम इित गणाः । ् े िनबि महाबाहो दहे े दिहनमयम ॥१४-५॥ sattvaÎ rajas tama iti guÉÀÏ prakÃtisaÎbhavÀÏ | nibadhnanti mahÀbÀho dehe dehinam avyayam ||14-5||
त स ं िनमलाकाशकमनामयम ।् ु े बाित ानसन े चानघ ॥१४-६॥ सखसन tatra sattvaÎ nirmalatvÀt prakÀÌakam anÀmayam | sukhasaÇgena badhnÀti jÈÀnasaÇgena cÀnagha ||14-6||
ु रजो रागाकं िवि तृाससमवम ।् ् े दिहनम े तिबाित कौये कमसन ॥१४-७॥ rajo rÀgÀtmakaÎ viddhi tÃÍÉÀsaÇgasamudbhavam | 89
tan nibadhnÀti kaunteya karmasaÇgena dehinam ||14-7||
े तमानज ं िवि मोहन ं सवदिहनाम ।् मादालिनािभिबाित भारत ॥१४-८॥ tamas tv ajÈÀnajaÎ viddhi mohanaÎ sarvadehinÀm | pramÀdÀlasyanidrÀbhis tan nibadhnÀti bhÀrata ||14-8||
ु े सयित रजः कमिण भारत । स ं सख ृ त ु तमः माद े सयतु ॥१४-९॥ ानमाव sattvaÎ sukhe saÈjayati rajaÏ karmaÉi bhÀrata | jÈÀnam ÀvÃtya tu tamaÏ pramÀde saÈjayaty uta ||14-9||
ू स ं भवित भारत । रजमािभभय रजः स ं तम ैव तमः स ं रजथा ॥१४-१०॥ rajas tamaÌ cÀbhibhÂya sattvaÎ bhavati bhÀrata | rajaÏ sattvaÎ tamaÌ caiva tamaÏ sattvaÎ rajas tathÀ ||14-10||
े ु दहे े ऽिकाश उपजायत े । सवारष ृ ं सिमतु ॥१४-११॥ ान ं यदा तदा िवािव sarvadvÀreÍu dehe 'smin prakÀÌa upajÀyate | jÈÀnaÎ yadÀ tadÀ vidyÀd vivÃddhaÎ sattvam ity uta ||14-11||
ृ लोभः विरारः कमणामशमः ृहा । े ृ े भरतषभ ॥१४-१२॥ रजतािन जाय े िवव
lobhaÏ pravÃttir ÀrambhaÏ karmaÉÀm aÌamaÏ spÃhÀ | rajasy etÀni jÀyante vivÃddhe bharatarÍabha ||14-12||
ृ अकाशो ऽवि मादो मोह एव च । ु े ृ े कनन तमतािन जाय े िवव ॥१४-१३॥ aprakÀÌo 'pravÃttiÌ ca pramÀdo moha eva ca | tamasy etÀni jÀyante vivÃddhe kurunandana ||14-13||
े ृ ।् ृ े त ु लय ं याित दहभत यदा से व तदोमिवदा ं लोकानमलाितपत े ॥१४-१४॥ yadÀ sattve pravÃddhe tu pralayaÎ yÀti dehabhÃt | tadottamavidÀÎ lokÀn amalÀn pratipadyate ||14-14||
90
ु जायत े । रजिस लय ं गा कमसिष ु जायत े ॥१४-१५॥ ू तथा लीनमिस मढयोिनष rajasi pralayaÎ gatvÀ karmasaÇgiÍu jÀyate | tathÀ pralÁnas tamasi mÂËhayoniÍu jÀyate ||14-15||
ुृ सकताः ं फलम ।् कमणः सािकं िनमल ् रजस ु फलं ःखमान ं तमसः फलम ॥१४-१६॥ karmaÉaÏ sukÃtasyÀhuÏ sÀttvikaÎ nirmalaÎ phalam | rajasas tu phalaÎ duÏkham ajÈÀnaÎ tamasaÏ phalam ||14-16||
े ान ं रजसो लोभ एव च । ं साजायत मादमोहौ तमसो भवतो ऽानमवे च ॥१४-१७॥ sattvÀt saÎjÀyate jÈÀnaÎ rajaso lobha eva ca | pramÀdamohau tamaso bhavato 'jÈÀnam eva ca ||14-17||
ऊ गि सा म े िति राजसाः । ु ृ जघगणवा अधो गि तामसाः ॥१४-१८॥ ÂrdhvaÎ gacchanti sattvasthÀ madhye tiÍÊhanti rÀjasÀÏ | jaghanyaguÉavÃttasthÀ adho gacchanti tÀmasÀÏ ||14-18||
ु े कतार ं यदा ानपयित ु ना ं गणः । ु े े माव ं सो ऽिधगित ॥१४-१९॥ गण परं वि nÀnyaÎ guÉebhyaÏ kartÀraÎ yadÀ draÍÊÀnupaÌyati | guÉebhyaÌ ca paraÎ vetti madbhÀvaÎ so 'dhigacchati ||14-19||
ु े ु े दहसमवान े गणानतानती ीही ।् ु ु ऽमृतमतु े ॥१४-२०॥ जमृजराःख ैिवमो
guÉÀn etÀn atÁtya trÁn dehÁ dehasamudbhavÀn | janmamÃtyujarÀduÏkhair vimukto 'mÃtam aÌnute ||14-20||
अजनु उवाच । ु े ीणानतानतीतो कै िलै भवित भो । ु े ॥१४-२१॥ ं िकमाचारः कथ ं च ैताीणानितवतत arjuna uvÀca | kair liÇgais trÁn guÉÀn etÀn atÁto bhavati prabho | kimÀcÀraÏ kathaÎ caitÀÎs trÁn guÉÀn ativartate ||14-21|| 91
ु ीभगवानवाच । ृ ं च मोहमवे च पाडव । काश ं च वि े सवािन ं ृ ृ न ि न िनवािन काित ॥१४-२२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prakÀÌaÎ ca pravÃttiÎ ca moham eva ca pÀÉËava | na dveÍÊi saÎpravÃttÀni na nivÃttÀni kÀÇkÍati ||14-22||
ु ैय न िवचात े । उदासीनवदासीनो गण ु वत इवे यो ऽवितित नत े े ॥१४-२३॥ गणा udÀsÁnavad ÀsÁno guÉair yo na vicÀlyate | guÉÀ vartanta ity eva yo 'vatiÍÊhati neÇgate ||14-23||
ु ः समलोामकानः । समःखसखः ु ु ं ु ॥१४-२४॥ तियाियो धीरिनासितः
samaduÏkhasukhaÏ svasthaÏ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ | tulyapriyÀpriyo dhÁras tulyanindÀtmasaÎstutiÏ ||14-24||
ु ु िमािरपयोः । मानावमानयोो ु सवारपिरागी गणातीतः स उत े ॥१४-२५॥ mÀnÀvamÀnayos tulyas tulyo mitrÀripakÍayoÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ guÉÀtÁtaÏ sa ucyate ||14-25||
े भियोगने सवत े े। मा ं च यो ऽिभचारण ु ू स गणामती ैताभयाय कत े ॥१४-२६॥ mÀÎ ca yo 'vyabhicÀreÉa bhaktiyogena sevate | sa guÉÀn samatÁtyaitÀn brahmabhÂyÀya kalpate ||14-26||
णो िह िताहममृताय च । ु सख शात च धम ैकािक च ॥१४-२७॥ brahmaÉo hi pratiÍÊhÀham amÃtasyÀvyayasya ca | ÌÀÌvatasya ca dharmasya sukhasyaikÀntikasya ca ||14-27||
92
ु ीभगवानवाच । ू ऊमलमधःशा खम ं ारयम ।् ् य ं वदे स वदिवत े ं य पणािन छािस ॥१५-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | ÂrdhvamÂlam adhaÏÌÀkham aÌvatthaÎ prÀhur avyayam | chandÀÎsi yasya parÉÀni yas taÎ veda sa vedavit ||15-1||
अधो सृता शाखा ु ृ िवषयवालाः । गणवा ु ं ू अध मलानसततािन ु ु े ॥१५-२॥ कमानबीिन मनलोक
adhaÌ cordhvaÎ prasÃtÀs tasya ÌÀkhÀ; guÉapravÃddhÀ viÍayapravÀlÀÏ | adhaÌ ca mÂlÀny anusaÎtatÀni; karmÀnubandhÁni manuÍyaloke ||15-2||
न पमहे तथोपलत े ं नाो न चािदन च सिता । ् ु ू अमने ं सिवढमलम े ढन े िछा ॥१५-३॥ असशण
na rÂpam asyeha tathopalabhyate; nÀnto na cÀdir na ca saÎpratiÍÊhÀ | aÌvattham enaÎ suvirÂËhamÂlam; asaÇgaÌastreÉa dÃËhena chittvÀ ||15-3||
ं ततः पदं तिरमािगत भयः ू । यिता न िनवति ु ं प े तमवे चा ं पष ु ृ सृता पराणी यतः विः ॥१५-४॥
tataÏ padaÎ tatparimÀrgitavyaÎ; yasmin gatÀ na nivartanti bhÂyaÏ | tam eva cÀdyaÎ puruÍaÎ prapadye; yataÏ pravÃttiÏ prasÃtÀ purÀÉÁ ||15-4||
93
िनमानमोहा िजतसदोषा ृ अािना िविनवकामाः । ु ु ं िवमाः ं ैर ् ै सखःखस ् ू पदमय ं तत ॥१५-५॥ गमढाः
nirmÀnamohÀ jitasaÇgadoÍÀ; adhyÀtmanityÀ vinivÃttakÀmÀÏ | dvaÎdvair vimuktÀÏ sukhaduÏkhasaÎjÈair; gacchanty amÂËhÀÏ padam avyayaÎ tat ||15-5||
ू न शशाो न पावकः । न तासयत े सय े ताम परम ं मम ॥१५-६॥ या न िनवत na tad bhÀsayate sÂryo na ÌaÌÀÇko na pÀvakaÏ | yad gatvÀ na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||15-6||
ू सनातनः । ं जीवलोके जीवभतः ममैवाशो ॥१५-७॥ ृ मनःषानीियािण कितािन कषित mamaivÀÎÌo jÁvaloke jÁvabhÂtaÏ sanÀtanaÏ | manaÏÍaÍÊhÀnÁndriyÀÉi prakÃtisthÀni karÍati ||15-7||
ु शरीरं यदवाोित याामतीरः । ् ु ृ ैतािन सयाित ं गही वायगािनवाशयात ॥१५-८॥ ÌarÁraÎ yad avÀpnoti yac cÀpy utkrÀmatÁÌvaraÏ | gÃhÁtvaitÀni saÎyÀti vÀyur gandhÀn ivÀÌayÀt ||15-8||
ो ं चःु शन ं च रसन ं ाणमवे च । ु े े ॥१५-९॥ अिधाय मनाय ं िवषयानपसवत ÌrotraÎ cakÍuÏ sparÌanaÎ ca rasanaÎ ghrÀÉam eva ca | adhiÍÊhÀya manaÌ cÀyaÎ viÍayÀn upasevate ||15-9||
ु ु ं वा गणाितम उाम ं ित ं वािप भान ।् ु ु ॥१५-१०॥ ू नानपयि िवमढा पयि ानचषः utkrÀmantaÎ sthitaÎ vÀpi bhuÈjÀnaÎ vÀ guÉÀnvitam | vimÂËhÀ nÀnupaÌyanti paÌyanti jÈÀnacakÍuÍaÏ ||15-10||
94
यतो योिगन ैन ं पयावितम ।् े ृ यतो ऽकताानो न ैन ं पयचतसः ॥१५-११॥ yatanto yoginaÌ cainaÎ paÌyanty Àtmany avasthitam | yatanto 'py akÃtÀtmÀno nainaÎ paÌyanty acetasaÏ ||15-11||
े जगासयत े ऽिखलम ।् यदािदगत ं तजो ् े िवि मामकम ॥१५-१२॥ यमिस याौ तजो yad ÀdityagataÎ tejo jagad bhÀsayate 'khilam | yac candramasi yac cÀgnau tat tejo viddhi mÀmakam ||15-12||
ू गामािवय च भतािन धारयाहमोजसा । ु ू रसाकः ॥१५-१३॥ पािम चौषधीः सवाः सोमो भा gÀm ÀviÌya ca bhÂtÀni dhÀrayÀmy aham ojasÀ | puÍÉÀmi cauÍadhÁÏ sarvÀÏ somo bhÂtvÀ rasÀtmakaÏ ||15-13||
ू ािणना ं दहमाितः े अहं वैानरो भा । ् ु पचा ं चतिवधम ु ॥१५-१४॥ ाणापानसमायः ahaÎ vaiÌvÀnaro bhÂtvÀ prÀÉinÀÎ deham ÀÌritaÏ | prÀÉÀpÀnasamÀyuktaÏ pacÀmy annaÎ caturvidham ||15-14||
चाहं िद सिनिवो ं सव ृ ंच । मः ितानमपोहन े सवरहमव े वो े वदै ् े े चाहम ॥१५-१५॥ ृ े वदाकदिवदव
sarvasya cÀhaÎ hÃdi saÎniviÍÊo; mattaÏ smÃtir jÈÀnam apohanaÎ ca | vedaiÌ ca sarvair aham eva vedyo; vedÀntakÃd vedavid eva cÀham ||15-15||
ु लोके रार एव च । ािवमौ पषौ भतािन ू ू रः सवािण कटो ऽर उत े ॥१५-१६॥
dvÀv imau puruÍau loke kÍaraÌ cÀkÍara eva ca | kÍaraÏ sarvÀÉi bhÂtÀni kÂÊastho 'kÍara ucyate ||15-16||
ु े ु उमः पषः परमादातः । यो लोकयमािवय िबभय ईरः ॥१५-१७॥ uttamaÏ puruÍas tv anyaÏ paramÀtmety udÀhÃtaÏ | 95
yo lokatrayam ÀviÌya bibharty avyaya ÁÌvaraÏ ||15-17||
यारमतीतो ऽहमरादिप चोमः । ु अतो ऽि लोके वदे े च िथतः पषोमः ॥१५-१८॥ yasmÀt kÍaram atÁto 'ham akÍarÀd api cottamaÏ | ato 'smi loke vede ca prathitaÏ puruÍottamaÏ ||15-18||
ु े ं ू जानाित पषोमम यो मामवमसमढो ।् े भारत ॥१५-१९॥ स सविवजित मा ं सवभावन yo mÀm evam asaÎmÂËho jÀnÀti puruÍottamam | sa sarvavid bhajati mÀÎ sarvabhÀvena bhÀrata ||15-19||
ु ु ं मयानघ । ं शािमदम इित गतम ु एता भारत ॥१५-२०॥ ृ ृ ु बिमाातक iti guhyatamaÎ ÌÀstram idam uktaÎ mayÀnagha | etad buddhvÀ buddhimÀn syÀt kÃtakÃtyaÌ ca bhÀrata ||15-20||
96
ु ीभगवानवाच । ं ु अभय ं ससशिानयोगवि ितः । ् ॥१६-१॥ दान ं दम य ाायप आजवम ÌrÁbhagavÀn uvÀca | abhayaÎ sattvasaÎÌuddhir jÈÀnayogavyavasthitiÏ | dÀnaÎ damaÌ ca yajÈaÌ ca svÀdhyÀyas tapa Àrjavam ||16-1||
ु ।् ं समोधागः शािरप ैशनम अिहसा ् ू े ं मादव ं ीरचापलम ॥१६-२॥ दया भतलो ahiÎsÀ satyam akrodhas tyÀgaÏ ÌÀntir apaiÌunam | dayÀ bhÂteÍv aloluptvaÎ mÀrdavaÎ hrÁr acÀpalam ||16-2||
े मा धितः ृ शौचमोहो नाितमािनता । तजः ं ं दैवीमिभजात भारत ॥१६-३॥ भवि सपद tejaÏ kÍamÀ dhÃtiÏ Ìaucam adroho nÀtimÀnitÀ | bhavanti saÎpadaÎ daivÁm abhijÀtasya bhÀrata ||16-3||
दो दप ऽितमान ोधः पामवे च । ् ु ॥१६-४॥ ं अान ं चािभजात पाथ सपदमासरीम dambho darpo 'timÀnaÌ ca krodhaÏ pÀruÍyam eva ca | ajÈÀnaÎ cÀbhijÀtasya pÀrtha saÎpadam ÀsurÁm ||16-4||
ु मता । दैवी संपिमोाय िनबायासरी ु सपद ं ं दैवीमिभजातो ऽिस पाडव ॥१६-५॥ मा शचः
daivÁ saÎpad vimokÍÀya nibandhÀyÀsurÁ matÀ | mÀ ÌucaÏ saÎpadaÎ daivÁm abhijÀto 'si pÀÉËava ||16-5||
ू ौ भतसग लोके ऽिैव आसरु एव च । दैवो िवरशः ो आसरु ं पाथ म े ण ु ॥१६-६॥ dvau bhÂtasargau loke 'smin daiva Àsura eva ca | daivo vistaraÌaÏ prokta ÀsuraÎ pÀrtha me ÌÃÉu ||16-6||
ु । ृ ं च िनवि ृ ं च जना न िवरासराः वि न शौच ं नािप चाचारो न स ं तषे ु िवत े ॥१६-७॥ pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca janÀ na vidur ÀsurÀÏ |
97
na ÌaucaÎ nÀpi cÀcÀro na satyaÎ teÍu vidyate ||16-7||
असमितं त े जगदारनीरम ।् ् ु ॥१६-८॥ ं ू ं िकमामहैतकम अपररसभत asatyam apratiÍÊhaÎ te jagad Àhur anÁÌvaram | aparasparasaÎbhÂtaÎ kim anyat kÀmahaitukam ||16-8||
ु एता ं िमव नाानो ऽबयः । ु याय जगतो ऽिहताः ॥१६-९॥ भवकमाणः
etÀÎ dÃÍÊim avaÍÊabhya naÍÊÀtmÀno 'lpabuddhayaÏ | prabhavanty ugrakarmÀÉaÏ kÍayÀya jagato 'hitÀÏ ||16-9||
काममाि रू ं दमानमदािताः । ु े ऽशिचताः मोहाहीासाहावत ॥१६-१०॥ ृ
kÀmam ÀÌritya duÍpÂraÎ dambhamÀnamadÀnvitÀÏ | mohÀd gÃhÁtvÀsadgrÀhÀn pravartante 'ÌucivratÀÏ ||16-10||
ु े ं च लयाामपािताः िचामपिरमया । कामोपभोगपरमा एताविदित िनिताः ॥१६-११॥ cintÀm aparimeyÀÎ ca pralayÀntÀm upÀÌritÀÏ | kÀmopabhogaparamÀ etÀvad iti niÌcitÀÏ ||16-11||
कामोधपरायणाः । आशापाशशत ैबाः ् े ं ईह े कामभोगाथमायनाथसचयान ॥१६-१२॥ ÀÌÀpÀÌaÌatair baddhÀÏ kÀmakrodhaparÀyaÉÀÏ | Áhante kÀmabhogÀrtham anyÀyenÀrthasaÎcayÀn ||16-12||
इदम मया लिमदं ा े मनोरथम ।् ् ु ॥१६-१३॥ इदमीदमिप म े भिवित पनधनम idam adya mayÀ labdham idaÎ prÀpsye manoratham | idam astÁdam api me bhaviÍyati punar dhanam ||16-13||
ु े चापरानिप । असौ मया हतः शहिन ु ॥१६-१४॥ ईरो ऽहमहं भोगी िसो ऽहं बलवाखी asau mayÀ hataÏ Ìatrur haniÍye cÀparÀn api | ÁÌvaro 'ham ahaÎ bhogÁ siddho 'haÎ balavÀn sukhÁ ||16-14||
98
आो ऽिभजनवानि को ऽो ऽि सशो मया । य े दाािम मोिद इानिवमोिहताः ॥१६-१५॥
ÀËhyo 'bhijanavÀn asmi ko 'nyo 'sti sadÃÌo mayÀ | yakÍye dÀsyÀmi modiÍya ity ajÈÀnavimohitÀÏ ||16-15||
े ृ । अनकिचिवाा मोहजालसमावताः ु ॥१६-१६॥ साः कामभोगषे ु पति नरके ऽशचौ anekacittavibhrÀntÀ mohajÀlasamÀvÃtÀÏ | prasaktÀÏ kÀmabhogeÍu patanti narake 'Ìucau ||16-16||
ं आसभािवताः ा धनमानमदािताः । ् ू ॥१६-१७॥ े यज े नामय ै े दनािविधपवकम ÀtmasaÎbhÀvitÀÏ stabdhÀ dhanamÀnamadÀnvitÀÏ | yajante nÀmayajÈais te dambhenÀvidhipÂrvakam ||16-17||
ं ं बलं दप काम ं ोधं च सिताः ं अहकार । ू े े ु िषो ऽसयकाः मामापरदहष ॥१६-१८॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ ca saÎÌritÀÏ | mÀm ÀtmaparadeheÍu pradviÍanto 'bhyasÂyakÀÏ ||16-18||
ू ं े ु नराधमान ।् तानहं िषतः रासारष ु ु े योिनष ु ॥१६-१९॥ िपाजमशभानासरीव tÀn ahaÎ dviÍataÏ krÂrÀn saÎsÀreÍu narÀdhamÀn | kÍipÀmy ajasram aÌubhÀn ÀsurÁÍv eva yoniÍu ||16-19||
ु योिनमापा मढा ू जिन जिन । आसर ् मामाैव कौये ततो याधमा ं गितम ॥१६-२०॥ ÀsurÁÎ yonim ÀpannÀ mÂËhÀ janmani janmani | mÀm aprÀpyaiva kaunteya tato yÀnty adhamÀÎ gatim ||16-20||
ििवधं नरकदे ं ारं नाशनमानः । ् े ं जते ॥१६-२१॥ कामः ोधथा लोभादतय trividhaÎ narakasyedaÎ dvÀraÎ nÀÌanam ÀtmanaÏ | kÀmaÏ krodhas tathÀ lobhas tasmÀd etat trayaÎ tyajet ||16-21||
99
ु कौये तमोारैििभनरः । एत ैिवमः ् े आचरानः यतो याित परा ं गितम ॥१६-२२॥ etair vimuktaÏ kaunteya tamodvÀrais tribhir naraÏ | Àcaraty ÀtmanaÏ Ìreyas tato yÀti parÀÎ gatim ||16-22||
ु ृ वतत े कामकारतः । यः शािविधम ् ु ं न परा ं गितम ॥१६-२३॥ न स िसिमवाोित न सख yaÏ ÌÀstravidhim utsÃjya vartate kÀmakÀrataÏ | na sa siddhim avÀpnoti na sukhaÎ na parÀÎ gatim ||16-23||
ताा ं माण ं त े कायाकायवितौ । ु ॥१६-२४॥ ाा शािवधानों कम कतिमहाहिस tasmÀc chÀstraÎ pramÀÉaÎ te kÀryÀkÀryavyavasthitau | jÈÀtvÀ ÌÀstravidhÀnoktaÎ karma kartum ihÀrhasi ||16-24||
100
अजनु उवाच । ु ृ यज े यािताः । य े शािविधम े ं िना त ु का क ृ समाहो रजमः ॥१७-१॥ तषा arjuna uvÀca | ye ÌÀstravidhim utsÃjya yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | teÍÀÎ niÍÊhÀ tu kÀ kÃÍÉa sattvam Àho rajas tamaÏ ||17-1||
ु ीभगवानवाच । े ं सा भावजा । ििवधा भवित ा दिहना े ता ं ण ु ॥१७-२॥ सािकी राजसी च ैव तामसी चित ÌrÁbhagavÀn uvÀca | trividhÀ bhavati ÌraddhÀ dehinÀÎ sÀ svabhÀvajÀ | sÀttvikÁ rÀjasÁ caiva tÀmasÁ ceti tÀÎ ÌÃÉu ||17-2||
ु ा भवित भारत । सानपा सव ु यो यः स एव सः ॥१७-३॥ ामयो ऽय ं पषो sattvÀnurÂpÀ sarvasya ÌraddhÀ bhavati bhÀrata | ÌraddhÀmayo 'yaÎ puruÍo yo yacchraddhaÏ sa eva saÏ ||17-3||
े ं राजसाः । यज े सािका दवारािस े े यज े तामसा जनाः ॥१७-४॥ ं ता तू गणाा yajante sÀttvikÀ devÀn yakÍarakÍÀÎsi rÀjasÀÏ | pretÀn bhÂtagaÉÀÎÌ cÀnye yajante tÀmasÀ janÀÏ ||17-4||
अशािविहत ं घोरं त े य े तपो जनाः । ं ं ु दाहकारसयाः कामरागबलािताः ॥१७-५॥ aÌÀstravihitaÎ ghoraÎ tapyante ye tapo janÀÏ | dambhÀhaÎkÀrasaÎyuktÀÏ kÀmarÀgabalÀnvitÀÏ ||17-5||
ू े कशयः शरीर ं भताममचतसः । ् ु मा ं च ैवाःशरीर ं तािासरिनयान ॥१७-६॥
karÌayantaÏ ÌarÁrasthaÎ bhÂtagrÀmam acetasaÏ | mÀÎ caivÀntaÏÌarÁrasthaÎ tÀn viddhy ÀsuraniÌcayÀn ||17-6||
101
ििवधो भवित ियः । आहारिप सव े ं भदिमम े ं ण ु ॥१७-७॥ यपथा दान ं तषा
ÀhÀras tv api sarvasya trividho bhavati priyaÏ | yajÈas tapas tathÀ dÀnaÎ teÍÀÎ bhedam imaÎ ÌÃÉu ||17-7||
ु ु । आयःसबलारोयसखीितिववधनाः राः िधाः िरा ा आहाराः सािकियाः ॥१७-८॥ ÀyuÏsattvabalÀrogyasukhaprÁtivivardhanÀÏ | rasyÀÏ snigdhÀÏ sthirÀ hÃdyÀ ÀhÀrÀÏ sÀttvikapriyÀÏ ||17-8||
ु कलवणातीिवदािहनः । े ःखशोकामयदाः ॥१७-९॥ आहारा राजसा
kaÊvamlalavaÉÀtyuÍÉatÁkÍÉarÂkÍavidÀhinaÏ | ÀhÀrÀ rÀjasasyeÍÊÀ duÏkhaÌokÀmayapradÀÏ ||17-9||
ु ं च यत ।् ू पयिषत यातयाम ं गतरस ं पित ् े ं भोजन ं तामसियम ॥१७-१०॥ उिमिप चाम yÀtayÀmaÎ gatarasaÎ pÂti paryuÍitaÎ ca yat | ucchiÍÊam api cÀmedhyaÎ bhojanaÎ tÀmasapriyam ||17-10||
िविधो य इत े । अफलाकाििभयो े े मनः समाधाय स सािकः ॥१७-११॥ यमवित
aphalÀkÀÇkÍibhir yajÈo vidhidÃÍÊo ya ijyate | yaÍÊavyam eveti manaÏ samÀdhÀya sa sÀttvikaÏ ||17-11||
च ैव यत ।् ं अिभसधाय त ु फलं दाथमिप ् इत े भरते त ं य ं िवि राजसम ॥१७-१२॥ abhisaÎdhÀya tu phalaÎ dambhÀrtham api caiva yat | ijyate bharataÌreÍÊha taÎ yajÈaÎ viddhi rÀjasam ||17-12||
िविधहीनमसृा ं महीनमदिणम ।् ािवरिहत ं य ं तामस ं पिरचत े ॥१७-१३॥ vidhihÁnam asÃÍÊÀnnaÎ mantrahÁnam adakÍiÉam | ÌraddhÀvirahitaÎ yajÈaÎ tÀmasaÎ paricakÍate ||17-13||
102
ु ।् ू ं शौचमाजवम े दविजगापजन ं च शारीरं तप उत े ॥१७-१४॥ चयमिहसा
devadvijaguruprÀjÈapÂjanaÎ Ìaucam Àrjavam | brahmacaryam ahiÎsÀ ca ÌÀrÁraÎ tapa ucyate ||17-14||
ु े ं वा ं स ं ियिहत ं च यत ।् अनगकर ाायासन ं च ैव वाय ं तप उत े ॥१७-१५॥ anudvegakaraÎ vÀkyaÎ satyaÎ priyahitaÎ ca yat | svÀdhyÀyÀbhyasanaÎ caiva vÀÇmayaÎ tapa ucyate ||17-15||
मनःसादः सौ ं मौनमािविनहः । ु े े ॥१७-१६॥ ं ु तपो भावसशििर मानसमत manaÏprasÀdaÏ saumyatvaÎ maunam ÀtmavinigrahaÏ | bhÀvasaÎÌuddhir ity etat tapo mÀnasam ucyate ||17-16||
या परया त ं तपििवधं नरैः । ु ः सािकं पिरचत े ॥१७-१७॥ अफलाकाििभयै ÌraddhayÀ parayÀ taptaÎ tapas tat trividhaÎ naraiÏ | aphalÀkÀÇkÍibhir yuktaiÏ sÀttvikaÎ paricakÍate ||17-17||
ू तपो दने च ैव यत ।् सारमानपजाथ ् ु ॥१७-१८॥ ियत े तिदह ों राजस ं चलमवम satkÀramÀnapÂjÀrthaÎ tapo dambhena caiva yat | kriyate tad iha proktaÎ rÀjasaÎ calam adhruvam ||17-18||
ू े मढाहणानो यीडया ियत े तपः । ् ु परोादनाथ वा तामसमदातम ॥१७-१९॥ mÂËhagrÀheÉÀtmano yat pÁËayÀ kriyate tapaÏ | parasyotsÀdanÀrthaÎ vÀ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-19||
ु े। दातिमित यान ं दीयत े ऽनपकािरण ् ृ ॥१७-२०॥ े े काले च पा े च तान ं सािकं तम दश dÀtavyam iti yad dÀnaÎ dÁyate 'nupakÀriÉe | deÌe kÀle ca pÀtre ca tad dÀnaÎ sÀttvikaÎ smÃtam ||17-20||
103
ु ु ु । फलमिय य ु पकाराथ वा पनः ् ृ ॥१७-२१॥ दीयत े च पिरि ं तान ं राजस ं तम yat tu pratyupakÀrÀrthaÎ phalam uddiÌya vÀ punaÏ | dÁyate ca parikliÍÊaÎ tad dÀnaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||17-21||
े े यानमपा े अदशकाल दीयत े । ् ु ं तामसमदातम असतमवात ॥१७-२२॥ ृ adeÌakÀle yad dÀnam apÀtrebhyaÌ ca dÁyate | asatkÃtam avajÈÀtaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-22||
ृ । णििवधः तः ओ ं तिदित िनदशो ु ॥१७-२३॥ े ाणाने वदा या िविहताः परा oÎ tat sad iti nirdeÌo brahmaÉas trividhaÏ smÃtaÏ | brÀhmaÉÀs tena vedÀÌ ca yajÈÀÌ ca vihitÀÏ purÀ ||17-23||
ु तादोिमदा यदानतपःियाः । ् े िवधानोाः सतत ं वािदनाम ॥१७-२४॥ वत tasmÀd om ity udÀhÃtya yajÈadÀnatapaÏkriyÀÏ | pravartante vidhÀnoktÀÏ satataÎ brahmavÀdinÀm ||17-24||
ं तिदनिभसधाय फलं यतपःियाः । दानिया िविवधाः िय े मोकाििभः ॥१७-२५॥ tad ity anabhisaÎdhÀya phalaÎ yajÈatapaÏkriyÀÏ | dÀnakriyÀÌ ca vividhÀÏ kriyante mokÍakÀÇkÍibhiÏ ||17-25||
ु े च सिदतयत ु े। े साव े साधभाव ु े ॥१७-२६॥ तथा सः पाथ यत श े कमिण sadbhÀve sÀdhubhÀve ca sad ity etat prayujyate | praÌaste karmaÉi tathÀ sacchabdaÏ pÀrtha yujyate ||17-26||
य े तपिस दान े च िितः सिदित चोत े । े े ॥१७-२७॥ कम च ैव तदथय ं सिदवािभधीयत
yajÈe tapasi dÀne ca sthitiÏ sad iti cocyate | karma caiva tadarthÁyaÎ sad ity evÀbhidhÁyate ||17-27||
104
ृ ं च यत ।् अया त ं द ं तप ं कत ु े पाथ न च त े नो इह ॥१७-२८॥ असिदत
aÌraddhayÀ hutaÎ dattaÎ tapas taptaÎ kÃtaÎ ca yat | asad ity ucyate pÀrtha na ca tat pretya no iha ||17-28||
105
अजनु उवाच । े ु ।् ं सास महाबाहो तिमािम विदतम ू ॥१८-१॥ े पृथिशिनषदन े ाग च षीकश arjuna uvÀca | saÎnyÀsasya mahÀbÀho tattvam icchÀmi veditum | tyÀgasya ca hÃÍÁkeÌa pÃthak keÌiniÍÂdana ||18-1||
ु ीभगवानवाच । ं ास ं सास ं ं कवयो िवः । कााना ं कमणा ं ााग ं िवचणाः ॥१८-२॥ सवकमफलाग ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀmyÀnÀÎ karmaÉÀÎ nyÀsaÎ saÎnyÀsaÎ kavayo viduÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ prÀhus tyÀgaÎ vicakÍaÉÀÏ ||18-2||
े े कम ामनीिषणः ा ं दोषविदक । यदानतपःकम न ािमित चापरे ॥१८-३॥ tyÀjyaÎ doÍavad ity eke karma prÀhur manÁÍiÉaÏ | yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyam iti cÀpare ||18-3||
िनय ं ण ु म े त ाग े भरतसम । ु ॥१८-४॥ ं ागो िह पषा ििवधः सकीिततः niÌcayaÎ ÌÃÉu me tatra tyÀge bharatasattama | tyÀgo hi puruÍavyÀghra trividhaÏ saÎprakÁrtitaÏ ||18-4||
े तत ।् यदानतपःकम न ा ं कायमव ् यो दान ं तप ैव पावनािन मनीिषणाम ॥१८-५॥ yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyaÎ kÀryam eva tat | yajÈo dÀnaÎ tapaÌ caiva pÀvanÀni manÁÍiÉÀm ||18-5||
सं ा फलािन च । एतािप त ु कमािण ् ु कतानीित म े पाथ िनित ं मतममम ॥१८-६॥
etÀny api tu karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ phalÀni ca | kartavyÀnÁti me pÀrtha niÌcitaÎ matam uttamam ||18-6||
106
नोपपत े । ं िनयत त ु सासः कमणो ॥१८-७॥ मोहा पिरागामसः पिरकीिततः niyatasya tu saÎnyÀsaÏ karmaÉo nopapadyate | mohÀt tasya parityÀgas tÀmasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-7||
े े ।् ःखिमवे यम कायशभयाजत ् ृ राजस ं ाग ं न ैव ागफलं लभते ॥१८-८॥ स का duÏkham ity eva yat karma kÀyakleÌabhayÀt tyajet | sa kÃtvÀ rÀjasaÎ tyÀgaÎ naiva tyÀgaphalaÎ labhet ||18-8||
े यम िनयत ं ियत े ऽजनु । कायिमव सं ा फलं च ैव स ागः सािको मतः ॥१८-९॥ kÀryam ity eva yat karma niyataÎ kriyate 'rjuna | saÇgaÎ tyaktvÀ phalaÎ caiva sa tyÀgaÏ sÀttviko mataÏ ||18-9||
ु ु ं कम कशल ु े नानषत े कशल े। न े ं ागी ससमािवो मधावी िछसशयः ॥१८-१०॥ na dveÍÊy akuÌalaÎ karma kuÌale nÀnuÍajjate | tyÀgÁ sattvasamÀviÍÊo medhÀvÁ chinnasaÎÌayaÏ ||18-10||
े ृ श ं ं ु कमायशषतः े न िह दहभता । य ु कमफलागी स ागीिभधीयते ॥१८-११॥ na hi dehabhÃtÀ ÌakyaÎ tyaktuÎ karmÀÉy aÌeÍataÏ | yas tu karmaphalatyÀgÁ sa tyÀgÁty abhidhÁyate ||18-11||
फलम ।् अिनिम ं िम ं च ििवधं कमणः ् े न त ु सािसना ं ं िचत ॥१८-१२॥ भवािगना ं
aniÍÊam iÍÊaÎ miÌraÎ ca trividhaÎ karmaÉaÏ phalam | bhavaty atyÀginÀÎ pretya na tu saÎnyÀsinÀÎ kva cit ||18-12||
प ैतािन महाबाहो कारणािन िनबोध मे । ् े ोािन िसय े सवकमणाम ं े कता ृ सा ॥१८-१३॥ paÈcaitÀni mahÀbÀho kÀraÉÀni nibodha me | sÀÎkhye kÃtÀnte proktÀni siddhaye sarvakarmaÉÀm ||18-13||
107
अिधान ं तथा कता करण ं च पृथिवधम ।् ् े दैव ं च ैवा पमम ॥१८-१४॥ िविवधा पृथा adhiÍÊhÀnaÎ tathÀ kartÀ karaÉaÎ ca pÃthagvidham | vividhÀÌ ca pÃthakceÍÊÀ daivaÎ caivÀtra paÈcamam ||18-14||
ारभत े नरः । शरीरवानोिभयम े ा ं वा िवपरीत ं वा प ैत े त हतवः ॥१८-१५॥ ÌarÁravÀÇmanobhir yat karma prÀrabhate naraÏ | nyÀyyaÎ vÀ viparÁtaÎ vÀ paÈcaite tasya hetavaÏ ||18-15||
े ं त ु यः । ं कवल तैव ं सित कतारमाान ॥१८-१६॥ ृ ु पयकतबिा स पयित मितः tatraivaÎ sati kartÀram ÀtmÀnaÎ kevalaÎ tu yaÏ | paÌyaty akÃtabuddhitvÀn na sa paÌyati durmatiÏ ||18-16||
ु न िलत े । ं ृ भावो बिय य नाहकतो ं हािप स इमाोका हि न िनबत े ॥१८-१७॥ yasya nÀhaÎkÃto bhÀvo buddhir yasya na lipyate | hatvÀpi sa imÀÎl lokÀn na hanti na nibadhyate ||18-17||
ान ं ये ं पिराता ििवधा कमचोदना । ं ििवधः कमसहः करण ं कम कतित ॥१८-१८॥ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ parijÈÀtÀ trividhÀ karmacodanÀ | karaÉaÎ karma karteti trividhaÏ karmasaÎgrahaÏ ||18-18||
ु े ानं कम च कता च िधवै गणभदतः । ु ं े यथावण ु तािप ॥१८-१९॥ ोत े गणसान jÈÀnaÎ karma ca kartÀ ca tridhaiva guÉabhedataÏ | procyate guÉasaÎkhyÀne yathÀvac chÃÉu tÀny api ||18-19||
ू े ु यने ैकं भावमयमीत े । सवभतष ् े ु तान ं िवि सािकम ॥१८-२०॥ अिवभं िवभष sarvabhÂteÍu yenaikaÎ bhÀvam avyayam ÁkÍate | avibhaktaÎ vibhakteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi sÀttvikam ||18-20||
108
े त ु यान ं नानाभावाथिवधान पृथन ।् ृ ् ू े ु तान ं िवि राजसम ॥१८-२१॥ े सवष ु भतष वि pÃthaktvena tu yaj jÈÀnaÎ nÀnÀbhÀvÀn pÃthagvidhÀn | vetti sarveÍu bhÂteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi rÀjasam ||18-21||
ु ।् े ृ समहैतकम य ु कवदकिाय ् ु ं च तामसमदातम अताथवद ॥१८-२२॥ yat tu kÃtsnavad ekasmin kÀrye saktam ahaitukam | atattvÀrthavad alpaÎ ca tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-22||
े ृ िनयत ं सरिहतमरागषतः कतम ।् ु े ु कम यािकमत े ॥१८-२३॥ अफलना niyataÎ saÇgarahitam arÀgadveÍataÏ kÃtam | aphalaprepsunÀ karma yat tat sÀttvikam ucyate ||18-23||
ु । े ु कम साहकारण ं े वा पनः य ु कामना ् ु ियत े बलायास ं ताजसमदातम ॥१८-२४॥ yat tu kÀmepsunÀ karma sÀhaÎkÀreÉa vÀ punaÏ | kriyate bahulÀyÀsaÎ tad rÀjasam udÀhÃtam ||18-24||
ु ं य ं िहसामनप े च पौषम ।् ं अनब ु े ॥१८-२५॥ मोहादारत े कम यामसमत anubandhaÎ kÍayaÎ hiÎsÀm anapekÍya ca pauruÍam | mohÀd Àrabhyate karma yat tat tÀmasam ucyate ||18-25||
ु ृ ु ं मसो ऽनहवादी धाहसमितः । िसिसोिनिवकारः कता सािक उत े ॥१८-२६॥ muktasaÇgo 'nahaÎvÀdÁ dhÃtyutsÀhasamanvitaÏ | siddhyasiddhyor nirvikÀraÏ kartÀ sÀttvika ucyate ||18-26||
ु । े ु िहसाको ं रागी कमफलो ऽशिचः ॥१८-२७॥ हषशोकाितः कता राजसः पिरकीिततः rÀgÁ karmaphalaprepsur lubdho hiÎsÀtmako 'ÌuciÏ | harÍaÌokÀnvitaÏ kartÀ rÀjasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-27||
109
ु ाकतः ृ ः शठो न ैकितको ृ अयः ऽलसः । ू च कता तामस उत े ॥१८-२८॥ िवषादी दीघसी ayuktaÏ prÀkÃtaÏ stabdhaÏ ÌaÊho naikÃtiko 'lasaÏ | viÍÀdÁ dÁrghasÂtrÁ ca kartÀ tÀmasa ucyate ||18-28||
ु ु े ं धत ृ े ैव गणतििवधं बभद ण ु । े े पृथन े धनजय ं ॥१८-२९॥ ोमानमशषण buddher bhedaÎ dhÃteÌ caiva guÉatas trividhaÎ ÌÃÉu | procyamÀnam aÌeÍeÉa pÃthaktvena dhanaÎjaya ||18-29||
भयाभय े । ृ ं च िनवि ृ ं च कायाकाय वि ु सा पाथ सािकी ॥१८-३०॥ े बिः ब ं मो ं च या वि pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca kÀryÀkÀrye bhayÀbhaye | bandhaÎ mokÍaÎ ca yÀ vetti buddhiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-30||
े च। च काय चाकायमव यया धममधम ु सा पाथ राजसी ॥१८-३१॥ अयथावजानाित बिः yayÀ dharmam adharmaÎ ca kÀryaÎ cÀkÀryam eva ca | ayathÀvat prajÀnÀti buddhiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-31||
ृ । अधम धमिमित या मत े तमसावता ु सा पाथ तामसी ॥१८-३२॥ ं बिः सवाथािपरीता adharmaÎ dharmam iti yÀ manyate tamasÀvÃtÀ | sarvÀrthÀn viparÁtÀÎÌ ca buddhiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-32||
ृ यया धारयत े मनःाणियि े धा याः । े ृ सा पाथ सािकी ॥१८-३३॥ योगनािभचािरया धितः dhÃtyÀ yayÀ dhÀrayate manaÏprÀÉendriyakriyÀÏ | yogenÀvyabhicÀriÉyÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-33||
ृ धारयत े ऽजनु । यया त ु धमकामाथाा े फलाकाी धितः ृ सा पाथ राजसी ॥१८-३४॥ सन yayÀ tu dharmakÀmÀrthÀn dhÃtyÀ dhÀrayate 'rjuna | prasaÇgena phalÀkÀÇkÍÁ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-34||
110
यया ं भय ं शोकं िवषादं मदमवे च । ु ृ सा पाथ तामसी ॥१८-३५॥ धितः न िवमित मधा yayÀ svapnaÎ bhayaÎ ÌokaÎ viÍÀdaÎ madam eva ca | na vimuÈcati durmedhÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-35||
ु ं िदान ििवधं ण ु म े भरतषभ । सख अासामत े य ःखा ं च िनगित ॥१८-३६॥ sukhaÎ tv idÀnÁÎ trividhaÎ ÌÃÉu me bharatarÍabha | abhyÀsÀd ramate yatra duÏkhÀntaÎ ca nigacchati ||18-36||
यद े िवषिमव पिरणाम े ऽमृतोपमम ।् ् ु ं सािकं ोमाबिसादजम ु तख ॥१८-३७॥ yat tadagre viÍam iva pariÉÀme 'mÃtopamam | tat sukhaÎ sÀttvikaÎ proktam ÀtmabuddhiprasÀdajam ||18-37||
े े ऽमृतोपमम ।् ं िवषयियसयोगाद ् ु ं राजस ं तम ृ ॥१८-३८॥ पिरणाम े िवषिमव तख viÍayendriyasaÎyogÀd yat tadagre 'mÃtopamam | pariÉÀme viÍam iva tat sukhaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||18-38||
ु े च सख ु ं मोहनमानः । यद े चानब ् ु िनालमादो ं तामसमदातम ॥१८-३९॥ yad agre cÀnubandhe ca sukhaÎ mohanam ÀtmanaÏ | nidrÀlasyapramÀdotthaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-39||
ु । े े ु वा पनः न तदि पृिथा ं वा िदिव दवष ु ं यदिभः ु ैः ॥१८-४०॥ े ाििभगण ृ स ं कितज ैम na tad asti pÃthivyÀÎ vÀ divi deveÍu vÀ punaÏ | sattvaÎ prakÃtijair muktaÎ yad ebhiÏ syÀt tribhir guÉaiÏ ||18-40||
ू ं च परतप ं । ाणियिवशा ं शाणा िवभािन भावभवैगण ु ैः ॥१८-४१॥ कमािण brÀhmaÉakÍatriyaviÌÀÎ ÌÂdrÀÉÀÎ ca paraÎtapa | karmÀÉi pravibhaktÀni svabhÀvaprabhavair guÉaiÏ ||18-41||
111
शमो दमपः शौच ं ािराजव मवे च । ् ान ं िवानमाि ं कम भावजम ॥१८-४२॥ Ìamo damas tapaÏ ÌaucaÎ kÍÀntir Àrjavam eva ca | jÈÀnaÎ vijÈÀnam ÀstikyaÎ brahmakarma svabhÀvajam ||18-42||
ु े चापलायनम ।् ं य े धितदा ृ शौय तजो ् दानमीरभाव कम भावजम ॥१८-४३॥ ÌauryaÎ tejo dhÃtir dÀkÍyaÎ yuddhe cÀpy apalÀyanam | dÀnam ÁÌvarabhÀvaÌ ca kÍatrakarma svabhÀvajam ||18-43||
ृ ं वैयकम भावजम ।् किषगोरवािण ् ं कम शािप ू पिरचयाक भावजम ॥१८-४४॥ kÃÍigorakÍyavÀÉijyaÎ vaiÌyakarma svabhÀvajam | paricaryÀtmakaÎ karma ÌÂdrasyÀpi svabhÀvajam ||18-44||
ं ं लभत े नरः । े े कमयिभरतः सिसि कमिनरतः िसिं यथा िवित तण ु ॥१८-४५॥ sve sve karmaÉy abhirataÏ saÎsiddhiÎ labhate naraÏ | svakarmanirataÏ siddhiÎ yathÀ vindati tac chÃÉu ||18-45||
ू ं ततम ।् ृ ं यने सविमद यतः विभताना तम िसिं िवित मानवः ॥१८-४६॥ कमणा yataÏ pravÃttir bhÂtÀnÀÎ yena sarvam idaÎ tatam | svakarmaÉÀ tam abhyarcya siddhiÎ vindati mÀnavaÏ ||18-46||
ु परधमानि ु तात ।् े याधम िवगणः ् ु भाविनयत ं कम कवाोित िकिषम ॥१८-४७॥ ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svabhÀvaniyataÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||18-47||
सहज ं कम कौये सदोषमिप न जते ।् ू े े धमनाििरवावताः ृ ॥१८-४८॥ सवारा िह दोषण sahajaÎ karma kaunteya sadoÍam api na tyajet | sarvÀrambhÀ hi doÍeÉa dhÂmenÀgnir ivÀvÃtÀÏ ||18-48||
112
ु सव िजताा िवगतृहः । असबिः े ं परमा ं सासनािधगित ं न ैिसि ॥१८-४९॥ asaktabuddhiÏ sarvatra jitÀtmÀ vigataspÃhaÏ | naiÍkarmyasiddhiÎ paramÀÎ saÎnyÀsenÀdhigacchati ||18-49||
िसिं ाो यथा तथाोित िनबोध म े । समासने ैव कौये िना ान या परा ॥१८-५०॥ siddhiÎ prÀpto yathÀ brahma tathÀpnoti nibodha me | samÀsenaiva kaunteya niÍÊhÀ jÈÀnasya yÀ parÀ ||18-50||
ु िवशया ु धाान ु ृ ं िनय च । बा यो ु े द ं शादीिषयाा रागषौ च ॥१८-५१॥ buddhyÀ viÌuddhayÀ yukto dhÃtyÀtmÀnaÎ niyamya ca | ÌabdÀdÁn viÍayÀÎs tyaktvÀ rÀgadveÍau vyudasya ca ||18-51||
े लाशी यतवाायमानसः । िविवसवी ु ानयोगपरो िन ं वैराय ं समपाितः ॥१८-५२॥
viviktasevÁ laghvÀÌÁ yatavÀkkÀyamÀnasaÏ | dhyÀnayogaparo nityaÎ vairÀgyaÎ samupÀÌritaÏ ||18-52||
ं ं बलं दप काम ं ोधं पिरहम ।् अहकार ु िनममः शाो भयाय ू िवम कत े ॥१८-५३॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ parigraham | vimucya nirmamaÏ ÌÀnto brahmabhÂyÀya kalpate ||18-53||
ू साा न शोचित न काित । भतः ् ू े ु मिं लभत े पराम ॥१८-५४॥ समः सवष ु भतष brahmabhÂtaÏ prasannÀtmÀ na Ìocati na kÀÇkÍati | samaÏ sarveÍu bhÂteÍu madbhaktiÎ labhate parÀm ||18-54||
भा मामिभजानाित यावााि ततः । ् ततो मा ं ततो ाा िवशत े तदनरम ॥१८-५५॥
bhaktyÀ mÀm abhijÀnÀti yÀvÀn yaÌ cÀsmi tattvataÏ | tato mÀÎ tattvato jÈÀtvÀ viÌate tadanantaram ||18-55||
113
ु मपायः । सवकमायिप सदा कवाणो ् मसादादवाोित शात ं पदमयम ॥१८-५६॥
sarvakarmÀÉy api sadÀ kurvÀÉo madvyapÀÌrayaÏ | matprasÀdÀd avÀpnoti ÌÀÌvataÎ padam avyayam ||18-56||
मिय स े ं चतसा सवकमािण मरः । ु ु बियोगमपाि मिः सतत ं भव ॥१८-५७॥
cetasÀ sarvakarmÀÉi mayi saÎnyasya matparaÏ | buddhiyogam upÀÌritya maccittaÏ satataÎ bhava ||18-57||
मसादािरिस । मिः सवगािण े ं अथ चमहकारा ोिस िवनिस ॥१८-५८॥ maccittaÏ sarvadurgÀÉi matprasÀdÀt tariÍyasi | atha cet tvam ahaÎkÀrÀn na ÌroÍyasi vinaÇkÍyasi ||18-58||
ं यदहकारमाि न यो इित मस े । ृ ं िनयोित ॥१८-५९॥ िम ैष वसाय े किता yad ahaÎkÀram ÀÌritya na yotsya iti manyase | mithyaiÍa vyavasÀyas te prakÃtis tvÀÎ niyokÍyati ||18-59||
। भावजने कौये िनबः ने कमणा ् े कत ु निस योहािरवशो ऽिप तत ॥१८-६०॥ svabhÀvajena kaunteya nibaddhaÏ svena karmaÉÀ | kartuÎ necchasi yan mohÀt kariÍyasy avaÌo 'pi tat ||18-60||
ू े े ऽजनु ितित । ं श ईरः सवभताना ू ामयवभतािन याढािन मायया ॥१८-६१॥
ÁÌvaraÏ sarvabhÂtÀnÀÎ hÃddeÌe 'rjuna tiÍÊhati | bhrÀmayan sarvabhÂtÀni yantrÀrÂËhÀni mÀyayÀ ||18-61||
े भारत । तमवे शरण ं ग सवभावन ् तसादारा ं शाि ं ान ं ािस शातम ॥१८-६२॥ tam eva ÌaraÉaÎ gaccha sarvabhÀvena bhÀrata | tatprasÀdÀt parÀÎ ÌÀntiÎ sthÀnaÎ prÀpsyasi ÌÀÌvatam ||18-62||
114
ु ु ं मया । इित त े ानमाात ं गातर ु ॥१८-६३॥ े े यथिस े िवमृय ैतदशषण तथा क iti te jÈÀnam ÀkhyÀtaÎ guhyÀd guhyataraÎ mayÀ | vimÃÌyaitad aÌeÍeÉa yathecchasi tathÀ kuru ||18-63||
ु ू ण ु म े परम ं वचः । ं भयः सवगतम ् इो ऽिस म े ढिमित ततो वािम त े िहतम ॥१८-६४॥ sarvaguhyatamaÎ bhÂyaÏ ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | iÍÊo 'si me dÃËham iti tato vakÍyÀmi te hitam ||18-64||
मना भव मो माजी मा ं नमु । े िस स ं त े ितजान े ियो ऽिस म े ॥१८-६५॥ मामवै manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi satyaÎ te pratijÀne priyo 'si me ||18-65||
े ं शरण ं ज । सवधमािर मामक ु ॥१८-६६॥ े मोियािम मा शचः अहं ा सवपापो sarvadharmÀn parityajya mÀm ekaÎ ÌaraÉaÎ vraja | ahaÎ tvÀ sarvapÀpebhyo mokÍayiÍyÀmi mÀ ÌucaÏ ||18-66||
इदं त े नातपाय नाभाय कदा चन । ु ू े वा ं न च मा ं यो ऽसयित ू ॥१८-६७॥ न चाशषव idaÎ te nÀtapaskÀya nÀbhaktÀya kadÀ cana | na cÀÌuÌrÂÍave vÀcyaÎ na ca mÀÎ yo 'bhyasÂyati ||18-67||
ु ं मिभधाित े य इदं परम ं ग । े सशयः ृ मामवै ं भिं मिय परा ं का ॥१८-६८॥ ya idaÎ paramaÎ guhyaÎ madbhakteÍv abhidhÀsyati | bhaktiÎ mayi parÀÎ kÃtvÀ mÀm evaiÍyaty asaÎÌayaÏ ||18-68||
ु े ु कि े ियकमः ृ न च तानष । ु ॥१८-६९॥ भिवता न च म े तादः ियतरो भिव na ca tasmÀn manuÍyeÍu kaÌ cin me priyakÃttamaÏ | bhavitÀ na ca me tasmÀd anyaÏ priyataro bhuvi ||18-69||
115
े े च य इम ं ध सवादमावयोः ं अत । े ानयने तनाहिमः ािमित म े मितः ॥१८-७०॥ adhyeÍyate ca ya imaÎ dharmyaÎ saÎvÀdam ÀvayoÏ | jÈÀnayajÈena tenÀham iÍÊaÏ syÀm iti me matiÏ ||18-70||
ु ू णयादिप ावाननसय यो नरः । ् ु ु शभाोकाायायकमणाम ु ं ु सो ऽिप मः ॥१८-७१॥ ÌraddhÀvÀn anasÂyaÌ ca ÌÃÉuyÀd api yo naraÏ | so 'pi muktaÏ ÌubhÀÎl lokÀn prÀpnuyÀt puÉyakarmaÉÀm ||18-71||
े े चतसा े किदतत । ु ं पाथ य ैकाण ं ं ॥१८-७२॥ किदानसमोहः न े धनजय kaccid etac chrutaÎ pÀrtha tvayaikÀgreÉa cetasÀ | kaccid ajÈÀnasaÎmohaÏ pranaÍÊas te dhanaÎjaya ||18-72||
अजनु उवाच । ृ सादायातु । नो मोहः ितला ं े किर े वचन ं तव ॥१८-७३॥ ितो ऽि गतसदहः
arjuna uvÀca | naÍÊo mohaÏ smÃtir labdhÀ tvatprasÀdÀn mayÀcyuta | sthito 'smi gatasaÎdehaÏ kariÍye vacanaÎ tava ||18-73||
ं उवाच । सजय ु े च महानः । इहं वासदव पाथ ् ॥१८-७४॥ ं सवादिमममौषमत ु ं रोमहषणम saÎjaya uvÀca | ity ahaÎ vÀsudevasya pÀrthasya ca mahÀtmanaÏ | saÎvÀdam imam aÌrauÍam adbhutaÎ romaharÍaÉam ||18-74||
े ु ं परम ।् ाससादातवानतमह ु ् े योग ं योगरााााथयतः यम ॥१८-७५॥ ृ vyÀsaprasÀdÀc chrutavÀn etad guhyam ahaÎ param | yogaÎ yogeÌvarÀt kÃÍÉÀt sÀkÍÀt kathayataÏ svayam ||18-75||
116
ं ृ स ं ृ सवादिमममतम ं राज ु ।् ु ं ािम च ममः ु ु ॥१८-७६॥ ु े कशवाजनयोः पय rÀjan saÎsmÃtya saÎsmÃtya saÎvÀdam imam adbhutam | keÌavÀrjunayoÏ puÉyaÎ hÃÍyÀmi ca muhur muhuÏ ||18-76||
ं ृ स ं ृ पमत त स ु ं हरःे । ु पनः ु ॥१८-७७॥ िवयो म े महााजािम च पनः tac ca saÎsmÃtya saÎsmÃtya rÂpam atyadbhutaÎ hareÏ | vismayo me mahÀn rÀjan hÃÍyÀmi ca punaÏ punaÏ ||18-77||
ु । े ृ य योगरः को य पाथ धनधरः ू ु नीितमितमम ॥१८-७८॥ त ीिवजयो भितवा yatra yogeÌvaraÏ kÃÍÉo yatra pÀrtho dhanurdharaÏ | tatra ÌrÁr vijayo bhÂtir dhruvÀ nÁtir matir mama ||18-78||
To search for diacritics, press ALT key and enter 0 + code on numerical keypad, e.g. to search for À, press ALT key, keep it pressed, and enter 0192 on num pad. 192 193 194 195 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 À
Á
Â
Ã
Å
Æ
Ç
È
É
Ê
Ë
Ì
Í
Î
Ï
The Devanagari text was typeset in 24 point "Sanskrit 2003" on 32 point body.
http://www.sanskritweb.de
117