LOOKBOOK

Polska-Słowacja Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

Góralski LookBook

WSTĘP Kultura karpacka, góralska, pasterska czy wołaska - różnie nazywa się dziedzictwo kulturowe, przyniesione, przed wiekami, w rejon Karpat, przez koczownicze, bałkańske ludy pasterskie. Dzisiaj, w świadomości mieszkańców pogranicza polsko-słowackiego, wszelkie przejawy materialnej kultury ludowej regionu, nazywa się potocznie „stylem góralskim”. Choć w sumie, sformułowanie to pasuje raczej do turystów odwiedzających Beskidy, bo miejscowi określają ten styl jako „po naszemu”.

A jak jest z dzisiejszą „ góralszczyzną”? Ano różnie. Jak każdy folklor, dawna kultura karpacka wywodzi się z tradycyjnej wsi, jej hermetyczności, dawnych zwyczajów i wierzeń. Te zaś, w zetknięciu się ze współczesnym społeczeństwem informacyjnym, odchodzą z przestrzeni życia codziennego do archiwów, i form inscenizowanych. Ten proces jest naturalny i nieodwracalny. Jednakże piękno zawarte w wielu zachowanych do dzisiaj elementach ludowej kultury powinno przetrwać jako dziedzictwo dla przyszłych pokoleń.

Obecny proces globalizacji i zacierania się dawnych granic administracyjnych wyłania znaczenie regionów. Tak jest z pograniczem polsko słowackim. W przeszłości, stada kierowane przez nomadów, migrowały poza granice państw. Jednakże jeden baca rozumiał mowę drugiego i bez wahania Słowak odpowiadał na polskie „Boże pomogoj”, bo wspólną ojczyzną pasterzy była „hola”, rozciągająca się nieraz po obu stronach granicy.

Dzisiaj, za sprawą boomu na styl „etno”, kultura góralska przejawia się w wielu dziedzinach.

Znajdziemy ją w architekturze, modzie, ornamentyce i szeroko pojętym wzornictwie. Niniejsza publikacja ma być zbiorem dobrych praktyk, jakie współcześnie możemy zastosować przy wykorzystaniu tradycji góralskich.

2

Úvod Karpatská, goralská, pastierska či valašská kultúra – rôzne sa nazýva kultúrne dedičstvo, ktoré priniesli pred stáročiami do Karpát kočovné, balkánske pastierske národy. Dnes sa v povedomí obyvateľov poľsko-slovenského pohraničia všetky prejavy materiálnej ľudovej kultúry regiónu bežne označujú ako „goralský štýl“. Aj keď vo všeobecnosti sa toto slovné spojenie hodí skôr na turistov navštevujúcich Beskydy, pretože domáci tento štýl označujú ako „po našemu“.

A ako je to u dnešných „goralov“? Rôzne. Ako každý folklór, aj stará karpatská kultúra pochádza z tradičnej dediny, jej homogénnosti, starých zvykov a povier. Tie zasa pri konfrontácii so súčasnou informačnou spoločnosťou odchádzajú z priestoru každodenného života do archívov a inscenovaných foriem. Tento proces je prirodzený a nezvratný. Krása obsiahnutá v mnohých prvkoch ľudovej kultúry, ktorá sa zachovala dodnes, by však mala prežiť ako odkaz pre ďalšie generácie.

Význam regiónov vyplýva zo súčasného procesu globalizácie a zo stierania bývalých administratívnych hraníc. To je prípad poľsko-slovenského pohraničia. Historicky, stáda vedené nomádmi migrovali cez hranice. Jeden pastier však rozumel reči druhého a Slovák bez váhania odpovedal poľskému „Boh pomáhaj“, pretože spoločnou vlasťou pastierov bolo „hoľa“, ktoré sa niekedy rozprestieralo na oboch stranách hranice.

Dnes sa v dôsledku rozmachu „etno“ štýlu prejavuje goralská kultúra v mnohých oblastiach.

Nájdeme ju v architektúre, móde, ornamentoch a široko chápanom dizajne. Táto publikácia má byť zbierkou osvedčených postupov, ktoré sa dnes dajú uplatniť s využitím tradícií goralov.

3

architektura Beskidzkie pogranicze polsko słowackie, związane z Beskidem Śląskim i Żywieckim, jest najdalej na zachód wysuniętą częścią Karpat. Region ten, oprócz pięknej przyrody, posiada bogatą kulturę ludową, związaną z odwieczną gospodarką pasterską.

Obecnie mamy boom na powrót do tradycji. Powstają regionalne restauracje czy pensjonaty budowane z drewnianych belek. Obserwujemy remonty starych chat z zachowaniem ich tradycyjnego wyglądu, zarówno pod względem formy, jak i użytego materiału. Dawna architektura regionu związana była z uwarunkowaniami kulturowymi i przyrodniczymi. Odtwarzając lub remontując tradycyjny obiekt, musimy spojrzeć na rzeczywistość „starodawnym” okiem. Starajmy się cofnąć wyobraźnią co najmniej 200 lat wstecz i z tej perspektywy weźmy pod uwagę następujące elementy: klimat, ukształtowanie terenu, dostępny materiał, zwyczaje, rytm i poziom życia ówczesnej wsi a nawet uwarunkowania polityczne i kontakty z innymi regionami.

Najstarsze chaty swoją formą nawiązują do szałasów budowanych przez przybyłych tu z Bałkan - Wołochów. Budowle te mają kształt prostokąta, posiadają dwuspadowy dach o kącie 45 stopni, kryty gontem. Występują tu długie okapy, wsparte na belkach stropowych zwanych rysiami. Chaty miały nie symetrycznie umiejscowione wejście z masywnymi drzwiami nabijanymi ćwiekami, o zaokrąglonej górze dzięki zastosowaniu tzw. piesków we framudze. Z czasem nad drzwiami pojawił się ganek -czyli podcienie. Tu w ciepłych miejscach spożywano posiłki. Osłonięcie, a tym samym podkreślenie wejścia do domu jest charakterystyczne w całej dawnej Rzeczypospolitej.

4

Architektúra Beskydské poľsko-slovenské pohraničie, spojené so Sliezskymi a Żywieckymi Beskydmi, je najzápadnejšou časťou Karpát. Tento región má okrem krásnej prírody aj bohatú ľudovú kultúru súvisiacu s odvekým pastierskym hospodárstvom.

Momentálne sa vraciame k tradíciám. Stavajú sa regionálne reštaurácie a penzióny postavené z guľatiny. Pozorujeme rekonštrukcie starých chát pri zachovaní ich tradičného vzhľadu, čo sa týka formy aj použitého materiálu. Stará architektúra regiónu súvisela s kultúrnymi a prírodnými podmienkami. Pri rekonštrukcii alebo renovácii tradičných objektov sa musíme na realitu pozerať „starobylým“ okom. Skúsme sa svojou fantáziou vrátiť aspoň o 200 rokov dozadu a z tohto pohľadu vezmime do úvahy tieto prvky: podnebie, topografiu, dostupný materiál, zvyky, rytmus a životnú úroveň vo vtedajšej obci, ba aj politické pomery a kontakty s inými regiónmi.

Forma najstarších chát odkazuje na tie, ktoré si postavili Valasi, ktorí sem prišli z Balkánu.

Tieto budovy sú obdĺžnikového tvaru, majú sedlovú strechu so 45-stupňovým uhlom, pokrytú šindľom.

Sú tu dlhé odkvapy, podopreté na stropných trámoch nazývaných rysy. Drevenice mali asymetricky umiestnený vchod s masívnymi dverami posiatymi cvokmi, so zaobleným vrchom vďaka tzv. psíkov v ráme. Postupom času sa nad dverami objavila veranda alebo arkády. Jedlo sa tu v teplých mesiacoch.

Zastrešenie, a teda zvýraznenie vstupu do domu, je charakteristické pre všetky bývalé historické územia Poľska.

5

Czas zaborów dodał naleciałości austrowęgierskie, pozostawił po sobie elementy w stylu alpejskim. To wówczas ganek przerodził się w przeszkloną werandę z wejściem z boku.Później pojawiła się druga kondygnacja i wówczas ganek czy weranda zaczęły podtrzymywać dodatkową izbę na poddaszu - facjatkę ( w Szczyrku zwaną „kafer”). Przy facjatce czasem pojawiał się balkonik, przykryty płaskim tyrolskim daszkiem. Fragmenty ścian jak i elementy konstrukcji dachu zaczęto zdobić charakterystyczną ażurową snycerką. Z czasem zaczęto obijaćelewację deskami zasłaniając omszone belki. Czasami zaś belki okładano słomą na którą narzucano tynk. Stodoły i obory pozostawały drewniane i ciemniały od słońca na brunatny kolor. Charakterystyczną cechą były też mury i piwnice pod chałupą ustawiane z szarego kamienia. Całości dopełniał płot z prostych sztachet. Przy domu często znajdował się sad a w nim duże, mocne drzewo osłaniające dom od słońca i wiatru. W obejściu nie mogło również zabraknąć kapliczki chroniącej dom i domowników od wszelkiego nieszczęścia.

6

Obdobie rozdelenia Poľska, pridalo rakúsko-uhorské vplyvy, zanechalo po sebe prvky v alpskom štýle. Práve vtedy sa veranda zmenila na zasklenú verandu so vstupom zboku. Neskôr sa objavilo druhé poschodie a potom veranda alebo veranda začala podporovať ďalšiu miestnosť v podkroví - podkrovie (v Szczyrku nazývané "kafer"). V podkroví bol niekedy balkón, krytý plochou tirolskou strechou. Fragmenty stien a prvky strešnej konštrukcie sa začali zdobiť charakteristickými prelamovanými rezbami. Postupom času bola fasáda pokrytá doskami, ktoré zakrývali machové trámy. Niekedy boli trámy pokryté slamou, na ktorú bola nanesená omietka. Stodoly a maštale zostali drevené a od slnka stmavli do hneda.

Charakteristickým znakom boli aj sivé kamenné múry a pivnice. Celok bol dotvorený plotom z jednoduchých drevených latiek. Vedľa domu bol často ovocný sad s veľkým, silným stromom, ktorý chránil dom pred slnkom a vetrom. Na hospodárskom dvore nesmela chýbať kaplnka, ktorá chránila dom a jeho členov pred akýmkoľvek nešťastím.

7

Wnętrze Realizując nowoczesne wnętrze w stylu góralskim będziemy celować w przytulność i ład jaki panował w chacie porządnej gospodyni. Pamiętajmy o swoistej zgrzebności i skromności, które wynikały z ograniczonych środków jakimi dysponowali mieszkańcy górskich wsi. „Mniej a lepiej, wolniej a dokładniej” to podstawowa zasada porządnego „gazdy”. W żadnym wypadku z domu nie należy robić muzeum beskidzkiego czy sklepu pamiątkowego.

To, co zdecydowanie wyróżnia styl góralski, to najpowszechniejszy w tym rejonie surowiec drewno. Zatem stosujcie je, zarówno całkowicie surowe, jak i poddane obróbce stolarskiej. Decydując się na dodatki w tym klimacie, możecie pomyśleć o drewnianych akcentach, które nie koniecznie zdominują wnętrze, a nadadzą nowego, oryginalnego charakteru. Ozdoby góralskie z drewna świetnie sprawdzą się w każdym pomieszczeniu. Możecie pokusić się o wykonane z bali stół i drewniane ławy o nieregularnym kształcie.

Charakterystycznymi motywami dekoracyjnymi będą, znane w Karpatach motywy: rozety, cyrylice, leluje i gwiazdy. Mogą one zdobić wszelakie elementy wyposażenia, w tym także meble, wezgłowia łóżek czy ściany. W stylu góralskim znajdziecie mnóstwo motywów florystycznych oraz geometrycznych, które odpowiednio połączone stworzą niepowtarzalnie urokliwe kompozycje. To, co ważne w tym stylu, to prostota, mimo wykorzystania ciężkich drewnianych mebli i mnogich elementów dekoracyjnych.

8

Interiér Realizáciou moderného interiéru v horalskom štýle zacielime na útulnosť a poriadok, ktorý vládol v dome slušnej hostiteľky. Pripomeňme si špecifickú hrubosť a skromnosť, ktorá vyplývala z obmedzených zdrojov, ktorými disponovali obyvatelia horských dedín. „Menej a lepšie, pomalšie a precíznejšie“ je základným princípom riadneho „gazdu“. V žiadnom prípade by dom nemal byť postavený ako múzeum Beskýd alebo obchod so suvenírmi. Čo jednoznačne odlišuje horalský štýl, je najrozšírenejšia surovina v tomto regióne – drevo.

Takže používajte ho, úplne surové aj upravené stolárom. Pri rozhodovaní o doplnkoch v tejto klíme môžete myslieť na drevené akcenty, ktoré nemusia nevyhnutne dominovať v interiéri, ale pridajú mu nový, originálny charakter. Drevené goralské dekorácie sa skvelé osvedčia v každej miestnosti. Môžete sa pokúsiť vyrobiť stôl z guľatiny a nepravidelne tvarované drevené lavice.

Charakteristickými ozdobnými motívmi budú motívy známe v Karpatoch: rozety, azbuka, ľalie a hviezdy. Môžu zdobiť všetky druhy zariadení vrátane nábytku, čela postelí alebo stien. V goralskom štýle nájdete množstvo kvetinových a geometrických motívov, ktoré pri správnom skombinovaní vytvárajú jedinečné očarujúce kompozície. V tomto štýle je dôležitá jednoduchosť, napriek použitiu ťažkého dreveného nábytku a početných dekoratívnych prvkov.

9

Styl góralski to ukłon w stronę natury. Nic tak nie wpłynie na komfort, jak ciepłe koce wykonane z naturalnego sukna wełnianego , haftowane poduchy i pierzyny wypełnione naturalnym pierzem, czy ciężkie lniane zasłony oddzielające Was od zimowego świata za oknem. W izbach nie powinno zabraknąć naturalnych skór, elementów ceramiki i metaloplastyki, sferę naturalnych zapachów zaś pozyskamy z wiązek suszonych ziół. Pamiętajmy również o religijności i tradycjach górali poprzez zastosowanie dodatków z dziedziny plastyki obrzędowej ( malarstwo na szkle, rzeźba, dawne zdobnictwo świąteczne).

10

Goralský štýl je poctou prírode. Nič neovplyvní vaše pohodlie ako teplé prikrývky z prírodnej vlnenej látky, vyšívané vankúše a periny plnené prírodným perím alebo ťažké ľanové závesy oddeľujúce vás od zimného sveta za oknom. V komorách by nemala chýbať prírodná koža, keramika a kovovýroba a sféru prírodných vôní možno získať zo zväzkov sušených bylín. Mali by sme pamätať aj na náboženstvo a tradície goralov pomocou doplnkov v oblasti rituálneho umenia (maľovanie na sklo, sochárstvo, staré vianočné ozdoby).

11

moda Od kilku lat ubrania w stylu folk podbijają pokazy mody całego świata. Po dekadach królowania futuryzmu i modernizmu w branży odzieżowej przyszedł czas na regionalizm i trend etno. Ma to oczywiście związek z globalizacją świata, w związku z którą, tożsamość regionalna staje się bardziej rozpoznawalnym wyróżnikiem społeczeństw, niż zacierające się granice państw. Weźmy na warsztat Euroregion Beskidy, obejmujący swym zasięgiem od strony polskiej Beskid Śląski i Żywiecki oraz przyległe karpackie tereny Czech i Słowacji. Wspólnym mianownikiem kultury tego euroregionu jest tradycyjne, pasterstwo górskie, przyniesione tu przed wiekami przez bałkańskich nomadów. Ten wspólny rdzeń kulturowy górali z Łuku Karpat, uwidacznia się w analogiach, które mimo różnorodności subregionów góralskich zobaczymy we wszystkich przejawach sztuki ludowej, również w stroju ludowym.

Głównym surowcem odzieżowym była wełna. Najczęściej zobaczycie górala w grubych, białych, sukiennych „portkach bukowych”.Charakterystyczne dla tego regionu lekkie, barwne spódnice również oryginalnie wytwarzane są z tego surowca.

Runo owcze było materiałem do produkcji tkanin. I inne elementy ubioru jak koszule czy bluzki wykonywano z lnu zaś grube zimowe kożuchy, pasy i charakterystyczne obuwie - kierpce, były robione z naturalnych skór: owczych, kozich czy bydlęcych.

12

Móda Oblečenie v ľudovom štýle už niekoľko rokov dobýva módne prehliadky po celom svete. Po desaťročiach futurizmu a modernizmu v odevnom priemysle prišiel čas na regionalizmus a etno trend.

Súvisí to, samozrejme, s globalizáciou sveta, v súvislosti s ktorou sa regionálna identita stáva rozpoznateľnejším poznávacím znakom spoločností ako stieranie štátnych hraníc. Všimnime si na workshop Euroregión Beskydy, ktorý z poľskej strany zastrešuje Sliezské a Žywiecké Beskydy a priľahlé karpatské oblasti Česka a Slovenska. Spoločným menovateľom kultúry tohto euroregiónu je tradičné horské pastierstvo, ktoré sem pred stáročiami priniesli balkánski nomádi. Toto spoločné kultúrne jadro goralov z Karpát je viditeľné v prirovnaniach, ktoré napriek rôznorodosti horských podoblastí uvidíme vo všetkých prejavoch ľudového umenia, aj v krojoch.

Hlavnou surovinou odevu bola vlna. Najčastejšie stretnete gorala v hrubých, bielych, súkenných „portkach“. Svetlé, farebné sukne, ktoré sú charakteristické pre tento región, sú tiež pôvodne vyrobené z tohto materiálu. Ovčie rúno bolo materiálom na výrobu látok. Ostatné časti odevu - ako košele a blúzky boli vyrobené z ľanu; hrubé zimné baranice, opasky a charakteristická obuv - mokasíny, sa vyrábali z prírodnej ovčej, kozej a hovädzej kože.

13

Dlatego projektując odzież folkową, inspirowaną regionem Karpat, musimy postawić na naturalne surowce, bądź możliwie jak najlepszą ich imitację. Oprócz zastosowanych materiałów, ważna będzie oryginalna, tradycyjna technologia wykonania. Ręczne wytwarzanie sprawia, że folkowe stylizacje zyskują swoistą „duszę”, stają się atrakcyjniejsze. Moda góralska, czyli ludowa to sztuka wydobycia maksymalnego i zarazem praktycznego piękna z ograniczonej powierzchni jakim jest dana część garderoby. A ponieważ, strój ludowy w przeszłości określał przynależność do danej społeczności i regionu, zatem w zdobnictwie musimy sięgnąć do oryginalnych kolorów i ornamentyki danego obszaru.

Słowem – nie w każdej części Karpat zdobiono portki „parzenicami”.

14

Preto sa pri navrhovaní ľudových odevov inšpirovaných karpatským regiónom musíme zamerať na prírodné suroviny alebo ich čo najlepšiu napodobeninu. Okrem použitých materiálov bude dôležitá pôvodná, tradičná výrobná technológia. Vďaka ručnej výrobe získavajú ľudové štylizácie špecifickú „dušu“ a stávajú sa atraktívnejšími. Goralská móda, alebo ľudová móda, je umenie vyťažiť maximum a praktickú krásu z obmedzeného priestoru, ktorým je daný odev. A keďže ľudový odev v minulosti definoval príslušnosť k danému spoločenstvu a regiónu, musíme vo výzdobe použiť pôvodné farby a ornamenty danej oblasti. Jedným slovom – nohavice nezdobili „pařenice“ v každej časti Karpát.

15

Dizajn Dzięki zastosowaniu tradycyjnych form ornamentalnych, stosowanych przez wieki, przez górali z Łuku Karpat , możemy nadać współczesnej przestrzeni i poszczególnym jej składnikom tradycyjnego magicznego wręcz wymiaru. Skąd wzięła się ornamentyka w sztuce ludowej? To efekt wielowiekowych tradycji i wierzeń, wywodzących się często jeszcze z okresów przedchrześcijańskich. Misterne ozdabianie przedmiotów użytku codziennego religijnymi bądź magicznymi wzorami, miało zapewnić przestrzeni domowej pomyślność i ochronić ich przed działaniem złych mocy, które mogły przejść zza drzwi do izby stanowiącej dla domowników przestrzeń sacrum. Przykładowo najpopularniejsza w Karpatach - rozeta, zwana także gwiazdą heksapetalną, nawiązywała do pradawnych symboli odnoszących się do kultu słońca. W budownictwie drewnianym rozeta umieszczona była na nadprożu, bądź sosrębie przez wzgląd na wiarę w magiczne właściwości ochronne strzegące przed złymi mocami.

16

Dizajn Vďaka použitiu tradičných ornamentálnych foriem, po stáročia využívaných goralmi z Karpatského oblúka, môžeme dať súčasnému priestoru a jeho jednotlivým komponentom tradičný, až magický rozmer. Odkiaľ sa vzala ornamentika v ľudovom umení? Je to výsledok stáročných tradícií a presvedčení, často pochádzajúcich z predkresťanských období. Zložité zdobenie predmetov každodennej potreby náboženskými alebo magickými vzormi malo zabezpečiť blahobyt domova a chrániť ich pred pôsobením zlých síl, ktoré mohli prechádzať spoza dverí do izby, ktorá bola pre domácnosť posvätným priestorom. Napríklad: najobľúbenejšia rozeta v Karpatoch, známa aj ako hexapetálna hviezda, odkazovala na staroveké symboly súvisiace s kultom slnka. V drevenej konštrukcii bola rozeta umiestnená na preklade alebo trámoch, ako verili ľudia - pre jej magické ochranné vlastnosti, ktoré chránia pred zlými silami.

17

Zdobienie przedmiotów codziennego użytku miało też przybliżyć prosty lud do blichtru, jaki chłopscy pachołkowie, przypadkiem mogli podejrzeć na szlacheckich dworach czy magnackich pałacach, a który w jakiejś cząstce pragnęli przenieść pod własną, ubogą strzechę.

Warto pamiętać o tych genezach zdobnictwa ludowego. Wówczas, kreując nowoczesny folkowy design, nasze projekty zachowają: z jednej strony dawne, magiczne piękno z drugiej zaś dobry smak i umiar, dyktowany praktycznym, góralskim myśleniem.

18

Zdobenie predmetov každodennej potreby malo jednoduchým ľudom priblížiť lesk, ktorý náhodou mohli vidiečania vidieť na šľachtických panstvách či v palácoch a ktoré si chceli z časti premiestniť pod svoju biednu slamenú strechu.

Stojí za to pripomenúť si tieto počiatky ľudovej výzdoby. Vytvorením moderného ľudového dizajnu si potom naše projekty zachovajú na jednej strane starú čarovnú krásu a na druhej strane dobrý vkus a striedmosť, diktovaný praktickým, goralským myslením.

19

Katalog wzornictwa góralskiego - „Góralski Lookbook” wydany w ramach mikroprojektu „Promocja tradycji regionu pogranicza – ocalić od zapomnienia” realizowanym przez Miejski Ośrodek Kultury, Promocji i Informacji im. J. Więzika w Szczyrku.

Mikroprojekt współfinansowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Interreg V-A Polska Słowacja 2014 – 2020 oraz budżetu państwa.

TEKSTY / texty Mateusz Kurowski Zdjęcia / fotky Dominik Imielski Skład dtp / zloženie dtp Publicon

Kuba Gołdyn

Katarzyna Wandzel

Ula Urbaniec