sępoleński
To właśnie za sprawą Henryka Sienkiewicza i jego Trylogii określenie „kresy” kojarzy się przede wszystkim z terenami położonymi daleko na wschodzie, z Dzikimi Polami, po których galopowali znani nam bohaterowie – Wołodyjowscy, Kmicicowie czy Skrzetuscy walczący w wojnach z Moskwą, Turkami, Kozakami… A przecież przez całe wieki, bo aż do 1939 roku (pomijając czasy rozbiorów), mieliśmy również inne, zachodnie i północne „kresy”, których obecne tereny w większości wchodzą w skład naszego województwa. Dziś Kujawsko-Pomorskie to prawie centrum Polski. Ale określenie Krajna, czyli to, co znajduje się na skraju, na kresach właśnie, a które stosuje się między innymi wobec ziem powiatu sępoleńskiego, wskazuje, że nie zawsze tak było. Od czasów pierwszych Piastów tereny między Sępólnem i Kamieniem Krajeńskim oraz Więcborkiem były, trawestując tytuł popularnego serialu – „pograniczem w ogniu.” Miejscem spornym, o które walczyli władcy Polski, książęta pomorscy, Krzyżacy, mówiący po niemiecku Brandenburczycy, a jeszcze później Szwedzi i Prusacy. I choć wszystkie strony starały się, poprzez budowę grodów, zamków i obwarowanych miast, zaznaczyć i utrwalić swoje panowanie, do naszych czasów z owych obronnych budowli nie zostało prawie nic. Były one bowiem wielokrotnie palone i burzone podczas ciągłego wydzierania sobie Krajny przez wojowniczych sąsiadów.
Jednak, o czym wiedzą historycy i socjologowie, wszelkie pogranicza to nie tylko tereny walk, ale także obszary szczególnie ciekawe i bogate pod względem wielokulturowości. To w końcu miejsca, które zamieszkiwali – sąsiadując ze sobą „o miedzę” – przybysze z różnych stron. Choć to sąsiedztwo było czasem mniej, czasem bardziej zgodne, złożyło się na ciekawy tygiel kulturowy. Krajnę, oprócz Pomorzan (dziś byśmy powiedzieli: Kaszubów), zamieszkiwali przez wieki osadnicy z Kujaw i Wielkopolski, Żydzi czy Niemcy sprowadzani w XIX wieku przez zaborcę pruskiego w ramach prowadzonej polityki germanizacyjnej, a nawet Czesi, którzy chronili się tu w XVI i XVII wieku przed prześladowaniami religijnymi. Tak było do 1939 roku. Podczas II wojny światowej Niemcy wymordowali Żydów i większość polskiej inteligencji. To właśnie na terenie obecnego powiatu sępoleńskiego, w Drożdżenicy, Radzimiu i Karolewie, powstały pierwsze obozy, w których niemieccy sąsiedzi więzili i mordowali – żyjących przed wojną w tych samych co oni wioskach i miasteczkach – Polaków. Sami oprawcy pięć lat później, podczas sowieckiej ofensywy, w styczniu 1945 roku zginęli lub uciekli na zachód. Zapraszam więc „na kresy” w poszukiwaniu śladów wspólnego bytowania Polaków, Kaszubów, Niemców i Żydów. Przewodnikiem w tej wyprawie niech będzie album, który trzymacie Państwo w rękach. Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Między Kaszubami, Pałukami a Borami Tucholskimi znajduje się Krajna, której historyczną stolicą jest Złotów. Graniczna rzeka Kamionka – dopływ Brdy – wyznacza umowną granicę pomiędzy Krajną – od południa – a Kaszubami i Borami Tucholskimi – od północy. Atutem miasteczek i wsi powiatu sępoleńskiego jest położenie na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego, największego Parku na Kujawach i Pomorzu. Nazwa Krajna wiąże się z usytuowaniem tego obszaru na skraju (na terenie pogranicza, na obrzeżu) Pomorza i Wielkopolski, które po zaborze pruskim wróciły w granice Państwa Polskiego. Lokalizacja sprzyjała przenikaniu się tu wielu elementów: uwarunkowań przyrodniczych, kulturowych oraz historycznych. Od roku 1343 roku (Pokój kaliski) Krajna dzieliła ziemie państwa krzyżackiego i Polski. 12 września 1454 roku, u progu wojny trzynastoletniej, Król Kazimierz Jagiellończyk, stanąwszy obozem w Dużej Cerkwicy, podpisał pakt – przywilej cerkwicki. Władca zagwarantował szlachcie, że odtąd powołanie pospolitego ruszenia i nakładanie podatków nie będzie możliwe bez zgody sejmików ziemskich. Krajeński Park Krajobrazowy jest obszarem obejmującym najbardziej naturalny przyrodniczo fragment Krajny. Położony w centrum Pojezierza Krajeńskiego zajmuje powierzchnię ponad 74 tysięcy hektarów i leży na terenie powiatów: sępoleńskiego, tucholskiego i nakielskiego. Błękitne jeziora, malownicze, sielskie krajobrazy, czyste i nieskażone uprzemysłowieniem powietrze – to atuty powiatu sępoleńskiego. Na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego znajduje się pięć rezerwatów przyrody: „Lutowo”, „Gaj Krajeński”, „Buczyna”, „Dęby Krajeńskie”, „Jezioro Wieleckie”. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Torfowisko Messy” o powierzchni 634,45 ha obejmuje unikalne torfowiska, bór bagienny oraz łąki, z których swój początek bierze rzeka Orla. Na terenie Parku znajduje się wiele zabytków architektury sakralnej i świeckiej – dworki, pałace, zespoły pałacowo-parkowe, klasztory i kościoły. Do najciekawszych miejsc prowadzą turystyczne szlaki tematyczne: „Szlak Sępoleński”, „Znaku rodła im. Janiny Kłopockiej”, szlak „im. gen. Jakuba Komierowskiego”, „Rezerwatów Krajeńskich” czy szlak „Męczeństwa Krajan” – szlak historyczny, który wiedzie miejscami pamięci mieszkańców poległych w czasie okupacji hitlerowskiej. Trasa przebiega przez lesiste tereny Pojezierza Krajeńskiego, poprzez morenowe wzgórza. Szlak „Rycerza Bossuty” – to szlak poświęcony rycerzowi czeskiemu Bossucie, który przybył do Polski w orszaku Dąbrówki. Zapraszamy na krajeńskie spacery z sielskimi widokami na pola i lasy, na wyprawy i wędrówki pagórkowatym i pofałdowanym terenem wzgórz morenowych.
sępoleński Zamarte
Kamień Krajeński
Sępólno Krajeńskie
Sośno
Sypniewo
Więcbork
Runowo Krajeńskie
sępoleński Jego siedzibą jest miasto Sępólno Krajeńskie. Niektóre jednostki organizacyjne powiatu mieszczą się w Kamieniu Krajeńskim i Więcborku. W skład powiatu wchodzą gminy miejsko-wiejskie: Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork; gmina wiejska Sośno i miasta: Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork. Na czwórdzielnej tarczy herbowej znajdują się symbole Sępólna, Więcborka i Kamienia Krajeńskiego. Powstaje nowe opracowanie herbu powiatu sępoleńskiego nawiązującego do historycznych herbów terytorialnych dawnych ziem i województw. Jest w nim projekt nie tylko nowego herbu, ale również flagi powiatu i sztandaru. W nowym herbie znajdą się symbole dwóch rzek granicznych nawiązujących do nazwy Krajna (kraj na rubieży): Kamionki, która dzieliła Krajnę i Kaszuby oraz Łobzonki, która stanowiła historyczną granicę państwa polskiego. Geograficzna Krajna to przede wszystkim ukształtowane przez ostatnie zlodowacenie Pojezierze Krajeńskie, poprzecinane biegnącymi równoleżnikowo ciągami moren czołowych, miejscami przekraczających 160 m n.p.m. i tworzących Góry Obkaskie w okolicach Kamienia Krajeńskiego z najwyższym wzniesieniem w województwie kujawsko-pomorskim – Czarną Górą. Cały powiat jest interesującym miejscem dla turystów, którzy upodobali sobie kontakt z naturą i aktywny wypoczynek.
Zielone szlaki Międzyregionalny szlak rowerowy – Greenway Naszyjnik Północy o łącznej długości 870 km – przebiega przez 30 gmin czterech województw: Kujawsko-Pomorskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego i Zachodniopomorskiego. Długość trasy na obszarze gminy Kamień Krajeński to około 25 km. Szlak przebiega przez lasy w okolicach ruin Witkowskiego Młyna do Kamienia Krajeńskiego, następnie przez Dużą Cerkwicę, „Góry Obkaskie” i Czarną Górę – najwyższe wzniesienie – do Dąbrówki.
10
11
GMINA
Kamień Krajeński Gmina znajduje się w granicach Krajeńskiego Parku Krajobrazowego, położona w centralnej części Pojezierza Krajeńskiego na Wysoczyźnie Krajeńskiej. Jej powierzchnię zajmują głównie użytki rolne, w większości grunty orne. Wytworzone na glinie moreny dennej, dobre jakościowo gleby, znajdujące się w centrum i na wschodzie gminy – sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Teren gminy jest niezwykle zróżnicowany pod względem wysokościowym, na północ od Kamienia Krajeńskiego występuje ciąg moren czołowych. Najwyższym punktem regionu jest pas moren Wzgórz Obkaskich niedaleko wsi Obkas – 189 m n.p.m. Przez środek gminy z zachodu na wschód przepływa rzeka Kamionka.W okolicy znajduje się 13 jezior o powierzchni powyżej jednego hektara, a także liczne pomniki przyrody. Lasy zajmują tylko 21% powierzchni gminy. Przez gminę przebiega osiem szlaków turystycznych o łącznejdługości ponad 80 km – znakomicie oznakowanych i przygotowanych dla amatorów turystyki rowerowej oraz pieszej. Otoczenie lasów, plaże nad jeziorem Mochel i Zamarte, rzeka Kamionka wpisują się w pejzaż gminy i godne są polecenia o każdej porze roku.
12
13
Kamień Krajeński Kamień Krajeński jest jedną z najstarszych miejscowości Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Pierwsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1107 roku i zawarta została w kronice polskiej Galla Anonima. Po przyłączeniu Krajny do Wielkopolski w 1113 roku, Kamień stał się siedzibą kasztelanii. W 1136 roku ziemia krajeńska znalazła się w granicach archidiecezji gnieźnieńskiej. Kamień w 1359 roku wyniesiono do rangi miasta i z inicjatywy arcybiskupa Jarosława Bogorii-Skotnickiego zapoczątkowano budowę zamku. Liczne najazdy krzyżackie spowodowały, że zamek nigdy nie zdołał podnieść się z ruin, które ostatecznie rozebrano w XIX wieku – do naszych czasów został tylko fragment murów obronnych. Zachował się natomiast średniowieczny układ miasta na planie wydłużonego prostokąta z centralnie położonym rynkiem. Okalające go kamieniczki pochodzą w większości z I połowy XIX stulecia.
14
15
Kamień Krajeński W krajobrazie miasteczka dominuje masywny, barokowy kościół parafialny pw. świętych Piotra i Pawła, wzniesiony w latach 1720–1723 z fundacji arcybiskupa Stanisława Szembeka. Obecny kościół zbudowany został na zrębie murów kościoła renesansowego z 1581 roku. Z poprzedniego kościoła, na południowo-wschodniej (zewnętrznej ścianie prezbiterium) zachował się fragment renesansowej dekoracji ściennej z wizerunkiem św. Krzysztofa – wykonanej techniką sgraffitową. Ołtarz główny, ambona, chrzcielnica, balustrada, witraże i polichromia na ścianach wnętrz kościoła pochodzą z XVIII w.
16
17
18
19
Duża Cerkwica Na lewym brzegu rzeczki Kamionki, na wzgórzu, wznosi się kościół filialny pw. św. Wojciecha – zbudowany w konstrukcji szachulcowej (tzw. mur pruski) w roku 1833. Przez Cerkwicę wiodła w XII wieku „Via Magna” – czyli Wielka Droga – łącząca Śląsk z Bałtykiem. Pierwsza wzmianka o Dużej Cerkwicy pochodzi z roku 1217. Część wsi, która leży na prawym brzegu Kamionki była świadkiem słynnych przywilejów cerkwicko-nieszawskich – nadanych w 1454 roku przez króla Kazimierza Jagielończyka szlachcie polskiej, za udział w wojnie 13-letniej. Stąd szlachta ruszyła na Zakon Krzyżacki i stoczyła z nim przegraną bitwę pod Chojnicami. Krąży tu też opowieść o św. Wojciechu, który przejeżdżał przez Cerkwicę w swej podróży misyjnej do pogańskich Prus. Legendę o św. Wojciechu upamiętnia dziś wolno stojąca drewniana dzwonnica z XIX wieku, zawieszony na niej dzwon pochodzi z roku 1653.
20
21
22
23
Duża Cerkwica Dużą Cerkwicę zasiedlili w XIV–XV w. sprowadzeni przez Krzyżaków osadnicy z Dolnych Niemiec wyznania rzymskokatolickiego, tzw. Kosznajdrzy. Kosznajderia lub Kosznajdry – to tereny na pograniczu Kaszub, Borów Tucholskich i Krajny, położone w trójkącie Chojnice – Tuchola – Kamień Krajeński. W XVI i XVII stuleciu we wsi „Gros Zirkwitz” były dwie karczmy, młyn wodny i kowal, co może świadczyć o jej zamożności. Kościół w Cerkwicy otacza cmentarz z grobami dawnych mieszkańców wsi – jak ten dobrze utrzymany grób 15-letniego Johannesa von Pokrzywnickiego, który zginął tragicznie w sylwestra 1935 roku podczas polowania.
24
25
26
27
Zamarte Miejscowość była wzmiankowana już w 1354 roku pod nazwą Jacobsdorf, jako własność rycerska, tu warto zobaczyć – znajdujące się w jednym kompleksie – klasztor pobernardyński pochodzący z lat 1752–1772 oraz późnobarokowy kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Na wzgórzu, na którym wznosi się zespół klasztorny, już we wczesnym średniowieczu istniał gród, którego zarys owalnych wałów widoczny jest od strony północno-wschodniej. Na sąsiednim wzgórzu znajduje się pałac w stylu neobarokowym z II połowy XVIII wieku, otoczony parkiem krajobrazowym.
28
29
Zamarte klasztor W XVIII w. rezydowali tu Bernardyni, a od 1994 roku klasztorem opiekują się Karmelici. Klasztor związany jest z kultem cudownej figurki Matki Boskiej, której obecność w Zamartem przyciągała pielgrzymów. Kościół należy do najpiękniejszych świątyń barokowych na Pomorzu. We wnętrzu kościoła na uwagę zasługują ołtarze, ambona i organy w biało-złotej kolorystyce, a także bogato rzeźbione konfesjonały i ławy – zdobione wielobarwnymi intarsjami. Na szczególną uwagę zasługują freski, wykonane przez jednego z Bernardynów – brata Paschalisa Wołosa. W podziemiach kościoła spoczywają doczesne szczątki dawnych właścicieli Zamartego. Warto przyjechać do Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej i klasztoru Karmelitów Bosych na odpust w święto Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel – 16 lipca.
30
31
32
33
Drewnem malowane Dębowe ławki i konfesjonały wyróżniają się dekoracyjnymi ormanentami dzięki zastosowaniu specjalnej techniki zdobienia mebli – intarsji – sztuki zdobienia powierzchni drewnianych za pomocą kawałków drewna różnych gatunków, czasem podbarwianych, bejcowanych lub podpalanych. Pulpity i zaplecki zdobione są motywami geometryczno-roślinnymi z realistycznymi wizerunkami ptaków, ściany boczne ozdobiono herbami Polski i Prus (orły biały i czarny).
34
35
36
37
38
39
Radzim Dwór w Radzimiu został wybudowany pod koniec XIX w. w stylu neogotyckim. Pałac posiada ośmioboczną wieżę i ciekawe detale, charakterystyczne dla neogotyku ceglanego. Do pałacu przylega rozległy park dworski. W latach 80. dwór został poddany gruntownemu remontowi, niestety, w krótkim czasie w budynku wybuchł pożar, który strawił dach pałacu. Od tamtej pory zarówno pałac, jak i park – prowizorycznie zabezpieczone – niszczeją.
40
41
Zbrodnia pomorska 1939 Na terenie majątku ziemskiego Radzim (niem. Internierungslager Resmin) we wrześniu 1939 roku, hitlerowcy utworzyli pierwszy na ziemiach polskich obóz zagłady, w którym zginęło około pięciu tysięcy osób. Do obozu trafiali aresztowani w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji mieszkańcy powiatu sępoleńskiego oraz sąsiednich powiatów. Więźniowie byli rozstrzeliwani w parku wokół radzimskiego pałacu lub w jego piwnicach. Część więźniów zginęła w miejscu masowych egzekucji w Rudzkim Moście koło Tucholi.
42
43
44
45
GMINA
Sępólno Krajeńskie Gmina miejsko-wiejska Sępólno Krajeńskie położona jest w środkowej części powiatu sępoleńskiego. Leży na Pojezierzu Krajeńskim – w obrębie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego – w zróżnicowanym krajobrazie polodowcowym. W rzeźbie terenu najwięcej miejsca zajmuje wysoczyzna moreny dennej płaskiej i falistej, charakterystycznej dla północnej i środkowej części gminy. Dolinę głównej rzeki Sępolenki – prawoboczny dopływ Brdy – wypełniają liczne jeziora, w tym Lutowskie i Sępoleńskie. Zachodnia część gminy to rozległe równiny sandrowe obficie porośnięte lasami. W lasach północno-zachodniej części gminy utworzone zostały cztery rezerwaty przyrody: „Lutowo“, „Gaj Krajeński“, „Buczyna“ i „Dęby Krajeńskie“. W okolicach Komierowa, Niechorza i Świdwia występują ozy, a na pograniczu z gminą Więcbork – kemy. Miejsca atrakcyjne pod względem turystycznym zostały w gminie oznakowane i odpowiednio zagospodarowane, z uwzględnieniem zachowania pierwotnego stanu środowiska przyrodniczego. Znajdziemy tu liczne ośrodki wczasowe i gospodarstwa agroturystyczne chętnie odwiedzane przez turystów.
46
47
48
49
Sępoleński rynek Zwykle centralne place miast mają formę kwadratu lub prostokąta, sępoleński zaś jest w kształcie regularnego trójkąta – uwarunkowany został prawdopodobnie linią brzegową Jeziora Sępoleńskiego. Przedlokacyjna osada znajdowała się nad samą rzeką, co mogło skutkować licznymi podtopieniami. Po lokacji miasta (na prawie magdeburskim) przez króla Kazimierza Wielkiego w 1360 roku, rynek i główne ulice wytyczone zostały na wyżej położonym terenie, na którym ani mieszkańcom, ani ich dobytkowi nie groziły już wylewy rzeki czy wiosenne wahania lustra jeziora. Obecnie rynek oddziela od akwenu wąski pas miejskiej zabudowy i promenada.
50
51
52
53
Sępólno Krajeńskie Pomnik Wdzięczności ku czci Chrystusa Króla pierwotnie odsłonięto 28 sierpnia 1938 roku, jako wotum wdzięczności za odzyskanie niepodległości przez Polskę. Zniszczony w czasie II wojny światowej, odbudowany został w latach 2012–2014 ze składek mieszkańców powiatu sępoleńskiego, przy dofinansowaniu ze środków powiatowych i wojewódzkich. Lewa strona monumentu symbolizuje czasy historyczne, zaś strona prawa czasy współczesne. Pomnik przedstawia 13 symbolicznych postaci: młodzieńca, żołnierza Polski Niepodległej, harcerza, powstańca wielkopolskiego, króla Kazimierza Wielkiego, husarza, rolnika, robotnika, rybaka, uczonego, ucznia i Matkę Polkę z niemowlęciem, nad całością góruje centralna postać Chrystusa Króla.
54
55
56
57
Epitafium Stare cmentarze na krajeńskiej ziemi to świadectwa osadniczej ciągłości, różnorodności religijnej i etnicznej, to zapis o współistniejących tu społecznościach. Ta przeszłość jest kluczem do zrozumienia teraźniejszości i śladem pamięci minionych czasów…
58
59
Muzeum PRL… to miejsce inne niż wszystkie. Jest jak kapsuła czasu, która przenosi do minionej epoki, w dawne lata PRL-u. Muzeum zostało podzielone na działy tematyczne z bogatą kolekcją przedmiotów codziennego użytku: oryginalne opakowania produktów spożywczych, leków, zabawek, elektroniki, dekoracji wnętrz, mebli z ekspozycją ówczesnej porcelany i szkła. Dla fanów motoryzacji znajdzie się tu parę aut z epoki, szczególne wrażenie robi kolekcja fiatów. Kiosk z pamiątkami jest zaskakującą niespodzianką. To wycieczka sentymentalna…
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
Dobroczynne solanki Spacerując sępoleńską promenadą warto się zatrzymać i odetchnąć powietrzem, bogatym w sole mineralne. Korzystanie z tężni solankowych polecane jest szczególnie osobom z chorobami górnych dróg oddechowych.
70
71
.
72
73
74
75
Lutowo Pierwsza wzmianka źródłowa o Lutowie pochodzi z 1370 roku. Nazwa wsi na przestrzeni wieków ulegała zmianom – Luthow w XIV wieku, czy Gross Lutau (Lutowo Wielkie) w czasach zaborów. Pod koniec XIX wieku wieś zamieszkiwali katolicy i ewangelicy. Na zabudowania składało się 200 budynków mieszkalnych, w tym 86 domów murowanych. Z dawnej zabudowy wsi ocalało kilka drewnianych chałup z XVIII i XIX wieku o konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej oraz ceglane budynki z przełomu XIX i XX wieku. Z zabytków warto wspomnieć murowany kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca – zbudowany w 1929 roku. W Lutowie prężnie działa Wiejski Ośrodek Kultury organizujący liczne wydarzenia kulturalne i plenerowe, m.in. cykliczną Biesiadę po Lutowsku.
76
77
78
79
80
81
GMINA
Gmina Więcbork Polodowcową rzeźbę terenu urozmaicają liczne wzgórza moreny czołowej, układające się w ciągi biegnące z północy na południe w okolicach Więcborka, czy mniejsze przy południowo-zachodniej granicy gminy. Duże połacie zachodniej części gminy zajmują piaszczyste równiny sandrowe poprzecinane polodowcowymi rynnami z licznymi jeziorami. Cała gmina mieści się w obszarze Krajeńskiego Parku Krajobrazowego z siedzibą w Więcborku. Miasto położone jest nad jeziorem o tej samej nazwie, przez które przepływa niewielka rzeka Orla. Krajobraz tej części Pojezierza Krajeńskiego jest dość mocno pofałdowany, co widać także w samym mieście. W jego południowej, a zwłaszcza południowo-wschodniej części leży Góra św. Katarzyny (pochodzenia polodowcowego) i stanowi drugie pod względem wysokości bezwzględnej wzniesienie województwa kujawsko-pomorskiego (180 m n.p.m). Do tej części miasta przylega zwarty kompleks leśny pod opieką Nadleśnictwa Runowo.
82
83
Więcbork Na terenie Więcborka nad Jeziorem Więcborskim już w pierwszych wiekach nowej ery istniała osada i gród – o czym świadczą wykopaliska. W miejscu dawnego grodu więcborskiego znajduje się – umieszczona na polodowcowym głazie – pamiątkowa tablica z napisem: Na tym obszarze od VII wieku znajdowała sie osada, a potem gród obronny. Po jego zniszczeniu w XII wieku osadnictwo przeniosło się na drugi brzeg jeziora dając początek miasta Więcbork. 84
85
Więcbork Pierwszy dotychczas znany zapis o Więcborku pochodzi z 1107 roku z kroniki Galla Anonima, który obok Więcborka wspomina pobliski Kamień. Więcbork warto zacząć zwiedzać od jego serca – dawnego Rynku, dziś placu Jana Pawła II – z wytyczonymi alejkami spacerowymi, ławkami i fontanną. Przy Rynku zachowały się kamienice z XVII i XVIII wieku. Najważniejszym zabytkiem miasta jest kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza, wzniesiony w latach 1772–1778. Wystrój wnętrza rokokowo-klasycystyczny pochodzi z XVIII i początków XX wieku. Na placu wznosi się pomnik pamięci Poległych za Wolność Ojczyzny i Ziemi Więcborskiej.
86
87
88
89
Pomnik Orła Białego W pierwszych miesiącach okupacji dziesiątki tysięcy obywateli II Rzeczypospolitej zostało bestialsko zamordowanych przez swoich niemieckich sąsiadów, służących w lokalnych formacjach Selbstschutzu. Pomnik na Placu Jana Pawła II w Więcborku upamiętnia śmierć wielu mieszkańców regionu. Orzeł skierowany jest w lewo, w stronę ulicy Hallera, skąd do Więcborka i do Krajny przyszła wolność. Z miejsc, w których ginęli Krajanie, przywieziono urny z ziemią, które umieszczone zostały w pomniku pamięci Poległych za Wolność Ojczyzny i Ziemi Więcborskiej.
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
Runowo Krajeńskie Pierwsze wzmianki o tym obiekcie pochodzą z 1325 roku, gdzie jako właścicieli podaje się Cystersów Koronowskich z Byszewa. W miejsce dawnej budowli drewnianej, która uległa zniszczeniu w pożarze – na przełomie wieku XVI i XVII – Jan Orzelski zbudował murowany, obszerny dwór renesansowy. Jego najmłodsza córka Izabela została żoną Mikołaja Działyńskiego, podkomorzego dobrzyńskiego i wniosła pałac w Runowie jako posag. Przez 180 lat Runowo było w posiadaniu rodziny Działyńskich. W 1860 roku nowy właściciel von Bethmann-Hollweg zlecił przebudowę pałacu, nadając mu neorenesansowy wygląd – dobudowując strzelistą wieżyczkę, z której po dziś dzień został tylko cień świetności i zegar…
100
101
Runowo Krajeńskie Od północy na ścianie pałacu umieszczono dwie tablice erekcyjne. Do dziś zachowała się jedna – ta starsza. Treść inskrypcji na tablicy brzmi: Ponieważ poprzedni dom został zniszczony w wyniku pożaru, starosta kościański Jan Orzelski, aby się zabezpieczyć przed podobnym przypadkiem, od podstaw wybudował z cegieł ten dom, mniej narażony na niebezpieczeństwo ognia, roku pańskiego 1595.
102
103
104
105
106
107
Runowo-Młyn… miejscowość pomiędzy Jeziorem Diabelskim i Runowskim Dużym, gdzie znajduje się budynek dawnego dworu, zabytkowy młyn wodny i wodospad na rzece Orla. W pobliskim lesie znajduje się zespół pałacowo-parkowy. Pałac został zbudowany w latach 1911–1912 przez Joachima von Bethmann-Hollweg. W 1927 roku został przejęty przez Państwo Polskie i od 1932 roku był rezydencją myśliwską Prezydenta RP, Ignacego Mościckiego. Była to jedyna rezydencja Prezydenta w województwie kujawsko-pomorskim – zwana drugim Belwederem – w której regularnie bywał wraz z Marszałkami Polski oraz Ministrami i Premierami Rządu II RP.
108
109
110
111
112
113
Sypniewo Kościół rzymskokatolicki pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej wzniesionych w konstrukcji szkieletowej, zbudowany w 1781 roku na miejscu poprzedniej świątyni. Jego rokokowo-klasycystyczne wyposażenie wnętrza pochodzi z końca XVIII wieku. Gęsty układ rygli pionowych i poziomych oraz całkowity brak ukośnych – wyróżnia go na tle podobnych obiektów.
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
GMINA
Sośno
Gmina wiejska Sośno zajmuje obszar 16 276 ha, położona jest we wschodniej części powiatu sępoleńskiego. Większość obszaru gminy zajmują użytki rolne. Na lasy, położone głównie na południowym i północnym zachodzie oraz w niewielkim obszarze na południe od Sośna, przypada zaledwie 2491 ha. W części południowo-zachodniej gminy występują nieliczne moreny czołowe porośnięte drzewostanem mieszanym. Nie występują tu polodowcowe jeziora rynnowe, natomiast w krajobrazie wyróżniają się liczne żwirowe pagórki, długie i często kręte wały. Te pagórki to ozy – formy morfologii terenu powstałe w wyniku działalności akumulacyjnej wód lodowcowych, zbudowane z osadów naniesionych przez rzeki meandrujące po powierzchni lodowców lub płynące w tunelach lodowcowych. Ozy Wielowickie są ewenementem w skali kraju, a nawet Europy i objęte zostały ochroną prawną jako Obszar Chronionego Krajobrazu. Do terenów prawnie chronionych należy tu również, położony na wschodnich peryferiach gminy, leśny rezerwat przyrody o nazwie „Wąwelno“. Rośnie tu kilkadziesiąt okazów sędziwych buków, jesionów i dębów, ze stanowiskiem brekinii.
126
127
Wielowicz jest niewielką wsią o średniowiecznej metryce, położoną na południowy wschód od Sępólna Krajeńskiego. Pierwsza informacja o istniejącej tu świątyni pochodzi dopiero z XVII w. Kościół w Wielowiczu powstał w XVIII wieku, wybudowany w konstrukcji szkieletowej, jako niewielka jednonawowa świątynia z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Wnętrze świątyni jest bardzo skromne. W prezbiterium odnajdziemy barokowy krucyfiks, po bokach którego znajdują się rzeźby św. Piotra i św. Jakuba Apostoła Starszego.
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
KRAJEŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY Krajeński Park Krajobrazowy – to Park o największej powierzchni w województwie, zajmuje 73 850 ha i łączy 6 gmin: Sępólno Krajeńskie, Więcbork, Kamień Krajeński, Sośno, Kęsowo i Mrocza. Zróżnicowana rzeźba terenu polodowcowego, doliny rzeczne oraz ponad 100 jezior mają duży wpływ na krajobraz Krajny. Bierze tutaj swój początek dwanaście rzek z krystalicznie czystą wodą. Dominującym w krajobrazie jest pejzaż rolniczy urozmaicony zadrzewieniami i licznymi oczkami wodnymi. Na bagnach i torfowiskach występują liczne rośliny chronione. Występuje tu bogata i różnorodna szata roślinna, są tu także chronione i rzadkie gatunki zwierząt. W Krajeńskim Parku Krajobrazowym znajduje się najwyżej położony punkt województwa kujawsko-pomorskiego – Czarna Góra w tzw. Górach Obkaskich. Lasy zajmują około 29% powierzchni. Są one bardzo zróżnicowane, zachowały się tu prawie wszystkie zbiorowiska leśne, takie jak: bory sosnowe i mieszane, lasy liściaste, grądy, dąbrowy, buczyny oraz łęgi i olsy. Symbolem Krajeńskiego Parku Krajobrazowego jest żuraw.
154
155
156
157
Gdzie nocują żurawie? Najczęstszym miejscem noclegowania żurawi są płycizny zbiorników wodnych, podmokłe łąki czy torfowiska. Po wschodzie słońca rozlatują się w kierunku żerowisk, aby pod wieczór wrócić na noclegowisko. Żurawie odlatując jesienią – lecą również w nocy. Wtedy najdonośniej je słychać…
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego
FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl TEKST: ArtStudio
WYDAWCA: ArtStudio www.klonowski.eu Wszelkie prawa zastrzeżone
ISBN 978-83-958465-8-8
ISBN 978-83-958465-8-8