8. Środki dydaktyczne i techniki pracy stosowane w klasie zróżnicowanej

Tabela 3. Przykłady pytań nauczyciela, które odnoszą się do modelu SOLO i tworzą strukturę lekcji

Rozumienie

Przykład

Powierzchniowe Monostrukturalne Pojęcie Kto namalował obraz? Wielostrukturalne Wiele pojęć Wymień co najmniej dwóch artystów malujących w tej samej epoce (w podobnym stylu).

Głębokie Relacyjne Związki między różnymi pojęciami Odnieś tematykę obrazu do wydarzeń w okresie jego powstania (oraz do współczesnych wydarzeń).

Poszerzonej abstrakcji Rozszerzanie zakresu pojęć Co twoim zdaniem artysta starał się przekazać poprzez ten obraz (tematyka, sposób prezentacji, symbole).

Warto zwrócić uwagę, aby w toku lekcji oraz podczas sprawdzania wiedzy i umiejętności nie dominowało tylko rozumienie powierzchniowe. Wszystkie poziomy rozumienia powinny być dostępne dla wszystkich uczniów, co można osiągnąć dzięki adekwatnemu dobraniu trudności zadań z poszczególnych poziomów. Również uczniowie ze SPE, z niskim poziomem wyjściowym wiedzy i umiejętności, mogą realizować zadania z poziomu rozumienia głębokiego, poszerzonej abstrakcji (patrz przykład w powyższej tabeli).

Nauczyciel, aby ułatwić uczniom uczenie się, niezależnie od stylu, w jakim prowadzi lekcję, musi zdecydować, jakie zastosuje środki dydaktyczne, w tym środki przekazu. Chcąc wspierać psychologiczne mechanizmy uczenia się, musi rozważyć, czym będzie się posługiwał – jakie zastosuje techniki pracy, jakie wykorzysta środki skupiające uwagę, jakie ćwiczenia czy zadania zaproponuje uczniom, a które pobudzą u nich przetwarzanie informacji, i wreszcie, jakich użyje przykładów, aby zredukować przeciążenie poznawcze uczestników zajęć.

W celu pobudzania uczenia się na głębszym poziomie nauczyciel powinien wzbogacać tekst elementami wizualnymi. Dostępne w tekście wykresy i schematy pozwalają uczącym się na zbudowanie kompletniejszego i trafniejszego modelu umysłowego – umożliwiają bowiem formułowanie prawidłowych wniosków dotyczących zależności prezentowanych treści. Adekwatne pomoce wizualne służą ponadto każdemu, a szczególnie tym, dla których przedstawiane treści są zupełnie nowe lub trudne do zapamiętania i zrozumienia.

Warto krytycznie odnieść się do pomocy wizualnych umieszczonych w podręcznikach. Jeśli nauczyciel przeanalizuje wykorzystane ilustracje, może się okazać, że duża część z nich nie

22 Jak skutecznie realizować proces kształcenia w klasie zróżnicowanej

służy realizacji żadnego przydatnego celu edukacyjnego. Pełnią one funkcje tylko dekoracyjne – uatrakcyjniają wizualny przekaz i wprowadzają szczyptę humoru, co wpływa na atrakcyjność podręcznika, ale zdecydowanie przeciążają pamięć roboczą uczniów. Warto więc dla części z nich, którzy np. mają trudności z koncentracją uwagi lub zrozumieniem treści, poszukać bardziej odpowiednich i prostszych ilustracji, integralnie związanych z realizowanymi celami lekcji, co będzie sprzyjać efektywności uczenia się.

Można zatem wysnuć wniosek, że aby w klasie zróżnicowanej zachodził proces uczenia się, uczniowie potrzebują wielu różnych strategii umożliwiających osiągnięcie rozumienia powierzchniowego i głębokiego.

Przykład: Pokaż/zademonstruj – objaśnij. Rolą nauczyciela jest tutaj przygotowanie lub wybranie odpowiednich pomocy wizualnych i przeprowadzenie pokazu, a następnie objaśnienie ich. Objaśniać mogą również uczniowie, którzy posiedli już wiedzę i umiejętności z danego zakresu tematycznego. Będzie to dla nich możliwość sprawdzenia poprawności analizy i toku rozumowania, po to by mogli uczyć się ze zrozumieniem. Lepiej jest, gdy objaśnianie elementów wizualnych odbywa się za pomocą słów, np. w toku miniwykładu (dźwięk), niż gdy nauczyciel posługuje się tekstem, ponieważ nie przeciąża to pamięci roboczej uczniów i zwiększa efektywność uczenia się.

Nauczyciel, pracując w klasie zróżnicowanej, powinien łączyć wiele środków dydaktycznych i technik pracy, bo dzięki temu wszyscy uczniowie mają szansę na osiągnięcie pożądanych celów lekcji. Należy jednak zachować umiar w doborze środków i technik. Z nauczycielskiej praktyki wynika bowiem, że lekcje bardzo urozmaicone, owszem, są bardziej interesujące, niekoniecznie jednak przekłada się to na lepsze przyswojenie wiedzy, zwłaszcza przez uczniów z małą wiedzą wyjściową. Lekcja zwięzła i koncentrująca się na temacie, z użyciem prostych środków dydaktycznych, pozwala na lepsze zrozumienie nowych i skomplikowanych pojęć. Bogatsze i bardziej skomplikowane środki można wykorzystywać wtedy, kiedy uczniowie wiedzą i rozumieją więcej.

W klasie zróżnicowanej trzeba urozmaicać środki dydaktyczne. Przygotowując materiały do lekcji, można posłużyć się różnym poziomem skomplikowania przekazywanych treści, tak aby uczniowie mogli uczyć się w zindywidualizowany sposób i podejmować adekwatne działania.W toku lekcji nauczyciel powinien wykorzystywać zarówno przykłady, jak i praktyczne zadania. Stosowanie przykładów przyspiesza proces uczenia się. W przykładach działania, np. maszyn czy urządzeń, należy wykorzystywać proste animacje ilustrujące ruch, co wspiera wyobrażenie sobie konkretnego działania. Proste przykłady sprawdzają się lepiej w przypadku uczniów wykazujących niższy poziom wiedzy wyjściowej. Uczniom, dla których zagadnienie jest już wstępnie znane, należy dawać ćwiczenia i zadania bardziej skomplikowane. Taka organizacja lekcji pozwala na wielopoziomową pracę w tym samym obszarze tematycznym.

Stosowanie w toku lekcji zbyt wielu działań otwartych, np. uczenia przez odkrywanie, przeszukiwanie internetu, przygotowanie prezentacji, może utrudniać skupienie uwagi uczniów na tym, co ważne. Uczniowie, realizując działania tego typu, często skupiają uwagę na rzeczach nieistotnych lub niezwiązanych z tematem. Dlatego są to metody mniej efektywne przy wprowadzaniu nowych zagadnień, zwłaszcza kiedy ich odbiorcami są uczniowie z trudnościami w uczeniu się, natomiast dobrze się sprawdzają w przypadku uczniów uzdolnionych lub na etapie podsumowywania tematu.

W odniesieniu do procesu uczenia niejednokrotnie wskazuje się na znaczenie właściwego, przykuwającego uwagę uczniów momentu rozpoczęcia lekcji. Twierdzi się, że nauczyciel powinien na początku lekcji zainteresować uczniów, skupić ich uwagę, a także zadawać im motywujące pytania. Nie umniejszając znaczenia działań wpływających na zainteresowanie, nie jest to jednak zagadnienie jednoznaczne. Interesujące pokazy, ciekawe szczegóły, fascynujące fakty są na pewno bardzo atrakcyjne, jednak warto je wykorzystać w dalszym toku lekcji, a nie na samym początku, ponieważ nie pozwalają stwierdzić, co wie i myśli uczeń, a kładą nacisk głównie na działania nauczyciela. Jeśli wiedza dotycząca danego zagadnienia u większości uczniów jest niewielka, pozostaje im rola biernego obserwatora. Elementy te, mogą mieć za to szczególnie duże znaczenie w dalszym toku lekcji, ponieważ pozwalają skonsolidować zdobytą wiedzę i umiejętności.

Metoda lekcji odwróconej

Nauczyciel, planując lekcję o bardzo rozbudowanej zawartości merytorycznej, warto, by wykorzystał metodę lekcji odwróconej10, która jest szczególnie istotna dla uczniów potrzebujących więcej czasu na zapoznanie się z materiałem. Metoda ta polega na zmianie koncepcji lekcji: uczniowie najpierw w swoich domach zapoznają się z nowymi treściami, a w szkole, z pomocą nauczyciela, pogłębiają i utrwalają swoją wiedzę, ćwiczą umiejętności i rozwiązują problemy.

Nauczyciel, aby przygotować skuteczną lekcję prowadzoną metodą odwróconą, musi najpierw wyszukać lub opracować rozmaite materiały dydaktyczne dotyczące danego tematu i udostępnić je uczniom w różnych formach, również w sieci. Mogą to być filmiki, animacje, artykuły, prezentacje, materiały dźwiękowe, ciekawe strony internetowe, aplikacje itp. Uczniowie po zapoznaniu się z treściami zasobów multimedialnych powinni zrobić notatki, odpowiedzieć na postawione przez nauczyciela pytania i wykonać proste ćwiczenia.

W szkole można zacząć lekcję od krótkiego omówienia wykonanej przez uczniów pracy, a następnie przejść do realizacji zadań sprawdzających opanowanie materiału (może to być praca samodzielna, w parach lub w zespołach). Nauczyciel lub/i wybrani uczniowie mogą pełnić funkcję ekspertów, osób pomagających innym, gdy pojawi się problem. Zdecydowanie dobrze stosowanie tej metody wpływa na budowanie klimatu zajęć –

10 http://www.bc.ore.edu.pl/Content/897/T416_Lekcja+odwrocona.pdf [dostęp 15.08.2020].

24 Jak skutecznie realizować proces kształcenia w klasie zróżnicowanej

atmosfera podczas lekcji sprzyja uczeniu się, ponieważ powstają warunki, w których uczniowie mogą korzystać z zasobów wiedzy kolegów, a nie tylko nauczyciela.

Tabela 4. Przykładowa lista kontrolna sprawdzająca przygotowanie i przeprowadzenie lekcji w zróżnicowanej klasie11

Jakość intelektualna

Myślenie głębokie

Głęboka wiedza

Głębokie rozumienie

Istotna rozmowa

Wiedza problematyczna Czy podczas lekcji zachodzi myślenie głębokie i krytyczna analiza?

Czy podczas lekcji poszczególne zagadnienia omawiane są dogłębnie, szczegółowo i konkretnie?

Czy praca i odpowiedzi/reakcje uczniów dowodzą rozumienia koncepcji, idei?

Czy rozmowa wychodzi poza schemat „wprowadzenie – reakcja – wyjaśnienie” i prowadzi do dłuższej wymiany poglądów pomiędzy uczniami i nauczycielem oraz uczniami?

Czy uczniowie poddają w wątpliwość, krytykują teksty, idee i wiedzę?

Odniesienia i połączenia

Integracja wiedzy

Wcześniejsza wiedza

Związek z rzeczywistością, realnym kontekstem

Program oparty na rozwiązywaniu problemów

Narracja Czy podczas lekcji przywoływane są inne dyscypliny, dziedziny wiedzy i przykłady, modele?

Czy lekcja nawiązuje do posiadanej już przez uczniów wiedzy i umiejętności?

Czy lekcja i zadawane prace odzwierciedlają „prawdziwe życie”, realne problemy i łączą się z nimi?

Czy było miejsce na rozwiązywanie rzeczywistych/intelektualnych problemów?

Czy nauczanie opiera się na opowiadaniu czy na podawaniu przykładów?

Wspierająca atmosfera w klasie

Uczniowska współkontrola

Wsparcie społeczne

Zaangażowanie Czy uczniowie mają wpływ na tempo, kierunek lub efekty lekcji?

Czy w klasie panuje pozytywna atmosfera, wspierająca uczenie się?

Czy uczniowie są zaangażowani i skupieni na tym, co mają do zrobienia?

11 Na podstawie: Hattie J., op. cit.