WYCIECZKI ŚLADEM ZABYTKÓW WOJ EWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO
LOREM IPSUM ALESI
Agata i Filip na tropie historii
J EDZIEMY NA WYCIECZKĘ Ruiny zamku w Wenecji koło Żnina (więcej na str. 20-21)
Cześć, mam na imię Filip!
A ja Agata. Razem lepiej poznamy historię naszego regionu.
j Kuras dla UM ikoła WK .M -P fot
Szlakiem zabytków Kujaw i Pomorza
Witajcie, młodzi pasjonaci historii Co wikingowie robili na Kujawach i Pomorzu? Gdzie mieszkali Krzyżacy? Czy w Mysiej Wieży naprawdę znajdziemy myszy? Dlaczego mówi się, że w zamku w Golubiu-Dobrzyniu można spotkać ducha Anny Wazówny?
WARTO WIEDZIEĆ
Na tropie przeszłości Zabytki są wszędzie wokół nas: mijacie je w drodze do szkoły, na zakupy, podczas spaceru. To nie tylko majestatyczne zamki, okazałe pałace i wysokie wieże, ale też wzgórza, parki, pomniki, kopalnie, kanały wodne, a nawet używane przez naszych prapradziadków oraz praprababcie żelazka, tarki do prania czy lampy naftowe. To miejsca i przedmioty, które noszą w sobie ślad historii.
Razem z odważną Agatą i dociekliwym Filipem zabierzemy Was w podróż w przeszłość. Podążając szlakiem zabytków Kujaw i Pomorza, lepiej poznamy naszą wspólną historię, kształtujących ją ludzi oraz postacie z legend. Zajrzymy do Biskupina, dowiemy się więcej o życiu toruńskich kupców, popatrzymy na Bydgoszcz od strony rzeki, wsiądziemy do kolejki wąskotorowej, wejdziemy na wieżę widokową w Grudziądzu. Wszystko to w ramach krótkich wycieczek, zaplanowanych w sam raz na wakacyjny weekend. Na pewno znajdziecie wśród nich taką trasę, która Was zainteresuje. Czy wiecie, że słowo „historia” pochodzi z języka greckiego? Dosłownie oznacza „badanie”, „zdobywanie wiedzy”, „przekazywanie doświadczeń”. To dlatego, że poznając historię, dowiadujemy się więcej nie tylko o miejscu, w którym żyjemy, ale też o innych ludziach i samych sobie. Wiedza o przeszłości nas wzbogaca i pozwala budować lepszą przyszłość.
2
Spakujcie plecak i ruszajcie w drogę – tropem przeszłości. Tu jest super – tu jest historia!
Dom Mikołaja Kopernika w Toruniu (więcej str. 4-5)
3
Zwiedzamy: Toruń
NA KUPIECKIM SZLAKU Ratusz Staromiejski w Toruniu
W tych miejscach lepiej poznacie kupiecką historię Torunia: ■ Ratusz Staromiejski – najważniejszy gmach w średniowiecznym mieście, obecnie siedziba Muzeum Okręgowego. ■ Piwnica Hanzy w Ratuszu Staromiejskim – w której w praktyce poznacie tajniki kupieckiego fachu. ■ Aleja Herbów Miast Hanzeatyckich i Handlowych – znajdziecie ją na ul. Szerokiej. ■ Aleja Gmerków – kupieckich znaków, umieszczanych np. na pieczęciach, towarach oraz rożnego rodzaju wyrobach. Szukajcie ich na ul. Żeglarskiej.
Toruń kojarzy mi się z piernikami i Mikołajem Kopernikiem.
Pierniki nie smakowałyby tak fantastycznie, gdyby nie przyprawy, które do miasta sprowadzali kupcy. W Toruniu mieszkało ich bardzo wielu – kupcem był np. ojciec Mikołaja Kopernika.
TO NIE WSZYSTKO... W Toruniu możecie też spotkać niesamowite stworzenia z legend, baśni i bajek. Czekają na was: ▶ smok na ul. Przedzamcze ▶ osiołek na rogu ul. Szerokiej i ul. Żeglarskiej ▶ pies Filuś przy Rynku Staromiejskim ▶ fontanna z żabami i flisakiem pod Ratuszem Staromiejskim
Czy wiecie, że Toruń był jednym z najważniejszych członków Hanzy – czyli bardzo potężnego i wpływowego związku miast kupieckich? W swoim najlepszym okresie Hanza liczyła blisko 160 miast, do związku należała m.in. niemiecka Lubeka, estoński Tallin, łotewska Ryga, a także Gdańsk, Chełmno i oczywiście Toruń. Dzięki kupcom, ich ciężkiej pracy, znajomościom oraz bogactwu miasto mogło się rozwijać. To właśnie im zawdzięczamy wiele z najpiękniejszych toruńskich zabytków, m.in. Ratusz Staromiejski i Dom Mikołaja Kopernika.
4
▶ zwierzęta na toruńskich kamienicach, m.in. morskie potwory na ścianach kościoła Mariackiego, sowa na szczycie domu przy ul. Wielkie Garbary 17, lis i czapla z bajki Ezopa na budynku przy ul. Kujota 7. Koniecznie odwiedźcie też ruiny zamku krzyżackiego (więcej na str. 10-11) oraz Muzeum Piśmiennictwa i Drukarstwa w podtoruńskim Grębocinie. Muzeum organizuje m.in. interaktywne warsztaty kaligrafii – sztuki, która z pewnością przydawała się kupcom i innym zamożnym mieszkańcom Torunia!
Pokaz w Piwnicy Hanzy
WARTO WIEDZIEĆ
Kupiecki fach Największą siłą Hanzy były jej statki. Duże, pojemne kogi z charakterystycznymi kwadratowymi żaglami służyły nie tylko do transportowania cennych towarów, ale również do celów wojennych. Kupcy żeglowali na nich po morzach i wielkich rzekach, takich jak Wisła. Raz na jakiś czas spotykali się w wybranym miejscu, aby zawierać traktaty, wspólnie ustalać ceny, radzić, sądzić oraz ucztować przy suto zastawionych stołach. Wy również możecie wziąć udział w takim spotkaniu. W Piwnicy Hanzy (ul. Rynek Staromiejski 1) wcielicie się w role średniowiecznych kupców, weźmiecie udział w sądzie mieszczańskim, zobaczycie wyścig kog, stworzycie żywą kopię obrazu, a na koniec otrzymacie swoje gmerki, czyli kupieckie herby.
5
Zwiedzamy: Bydgoszcz
Z BRZEGU RZEKI Czyli Bydgoszcz z perspektywy wody:
Spichrze nad Brdą
■ Kanał Bydgoski – najstarszy działający kanał śródlądowy w Polsce z jedyną na świecie śluzą trapezową! Więcej o jego historii dowiecie się w Muzeum Kanału Bydgoskiego na ul. Staroszkolnej 10.
Filip powiedział mi, że kiedyś Brdą spławiano, czyli transportowano różne towary.
Rzeźba „Przechodzącego przez rzekę”
Spław nazywano też flisem, a ludzi, którzy się nim zajmowali – flisakami.
■ Muzeum Mydła i Historii Brudu na ul. Długiej 13-17 – woda jest bowiem potrzebna nie tylko statkom, ale też ludziom. Bez niej trudno byłoby utrzymać czystość!
Wieża Ciśnień
Czy wiecie, że symbolem Bydgoszczy są trzy spichrze nad Brdą? To magazyny – ale dużo ładniejsze od współczesnych. Mają konstrukcję szachulcową, czyli drewniany szkielet wypełniony cegłami. Stąd charakterystyczna, podzielona na kwadraty i trójkąty zewnętrzna ściana budynku, fachowo nazywana elewacją. Kiedyś w spichrzach przechowywano zboże i inne spławiane rzeką towary, teraz działa w nich Muzeum Okręgowe. Kilka dawnych spichrzy zachowało się jeszcze nad Brdą i Młynówką, która opływa Wyspę Młyńską. Znajdziecie je wszystkie?
6
■ Spacer nad Brdą – podczas którego możecie zobaczyć m.in. Wyspę Młyńską, Bydgoską Wenecję, pomnik Flisaka, rzeźbę „Przechodzącego przez rzekę” oraz spichrze.
Fontanna „Potop”
■ Wieża Ciśnień na ul. Filareckiej 1 – kiedyś w górnej części, tej przypominającej kapelusz grzybka, gromadzono wodę. Dzięki temu można było regulować ciśnienie w rurach, które doprowadzały wodę np. do domów, szkół i fabryk. Teraz w wieży zobaczycie zabytkowe wyposażenie dawnych łazienek, a z tarasu widokowego na jej szczycie – całą Bydgoszcz. ■ Na zakończenie wycieczki warto obejrzeć dwie słynne fontanny: „Dzieci bawiące się z gęsią” na Starym Rynku oraz „Potop” w Parku Kazimierza Wielkiego.
Śluza Kanału Bydgoskiego
WARTO WIEDZIEĆ Wodna autostrada Zanim położono tory kolejowe i wybudowano autostrady, ruch na rzekach był o wiele większy niż obecnie. Z Bydgoszczy do Torunia i Gdańska wodnymi drogami płynęły sznury statków, barek oraz tratew. Każda z nich wypełniona była po brzegi towarami, np. zbożem, drewnem albo solą. Dzięki szlakom handlowym miasto mogło się bogacić i rozwijać. Znaczenie Bydgoszczy istotnie wzrosło po udostępnieniu dla statków Kanału Bydgoskiego, a wraz z nim wodnej autostrady prowadzącej m.in. do Szczecina i Berlina. Kanał łączy Wisłę i Odrę. Różne poziomy wody reguluje się w nim za pomocą jaz oraz śluz, czyli rzecznych „wind” dla statków. Ich działanie możecie poznać w praktyce podczas rejsu tramwajem wodnym.
7
Zwiedzamy: Golub-Dobrzyń
ZAMEK KRÓLEWNY Podczas zwiedzania zamku w Golubiu-Dobrzyniu warto zobaczyć m.in.:
Zamek w Golubiu-Dobrzyniu
Agata mówi, że zamek w Golubiu-Dobrzyniu wybudowali Krzyżacy, czyli rycerze zakonu krzyżackiego.
WARTO WIEDZIEĆ Anna o wielu talentach
Ale to nie oni są jego najsłynniejszymi mieszkańcami, tylko prawdziwa królewna – Anna Wazówna!
Więcej o Krzyżakach przeczytacie na str. 10-11.
Czy wiecie, że Golub-Dobrzyń to dwa miasta w jednym? Starszy Golub i młodszy Dobrzyń na przestrzeni lat dzieliła nie tylko rzeka Drwęca, ale często też granice regionów, województw, a nawet państw – np. zakonu krzyżackiego i Polski. Dopiero w 1951 roku (czyli 71 lat temu) dwa miasta połączono w jedno. Teraz Golub-Dobrzyń jest znany w całej Polsce dzięki wspaniale zachowanemu zamkowi oraz Wielkiemu Turniejowi Rycerskiemu, który przyciąga zawodników i publiczność z całego świata.
8
Silna, stanowcza, odważna, dobrze wykształcona – Anna Wazówna była niezwykłą kobietą. Mówiła w kilku językach, znała się na botanice, uprawiała zioła, sporządzała z nich mikstury medyczne, wspierała naukowców i artystów. Była siostrą króla Polski Zygmunta III Wazy (to on przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy), szwedzką królewną, starostą brodnickim i golubskim. Starostą, czyli osobą, która zarządzała tymi ziemiami. I robiła to bardzo dobrze! Mieszkała w zamkach w Brodnicy oraz Golubiu-Dobrzyniu. Według legend nigdy nie opuściła tego drugiego – jej duch do dzisiaj przechadza się po zamkowych korytarzach. Może uda się wam go spotkać?
■ Końskie schody – na tyle szerokie, żeby rycerze w zbrojach mogli po nich wjeżdżać konno. ■ Dormitorium – z wystawą poświęconą Wikingom w naszym regionie (więcej o tym przeczytacie na str. 12-13). ■ Sypialnię królewny – według legend pomyślane tutaj życzenia muszą się spełnić. ■ Zewnętrzne tereny zielone – na których Anna Wazówna uprawiała różnego rodzaju rośliny i zioła, później w sali szpitalnej sporządzała z nich mikstury lecznicze na swoje liczne dolegliwości, w tym np. poważne problemy z kręgosłupem.
W OGRODZIE ANNY WAZÓWNY ROSŁY M.IN.:
▶ w tamtych czasach rzadko spotykane na polskich stołach melony ▶ róże, z których robiono konfitury – niestety, królewna była na nie uczulona ▶ chrzan dodawany do leczniczych naparów ziołowych ▶ kolendra, którą na pewno znajdziecie również w swoich kuchniach ▶ tytoń uważany niegdyś za zioło lecznicze – dzisiaj wiemy jednak, że nie jest dobry dla naszego zdrowia!
9
Zwiedzamy: zamki krzyżackie Kujaw i Pomorza
W KRAINIE KRZYŻAKÓW Ruiny zamku w Radzyniu Chełmińskim
Krzyżacy stworzyli bardzo nowoczesne i dobrze zarządzane państwo. Dowodem jego dawnej świetności są dziś ruiny zamków. Żeby je zobaczyć, odwiedźcie: ■ Radzyń Chełmiński – zachowało się m.in. południowe skrzydło zamku, fasada, dwie narożne wieże i piwnice, w których znajduje się muzeum.
Krzyżacy zbudowali nie tylko zamek w Golubiu-Dobrzyniu.
Ruiny zamku w Toruniu
WARTO WIEDZIEĆ Kwadraty i podkowy
■ Grudziądz – przy dobrej pogodzie z punktu widokowego na wieży widać Radzyń i Chełmno. ■ Chełmno – przy okazji wizyty w mieście warto zobaczyć Park Miniatur Zamków Krzyżackich (w pobliżu Bramy Grudziądzkiej w Parku Pamięci i Tolerancji im. dra Rydygiera) oraz wspiąć się na pobliską Górę Zamkową w Starogrodzie.
Duże wrażenie robią też ruiny w Radzyniu Chełmińskim. Ciekawe, jak wyglądało życie w takim zamku?
■ Toruń – poza ruinami zamku krzyżackiego zajrzyjcie do Domu Legend Toruńskich (ul. Szeroka 35), w którym dowiecie się więcej o Krzyżakach.
<
■ Mała Nieszawka pod Toruniem – ruiny pierwszego i najstarszego zamku krzyżackiego w naszym regionie.
Czy wiecie, że zamki były niegdyś nie tylko schronieniem dla ludzi?
10
W zamku krzyżackim zawsze znajdowały się: kaplica, dormitorium (wspólna sypialnia), refektarz (duża jadalnia) oraz kapitularz (w którym radzono na ważne tematy i podejmowano decyzje). W mniejszych zamkach funkcje refektarza i kapitularza mogła pełnić ta sama sala. Nawet jednak najskromniejsze zamki miały więżę ostatniej obrony – stołp. W przypadku ataku, oblężenia albo sforsowania bram to właśnie w stołpie gromadzili się rycerze i mieszkańcy zamku.
Gdanisko – czyli krzyżacka toaleta
TO NIE WSZYSTKO...
Słowo ,,zamek” oznacza ,,coś, co zamyka, broni dostępu”. Budowle te w przeszłości wyznaczały również granice państw, strzegły szlaków i broniły ważnych miejsc. Dlatego wznoszono je na niedostępnych i trudnych do zdobycia wzgórzach, wyspach, przy jeziorach i rzekach. Miały grube mury, solidne bramy, wysokie wieże, często również fosy oraz zwodzone mosty. Na przykład zamek w Radzyniu Chełmińskim stoi na brzegu jeziora.
Krzyżacy byli rycerzami i… zakonnikami. Dlatego ich zamki to tak naprawdę ufortyfikowane klasztory. Najczęściej budowali je na planie czworoboku, czyli prostokąta albo kwadratu, tak jak zamek w Radzyniu Chełmińskim. Ciekawym wyjątkiem jest zamek w Toruniu – wybudowany na planie podkowy.
Fort IV Twierdzy Toruń
Jeżeli lubicie różnego rodzaju warownie i fortyfikacje, koniecznie zajrzyjcie też do Fortu IV Twierdzy Toruń (ul. Chrobrego 86) oraz Muzeum Twierdzy Toruń, które mieści się w budynku dawnych Koszar Bramy Chełmińskiej (ul. Wały Generała Sikorskiego 23/25).
11
Zwiedzamy: Chełmno i Kałdus
MIASTO WOJOWNIKÓW
Ruszamy tropem chełmińskich wojowników:
Widok na Chełmno
A ja mogłabym zostać nieustraszoną wikińską wojowniczką. Podróżowałabym po całym świecie i odkrywała nowe miejsca.
Zawsze chciałem być rycerzem, mieć zbroję i miecz!
Czy wiecie, że nazwa Chełmna pochodzi od bardzo starego słowa oznaczającego wzgórze? To dlatego, że pierwsze miasto zbudowano na Górze św. Wawrzyńca w Kałdusie, drugie zostało lokowane przez Krzyżaków na Górze Zamkowej w Starogrodzie, trzecie zaś rozrosło się w obecnym miejscu – na dziewięciu wzgórzach w pobliżu Wisły. Takie same korzenie ma słówko „hełm”, czyli ochronne, opancerzone nakrycie głowy, noszone przez rycerzy, wikingów i innych wojowników. Tych w historii Chełmna nigdy nie brakowało!
12
Drakkar, czyli wikiński statek
WARTO WIEDZIEĆ
Skarby Wikingów
Wikingowie byli wojownikami i zdobywcami, pochodzili ze Skandynawii, z terenów dzisiejszej Szwecji, Norwegii oraz Danii. Na swoich charakterystycznych, długich łodziach dopłynęli m.in. na Wyspy Brytyjskie, Islandię, a nawet do Ameryki Północnej. Wygląda na to, że podróżując Wisłą, zawitali również na Kujawy i Pomorze. Wiemy o tym, ponieważ podczas wykopalisk na Górze św. Wawrzyńca w Kałdusie odkryto ślady osady, karczmy oraz wielkiego kamiennego kościoła. Wśród innych, starszych przedmiotów znaleziono też miecz inkrustowany srebrem, biżuterię i naczynia pokryte runicznym pismem wikingów. Na pewno więc odwiedzili Chełmno – a może nawet zostali w nim na dłużej?
■ Góra św. Wawrzyńca w Kałdusie – to właśnie tutaj powstało pierwsze Chełmno. Było dużym, ważnym miastem, ośrodkiem handlu i rzemiosła. Odwiedzali je nawet Wikingowie! ■ Baszta Prochowa przy ul. 22 Stycznia – z wystawą dotyczącą historii najstarszego Chełmna, m.in. osad w Kałdusie oraz Starogrodzie. ■ Baszta Panieńska przy al. 3 Maja – opiekują się nią rycerze z Chorągwi Ziemi Chełmińskiej, organizatorzy i uczestnicy wielu inscenizacji historycznych. ■ Pomnik ułana na rynku – a właściwie: pomnik Pamięci Kawalerzystów 8. Pułku Strzelców Konnych, którzy stacjonowali w Chełmnie i odważnie bronili kraju podczas II wojny światowej. ■ Fara na ul. Franciszkańskiej 8 – największy kościół w Chełmnie. Znajdują się w nim relikwie św. Walentego, rzymskiego biskupa, który zasłynął m.in. z potajemnego udzielania ślubów wojownikom i ich wybrankom. Jeżeli nie przeraża was perspektywa pokonania blisko 200 krętych schodków, koniecznie wejdźcie na wieżę Fary. Rozciąga się z niej widok na całe Chełmno – miasto zakochanych i wojowników.
13
Zwiedzamy: Włocławek i skansen w Kłóbce
WIEJ SKIE OBYCZAJ E
Czyli Włocławek w ludowych i wiejskich klimatach: ■ Wzgórze św. Gotarda – z którego roztacza się widok na Włocławek.
Skansen w Kłóbce
■ Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej na ul. Słowackiego 1A – w którym zobaczycie m.in. wystawę słynnego włocławskiego fajansu, produkowanego w tym mieście od 1873 roku.
Kiedyś masła się nie kupowało, ale robiło samemu – z pomocą kierzanki.
■ Muzeum Etnograficzne przy Bulwarach Marszałka Piłsudskiego 6 – można tam obejrzeć wystawy m.in. strojów ludowych, sprzętów oraz narzędzi używanych kiedyś na wsi.
A w szkole zamiast zeszytów używano specjalnych tabliczek z rysikami!
■ Kujawsko-Dobrzyński Park Etnograficzny w Kłóbce – w skansenie zobaczycie, jak w praktyce wyglądało życie prostych mieszkańców wsi oraz zamożnych właścicieli majątków. W udostępnionym do zwiedzania Dworze Orpiszewskich odtworzono m.in. pralnię, spiżarnię, kuchnię i inne wnętrza z wyposażeniem z epoki.
TO NIE WSZYSTKO... Wiejskie obyczaje to także: Czy wiecie, że Włocławek jest jednym z najstarszych polskich miast? Już przeszło trzy tysiące lat temu na tych terenach powstała pierwsza, prężnie działająca osada, a później gród książęcy, równie ważny jak Gniezno czy Poznań. Z czasem Włocławek został miastem biskupim i ważnym ośrodkiem przemysłowym, słynnym m.in. z przetwórni cykorii oraz fabryk ręcznie malowanego fajansu. Przeszłość miasta od pradziejów do współczesności lepiej poznacie na ekspozycji w Muzeum Historii Włocławka na ul. Szpichlernej 19.
14
▶ Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu oraz jego oddział: Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce. W parku poznacie historię olendrów – osadników przybyłych na Kujawy i Pomorze z terenów dzisiejszych Niemiec, Danii oraz Holandii. ▶ Brzeskie Centrum Kultury i Historii „Wahadło”. Zobaczycie tam m.in.: chaty trapezowe, które kiedyś budowano na Kujawach, komnatę księżnej Eufrozyny, średniowieczny stragan oraz wiele innych, interaktywnych atrakcji.
Dwór Orpiszewskich w Kłóbce
WARTO WIEDZIEĆ Przeszłość w praktyce
Osoby, które badają kulturę ludową, wiejskie obyczaje i dawne tradycje, nazywamy etnografami. Właśnie kimś takim był Oskar Kolberg. Podczas swoich podróży po Polsce odwiedził Włocławek i zebrał wiele lokalnych bajek, pieśni, przesądów, zabaw i gier. W tym np. bajki o kujawskich diabłach, lwie spod Raciążka albo kobiecie, która wychowywała jeża jak dziecko. Wiejskie opowieści, ale też zwykłą i niezwykłą codzienność sprzed setek lat odtwarza Kujawsko-Dobrzyński Park Etnograficzny w Kłóbce. Zobaczycie tam prawdziwe chłopskie zagrody, karczmę, kuźnię, olejarnię, remizę, szkołę i wiatrak. Przespacerujecie się po warzywno-kwiatowych ogródkach. Weźmiecie udział w festynach, koncertach oraz warsztatach etnograficznych. A na koniec zwiedzicie Dwór Orpiszewskich.
15
Zwiedzamy: Kruszwicę i Inowrocław
STOLICA Z LEGEND
Śladem legend i najstarszych zabytków w regionie:
Mysia Wieża w Kruszwicy
W Kruszwicy na każdym kroku czekają na nas niesamowite legendy.
WARTO WIEDZIEĆ
Dawno, dawno temu A do tego jeszcze bardziej porywająca historia i zabytki!
Czy wiecie, że według legend Kruszwica była kiedyś stolicą Polski? W kruszwickim zamku mieli wówczas mieszkać niegodziwi król Popiel i jego żona. Nie troszczyli się o poddanych, byli zachłanni, posunęli się nawet do morderstwa. W końcu zostali ukarani – zamek opanowały myszy. Król i królowa próbowali schronić się w wieży, ale myszy znalazły drogę do środka i zjadły złych władców. Według legend właśnie stąd wzięła się nazwa Mysiej Wieży. Jak jednak było naprawdę? Odpowiedź poznacie na kolejnej stronie.
16
Legendy opowiadają o złych i dobrych władcach, śmiałych wojownikach, znanych postaciach historycznych, ale też o zwykłych ludziach, którzy pokonali wielkie niebezpieczeństwa. Historie te były przekazywane ustnie, z pokolenia na pokolenie, np. przy ognisku albo kominku. W niektórych legendach kryje się ziarno prawdy, inne od początku do końca są fikcyjne, czyli wymyślone. I tak np. Mysia Wieża w rzeczywistości jest pozostałością zamku wybudowanego ok. 1350 roku przez króla Kazimierza Wielkiego, nie zaś przez Popiela. Historycy wciąż nie wiedzą, czy Popiel w ogóle istniał. Pewne jest jednak, że Polska zjednoczyła się pod rządami Piastów. Wcześniej osamotnione plemiona, osady, wioski i miasta zyskały wspólne przywództwo. Pierwszym królem z dynastii Piastów był Mieszko I, ostatnim – wspomniany wyżej Kazimierz Wielki.
■ Mysia Wieża w Kruszwicy – jest pozostałością zamku ufundowanego przez Kazimierza Wielkiego. Według kronikarzy za jego panowania wybudowano nawet 53 zamki i postawiono mury obronne w 27 miastach. Właśnie dlatego mówimy, że Kazimierz Wielki „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. ■ Jezioro Gopło – największe jezioro na Kujawach, kiedyś nazywane Morzem Polaków. Z nim również wiążą się liczne legendy, np. o żarłocznym szczupaku. Dzisiaj jezioro leży w granicach jednego z 10 parków krajobrazowych w regionie. Nadgoplański Park Tysiąclecia chroni nie tylko przyrodę, ale również wartości historyczne jeziora Gopło i jego okolic. ■ Kolegiata w Kruszwicy (ul. Kolegiacka 26) – najstarsza zachowana świątynia w regionie. Według legendy zbudowano ją w miejscu, w którym kiedyś stała chata Piasta. To od niego pochodzi nazwa dynastii Piastów. ■ Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu (ul. Laubitza 9) – tzw. Ruina. Najstarszy kościół w mieście i jeden z najstarszych budynków na Kujawach. Kruszwica i Inowrocław leżą na Szlaku Piastowskim, łączącym najważniejsze zabytki związane z początkami państwa polskiego. Szlak przebiega m.in. przez Włocławek (str. 14-15), Żnin, Wenecję (str. 18-19) oraz Biskupin (str. 20-21)
17
Zwiedzamy: Pałuki
KOLEJ KA DO HISTORII
Podróż koleją przez historię Pałuk:
Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji koło Żnina
■ Żnińska Kolej Wąskotorowa – czyli zabytek w ruchu! Trasa kolejki wiedzie od Żnina, przez Wenecję, do Biskupina (str. 20-21) oraz Gąsawy.
Żnińska Kolej Wąskotorowa
Współczesne pociągi jeżdżą dzięki paliwu i prądowi. Kiedyś potrzebna była do tego para wodna! Filip wyjaśni wam, jak to działało w praktyce.
Para powstawała po podgrzaniu wody w kotle lokomotywy parowej – nazywanej również parowozem.
Ruiny zamku w Wenecji
18
■ Ruiny zamku w Wenecji – jego najbardziej znanym mieszkańcem był Mikołaj Nałęcz, ze względu na okrutny charakter nazywany Diabłem Weneckim. Wedle legend ruiny do dzisiaj skrywają jego nieprzeliczone skarby. U podnóża zamku znajdziecie również wystawę naturalnej wielkości średniowiecznych machin oblężniczych. ■ Baszta w Żninie (pl. Wolności 11) – zobaczycie tutaj m.in. rycerskie zbroje oraz foglerz, czyli jedno z pierwszych dział czarnoprochowych wykorzystywanych w Polsce.
Czy wiecie, że Pałuki to kraina leżąca na pograniczu Kujaw i Wielkopolski? Choć niewielka, jest pełna jezior oraz pagórków. Prawdopodobnie to właśnie ich charakterystycznym, łukowym kształtom zawdzięcza swoją nazwę. Może się też pochwalić ciekawą historią i ważnymi zabytkami, np. grodem obronnym w Biskupinie, ruinami zamku w Wenecji oraz Żnińską Kolejką Wąskotorową. Nieformalną stolicą Pałuk jest Żnin.
■ Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji – jeden z największych skansenów kolejowych w Europie. Zobaczycie tutaj m.in. zabytkowe parowozy, drezyny, wagony towarowe i pasażerskie. Wejdziecie do dawnej poczekalni, obejrzycie z bliska budkę dróżnika, żuraw do uzupełniania wody w kotłach lokomotywy, torowisko z rozjazdami, zwrotnice i obrotnice.
Baszta w Żninie
■ Magistrat w Żninie (pl. Wolności 1) – główna siedziba Muzeum Ziemi Pałuckiej. W budynku magistratu czekają na was wystawy poświęcone historii drukarstwa, etnografii oraz sportom motorowodnym.
Zabytkowy parowóz
WARTO WIEDZIEĆ
Stoi na stacji lokomotywa Od ponad 100 lat nieodłącznym elementem pałuckiego krajobrazu pozostaje parowóz ciągnący za sobą małe, kolorowe wagoniki kolejki wąskotorowej. Kiedyś kolejka była głównym środkiem komunikacji w regionie – jeżdżono nią do pracy, szkoły i na zakupy, przewożono pocztę, zboże, różnego rodzaju towary. Dzisiaj stanowi atrakcję turystyczną i wyjątkowy zabytek techniki. Wyróżnia się bardzo wąskim rozstawem torów – w pagórkowatym terenie położenie szerszych torów byłoby trudne albo w ogóle niemożliwe. Lokomotywa i wagoniki kolejki wąskotorowej są wolniejsze od dużych, nowoczesnych pociągów – ale ma to swoje plusy! Podczas podróży można bowiem podziwiać piękne pałuckie widoki.
19
Zwiedzamy: Biskupin
WEHIKUŁ CZASU Osada obronna w Biskupinie
WARTO WIEDZIEĆ Wiekowa jak Rzym Na pewno wiele już słyszeliście o osadzie obronnej w Biskupinie. Ale czy wiecie, że powstała na przełomie epok brązu i żelaza, czyli ok. 2700 lat temu? To tak samo dawno, jak starożytny Rzym albo grecka Sparta. W tamtym czasie w osadzie stało 106 domów w 13 rzędach. Dzisiaj w Biskupinie czekają na was rekonstrukcje tych domów, drewnianej ulicy, pomostu, bramy, odcinka wału obronnego oraz falochronu.
Biskupin to prawdziwy wehikuł czasu, dzięki któremu zajrzymy w przeszłość.
Podczas naszej podróży przekonamy się, jak wyglądało życie codzienne – od odległego o 10 tysięcy lat neolitu, przez epoki brązu i żelaza, aż do średniowiecza.
Na tym nie koniec. Biskupin to również osady z innych okresów historii, uprawy archaicznych gatunków roślin, zagroda ze zwierzętami prosto z przeszłości, różnego rodzaju warsztaty i imprezy plenerowe. Największą i najbardziej znaną z nich jest organizowany co roku we wrześniu Festyn Archeologiczny.
Czy wiecie, że osadę w Biskupinie wybudowano na wyspie? Z lądem łączył ją tylko pomost. Dla bezpieczeństwa drewniane domy otoczono wałem obronnym oraz ukośnym rzędem pali, które pełniły rolę falochronu i łamacza kry. Z upływem czasu osadę zakryły wody powiększającego się Jeziora Biskupińskiego. Po setkach lat poziom wody znowu się obniżył, odsłaniając osadę i zmieniając wyspę w półwysep. To właśnie tutaj znajduje się teraz Muzeum Archeologiczne w Biskupinie.
Biskupin przez wieki: ■ Obozowisko łowców i zbieraczy – odwzorowujące życie codzienne sprzed 10 tysięcy lat. Zobaczycie tutaj kryte trzciną szałasy, zewnętrzne palenisko oraz drewnianą łódź-dłubankę. ■ Osada pierwszych rolników – czyli rekonstrukcja „długiego domu” sprzed sześciu tysięcy lat i poletka z uprawami m.in. ciecierzycy, pszenicy i prosa. ■ Osada obronna na półwyspie – najbardziej rozpoznawalna część rezerwatu archeologicznego w Biskupinie. ■ Wioska piastowska – w której poznacie wczesnośredniowieczne rzemiosło, np. garncarstwo, kowalstwo, wypiekanie chleba czy sposoby obróbki skór. ■ Chata Pałucka – sprzed ok. 200 lat. (Więcej o Pałukach przeczytacie na str. 18-19). ■ Zwierzyniec – z odtworzonymi historycznymi rasami zwierząt pierwotnych. W Biskupinie hodowane są np. koniki polskie wywodzące się od leśnych tarpanów, owce wrzosówki spokrewnione z muflonem europejskim, kozy i polskie czerwone krowy. Muzeum w Biskupinie organizuje szereg cyklicznych atrakcji, m.in. słynny Festyn Archeologiczny oraz tematyczne wycieczki po muzeum pod hasłem „Podróże w czasie”.
Festyn Archeologiczny w Biskupinie
20
21
Zwiedzamy: Dolinę Brdy
GOŚCIE Z DALEKA
Historyczne atrakcje w Dolinie Brdy:
Muzeum Indian Ameryki Północnej w Wymysłowie
Skąd na Kujawach i Pomorzu górnicy? Jaki związek z naszym regionem mają rdzenni mieszkańcy Ameryki?
Most kolei wąskotorowej w Koronowie
■ Koronowo – może pochwalić się m.in. najwyższym w Europie mostem kolei wąskotorowej oraz gotyckim opactwem cystersów. Po zwiedzaniu miasta koniecznie zróbcie sobie przerwę i zrelaksujcie się nad Jeziorem Koronowskim, które powstało po spiętrzeniu wody na Brdzie. Ma aż 36 kilometrów długości! ■ Górnicza Wioska w Pile-Młyn – w której dowiecie się, jak górnicy ze Śląska trafili do Doliny Brdy.
Opactwo cystersów
Odpowiedź na te i inne pytania poznaliśmy z Agatą podczas wycieczki po Dolinie Brdy. Ubijanie masła w Wiosce Borowiackiej
Czy wiecie, że Brdę nazywa się królową kujawsko-pomorskich rzek? Swój bieg rozpoczyna w Jeziorze Smołowym w województwie pomorskim, następnie przepływa m.in. przez Bory Tucholskie, Koronowo, Bydgoszcz i wpada do Wisły. Brda to jeden z najpiękniejszych szlaków kajakowych północnej Polski: kręte brzegi, malownicze jeziora, liczne lasy, wartki, ale bezpieczny nurt. Jej niezwykłe walory przyrodnicze chroni się w Rezerwacie Rzeki Brdy, który rozciąga się od Woziwody na północy do Piły-Młyn na południu.
22
Wystawa w Muzeum Indian Ameryki Północnej
■ Wieś Borowiacka w Nowym Suminie – to typowe dla Borów Tucholskich chaty, stroje ludowe i tradycje. Poznacie je w praktyce, np. podczas warsztatów ubijania masła, wypiekania podpłomyków czy przędzenia wełny. ■ Muzeum Indian Ameryki Północnej w Wymysłowie – zobaczycie tutaj m.in. barwne stroje, ozdoby, pióropusze, totemy i inne przedmioty używane przez rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej. Do Polski przywiózł je Sat-Okh, syn Polki i wodza plemienia Szaunisów. ■ Park Miniatur Eden w Łosinie – a w nim m.in. repliki wieży Eiffla, Statuy Wolności oraz Krzywej Wieży w Pizie w baśniowym klimacie.
Górnicza Wioska w Pile-Młyn
WARTO WIEDZIEĆ
Górnicy w dolinie
Kopalnie kojarzą się raczej ze Śląskiem, niż z Kujawami i Pomorzem, tymczasem… W samym sercu Doliny Brdy jeszcze 100 lat temu działało aż sześć kopalni węgla brunatnego: Buko, Olga, Montania, Aleksandra, Teresa i Zofia. Do ich stworzenia i obsługi sprowadzono prawdziwych górników ze Śląska. W Górniczej Wiosce w Pile-Młyn zobaczycie, jak wyglądała ich praca i codzienne życie. Jeżeli tylko się odważycie, będziecie mogli zejść do głębokiej na sześć metrów sztolni, którą ponoć odwiedza duch kopalni. Poza tym w Górniczej Wiosce czeka na was m.in.: skarb Wilhelma Krügera, interaktywna makieta, sensoryczna ścieżka zmysłów oraz pole dla gzubów, czyli plac zabaw w starym stylu. Spróbujecie tutaj swoich sił w grach waszych babć i dziadków, np. w strzelaniu z procy, labiryncie kulkowym, zbijaku i wielu innych.
w Wymysłowie
23
Z DZIEJÓW
10 tys. lat temu
na naszych ziemiach zakładane są pierwsze osady
2700 lat temu
powstaje osada obronna w Biskupinie
połowa IX w.
według legend król Popiel zostaje zjedzony przez myszy
966
Polska przyjmuje chrzest
1046
po raz pierwszy w dokumentach pojawia się nazwa Pomorze
1136
po raz pierwszy w dokumentach pojawia się nazwa Kujawy
XII w.
powstaje biskupstwo we Włocławku
lata 20. XIII w.
Krzyżacy przybywają na ziemie polskie
1233
założenie Chełmna i Torunia
1280
Toruń przystępuje do Hanzy
1331
Krzyżacy przegrywają bitwę pod Płowcami
1346
założenie Bydgoszczy
1410
wojska polskie wygrywają bitwę pod Koronowem, co razem ze zwycięską bitwą pod Grunwaldem przyczynia się do zawarcia pokoju z Krzyżakami
1411
zawarcie pierwszego pokoju toruńskiego między Polską i Litwą a Krzyżakami
1454
mieszczanie zdobywają i burzą zamek krzyżacki w Toruniu, wybucha wojna trzynastoletnia
1466
zawarcie drugiego pokoju toruńskiego między Polską a zakonem krzyżackim
1473
w Toruniu na świat przychodzi Mikołaj Kopernik
1604, 1611
Anna Wazówna zostaje kolejno starostą brodnickim i golubskim
1772-1795
rozbiory Polski, granica pomiędzy zaborami pruskim (m.in. Bydgoszcz, Toruń, Grudziądz, Inowrocław) i rosyjskim (m.in. Włocławek) przebiega przez rzekę Drwęcę (dzisiejszy Golub-Dobrzyń)
1773-1774
budowa Kanału Bydgoskiego
1914-1918
trwa I wojna światowa
1918
Kujawy wracają do Polski po I wojnie światowej
1920
Pomorze wraca do Polski po I wojnie światowej
1939-1945
trwa II wojna światowa
1998
powstaje województwo kujawsko-pomorskie
» WYDAWCA: POLSKA PRESS GRUPA sp. z o.o., ODDZIAŁ W BYDGOSZCZY, ul. Zamoyskiego 2 » PREZES ODDZIAŁU W BYDGOSZCZY: Marek Ciesielski » REDAKTOR NACZELNY: Marcin Habel » DYREKTOR BIURA REKLAMY: Agnieszka Perlińska » TREŚĆ: Lena Szuster » PROJEKT I SKŁAD: Dagmara Potocka-Sakwińska » KONSULTACJA HISTORYCZNA: Artur Dobiegała Publikacja przygotowana na zlecenie: Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego