grudziądzki
Powiat grudziądzki oferuje zmęczonym miejskim życiem turystom lasy, jeziora i rzeki – niektóre o tak bystrym nurcie, że można na nich uprawiać… kajakarstwo górskie! Wśród wzgórz, pagórków i rwących strumieni znajdziemy nie tylko odpoczynek, ale także pomniki historii. Do niektórych z nich nie tak łatwo dotrzeć – przykładem może być tu położony zaledwie 10 kilometrów od Grudziądza Dusocin. Tymczasem w tamtejszym dworku, w 1850 roku, urodził się Ludwik Rydygier – jeden z ojców współczesnej chirurgii. Naprawdę nazywał się Riediger, ale ponieważ czuł się Polakiem, podczas studiów medycznych (samowolnie) spolszczył niemiecko brzmiące nazwisko i mimo szykan pruskich władz przy takiej jego wersji już pozostał. Po studiach, w klinice, którą założył w Chełmnie, dokonał przełomowych w dziejach medycyny operacji. Wiele z nich wykonywanych jest do dziś. Trwa renowacja niszczejącego do niedawna dusocińskiego dworu, w którym mieścić się będą ośrodek edukacji ekologicznej i izba pamięci słynnego chirurga. Projekt, o wartości blisko pięciu milionów złotych, koordynuje podległy samorządowi województwa Zespół Parków nad Dolną Wisłą. Niektóre z zabytków, jak na przykład średniowieczną warownię w Radzyniu Chełmińskim – drugi co do wielkości (po malborskim) zamek krzyżacki w Polsce – nie sposób przeoczyć. W cieniu krzyżackiej twierdzy ukrywa się natomiast inna historyczna budowla. Aresztowany przez komunistów 25 września 1953 roku w Warszawie Stefan Wyszyński, został przewieziony do leżącego trzy kilometry od Radzynia klasztoru w Rywałdzie. To tu Prymas Tysiąclecia spędził 17 pierwszych dni, najtrudniejszych spośród trzech lat niewoli. Do dziś w klasztornej celi widoczne są Stacje Drogi Krzyżowej, które kardynał wypisał ołówkiem na jej ścianach. Przyszły błogosławiony w swych więziennych zapiskach zanotował: „25 września 1953, piątek. (…) Rozejrzałem się w swoim pokoju, który nosi ślady niedawno zamieszkałego przez któregoś z ojców Kapucynów. Na ścianie, nad łóżkiem, wisi obraz z podpisem: Matko Boża Rywałdzka, pociesz strapionych. Był to pierwszy głos przyjazny, który wywołał wielką radość”. 19 lat później, podczas nabożeństwa, które zgromadziło blisko 30 tysięcy wiernych, Prymas Tysiąclecia koronował figurę Rywałdzkiej Madonny. Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Gdy spojrzeć na mapę, powiat grudziądzki sprawia wrażenie flagi łopocącej na drzewcu Wisły. Bo i z Wisłą jest nierozerwalnie związany. Piękna to flaga – mozaika ułożona z niezliczonych odcieni koloru zielonego oraz połyskujących klejnotów błękitu. Powiat grudziądzki to północno-wchodnia granica województwa kujawsko-pomorskiego. Od wschodu łączy się się powiatami nowomiejskim i iławskim, które należą już do Warmińsko-Mazurskiego. Od północy – z powiatem kwidzyńskim, który leży w Pomorskiem. Dalej z brodnickim, wąbrzeskim, a także chełmińskim i świeckim. Myliłby się, kto widziałby w tym powiecie jedynie przedmieścia wielkomiejskiego Grudziądza. Mieszkańcy tutejszych gmin mają swoją historię i tożsamość. Sięga ona zamierzchłych czasów i wydarzeń, które zapisały się na kartach podręczników. Wystarczy tylko minąć rogatki Grudziądza, aby znaleźć się w miejscach ustronnych i cichych, z dala od tłoku i zgiełku. Bo gęstość zaludnienia powiatu grudziądzkiego to zaledwie 55 osób na kilometr kwadratowy. Krajobraz jest tu zdominowany przez rolnictwo. Ale też utkany jeziorami, śródpolnymi bagienkami oraz malowniczymi parkami, które pozostały po starych dworach. A w centrum tego pejzażu płynie leniwie rzeka Osa, zaczynająca się na Pojezierzu Iławskim i kończąca bieg w Wiśle. Sięga tu skraj Chełmińskiego Parku Krajobrazowego, a przede wszystkim duma powiatu – Park Krajobrazowy Gór Łosiowych (oba włączone do Zespołu Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą). Niesamowite to miejsce z przepiękną wysoczyzną morenową i wiślanymi terasami, gdzie spotkać można ponad 90 gatunków ptaków. Żyły tu od wieków, także w czasach, gdy w okolicznych osadach wznoszono krzyżackie warownie. Choć po warowniach pozostały dziś w większości tylko ruiny, ptasie trele ocalały. Zachowały się natomiast ceglane gotyckie kościoły oraz drewniane – barokowe, które na każdym kroku każą nam zwrócić myśli do czasów dawnych. Przygodę z historią i przyrodą zapewniają przyjezdnym liczne szlaki turystyczne, jakie skrupulatnie wyznaczono w powiecie. Rozpocznijmy więc podróż, której rytm dyktować będzie cichy i spokojny bieg Osy.
Rogóźno
G
RU
D
ZI
Ą
D
Z
Łasin
Gruta
Świecie nad Osą
Radzyń Chełmiński
grudziądzki PRZESZŁOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ Malownicze pola uprawne i sielskie łąki nad Osą były na przestrzeni wieków kotłem, w którym kipiało od burzliwych wydarzeń. Nie bez powodu już od VI wieku powstały tu liczne osady grodowe. Miały chronić mieszkańców przed wichrami polityki. Prusowie, Mazowszanie, Polanie, Krzyżacy – wszyscy widzieli w skrawku ziemi przytulonej do Wisły cenny nabytek. Rychło ziemia ta, na granicy pomiędzy żywiołem pogańskim a chrześcijańskim, stała się świadkiem wielkich zmagań o tożsamość. Zakon Krzyżacki w miejscu drewnianych warowni wzniósł murowane zamki. Po pokoju toruńskim – Łasin, Radzyń, Pokrzywno i Rogoźno trafiły wraz z Grudziądzem do Korony – ale sielanka nie trwała długo. Liczne wojny i przemarsze wojsk dramatycznie wykrwawiały te piękne ziemie. Wraz z pierwszym rozbiorem zostały one oderwane od Polski aż do 1920 roku. Wówczas historyczne grody stały się na nowo dla Rzeczypospolitej ważnymi lokalnymi ośrodkami, w których skupiał się okoliczny handel i usługi. Podczas II wojny światowej kwiat polskiej inteligencji, który wzrósł tu w dwudziestoleciu, został zdeptany w obozach i pod ścianami straceń, zanim nadeszła wolność i tchnęła w prastare mury nowe życie i nowe nadzieje.
Pokrzywy w Pokrzywnie Na początku XIII wieku istniał w Pokrzywnie, zbudowany na stromym wzgórzu, drewniano-ziemny gród z osadą słowiańską. Górował strategicznie nad traktem widącym z Radzynia do Grudziądza, otoczony z trzech stron wodami rzeczki Maruszy oraz strumienia. W późnym średniowieczu, w pełni już uformowane zabudowania zamkowe, przeszły na własność Krzyżaków. Zamek w Pokrzywnie (Engelsberg – Góra Aniołów) był jedną z najstarszych warowni krzyżackich na terenie ziemi chełmińskiej. Zamek płonął w 1611 roku, a w 1657 został zniszczony przez Szwedów. Chylił się ku upadkowi od czasów zaboru pruskiego, a później ograbiany z cegieł na miejscowe potrzeby budowlane – popadł w ruinę. Zachowała się brama zamku wysokiego, spichrz na zamku średnim, brama i stodoła na przedzamczu, a także fragmenty ścian budynku głównego i murów obronnych.
10
11
12
13
14
15
Rogóżno-Zamek Przy ujściu Gardęgi do Osy, między Grudziądzem a Łasinem, na stromym wzgórzu z widokiem na Kotlinę Grudziądzką – góruje zwarta bryła zamku w Rogóżnie. Zamek stanowi cenny przykład krzyżackiej architektury obronnej i należy do jednych z największych umocnień w państwie zakonnym. Cały kompleks zamkowy został zbudowany na planie dwóch uformowań architektonicznych, które rozdziela fosa, a siedmiokondygnacyjna wieża bramna zamku średniego do dziś pilnie strzeże krzyżackich tajemnic. Śmiałek próbujący się tam dostać, musi pokonać wysokie wzgórze porośnięte gęstwiną zieleni. Znajdują się tu skupiska starodrzewu jarząbu-brekini, teren objęty jest ochroną rezerwatu przyrody.
16
17
18
19
Radzyń Chełmiński Na wschód od Grudziądza leży Radzyń Chełmiński, który prawa miejskie otrzymał w 1234 roku. Z daleka wynoszą się nad horyzontem ruiny XIV-wiecznego zamku, który uchodzi za arcydzieło krzyżackiej architektury militarnej i klasztornej.
20
21
Krzyżackie warownie budowane były na początku z drewnianych bali, ziemi i gliny, a później z cegły i polnych kamieni. W XIV wieku wykształciła się typowa forma krzyżackiego zamku, składającego się z gospodarczego podzamcza i domu zakonnego – zamku właściwego. W latach swojej świetności Zamek w Radzyniu Chełmińskim był najważniejszym obiektem krzyżackim zaraz po wielkim zamku w Malborku. Spełniał warunki typowo obronne – wysokie, grube mury, narożne wieże i obwarowane przedzamcza. Pierwsze zniszczenia krzyżackiej twierdzy nastąpiły podczas oblężenia w roku 1410, późniejsze w czasach najazdów szwedzkich. Na początku XVIII wieku w zachowanym skrzydle południowym, urządzono mieszkania, a od 1780 roku władze pruskie przystąpiły do wykorzystywania cegieł zamkowych do budowy domów mieszkalnych i ratusza w Radzyniu. Dziś ruiny dostępne są dla zwiedzających – dziedziniec zamku, kaplica, piwnica z zaaranżowaną salą biesiadną oraz sala tortur z wystawą średniowiecznego uzbrojenia. Można wejść na obie wieże, z których rozpościera się piękny widok.
22
23
24
25
Dwie wieże zamku Wchodząc po wąskich i stromych schodach dotrzemy do wyższych partii zamku, gdzie biegnie wąski korytarzyk łączący wieże. Wejście na szczyt stanowi największe wyzwanie – trzeba po drabince przeciskać się w górę przez dość wąski otwór. Warto pokonać lęk, bowiem ze szczytu wieży rozpościera się piękna panorama na Radzyń Chełmiński i ruiny zamku. Można stąd spojrzeć na zamek inaczej – przenosząc się wyobraźnią w czasy, kiedy mieszkali tu rycerze i brać zakonna, a w obrębie zamku istniały jeszcze zabudowania gospodarcze: piekarnia, browar, spichlerz, stajnie i wozonia oraz budynki dla służby zamkowej. Można przymknąć oczy i w porannym jeszcze słońcu, usłyszeć gwar, krzątaninę, poczuć dym z domowych palenisk, usłyszeć turkot drewnianych kół i stukot końskich kopyt na przedzamczu. Ośmioszprychowe koło z owego drewnianego wozu widniało w pieczęci zamku – do dziś pozostając symbolem miasta.
26
27
28
29
Turniej rycerski to inscenizacja oblężenia zamku przez wojska króla Władysława Jagiełły z 1410 roku, połączona z przemarszem ulicami miasta korowodu uczestników. W progamie są także zmagania turniejowe – łuczniczy i bojowy. To także zabawy plebejskie, w tym bieg dam, bieg rycerski, gra zręcznościowa serso i obrączkowanie byka.
30
31
32
33
34
35
36
37
„Kilka skarbów” to znak templariuszy narysowany na potrzeby filmu „Pan Samochodzik i Templariusze” – znajdujący się do dziś w piwnicach zamku. W 1971 roku w Radzyniu Chełmińskim kręcono serial na kanwie powieści Zbigniewa Nienackiego o przygodach historyka sztuki, pana Tomasza i trójki harcerzy, którzy szukali skarbu Templariuszy. Książkowa wioska Miłkokuk z ruinami krzyżackiego zamku to właśnie Radzyń. W skarbcu zakonnym zamku był kiedyś prawdziwy skarb. To część łupu zakonnego oraz osobiste srebra wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena, zdobyte w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Zabawa w poszukiwanie skarbu jest atrakcją dla wycieczek szkolnych i dzieci odwiedzających zamek.
38
39
Kościół św. Anny góruje nad miastem i kto spojrzy z zamkowej wieży na Radzyń Chełmiński, wnet dojrzy gotycką bryłę. Kościół zbudowali Krzyżacy w pierwszej połowie XIV w. Rozbudowywany i upiększany w okresie baroku i renesansu. Subtelne polichromie w kościele św. Anny są ozdobą wnętrza świątyni. Pełne drobniutkich detali roślinnych polichromia na drewnianym stropie, czy w nawie bocznej i prezbiterium pochodzą z XVII w. Kościół zachował dawną, jednonawową bryłę, którą zdobią białe wnęki okienne o wykroju gotyckiej arkady.
40
41
42
43
Kaplica pw. św. Jerzego zbudowana z cegły, w stylu gotyckim, założona na planie prostokąta i jednonawowa. Znajduje się na południowy zachód od dawnych murów miejskich Radzynia Chełmińskiego, na terenie cmentarza. W obecnym kształcie wzniesiona w XIV i przekształcona w XV wieku – dziś pełni funkcję kaplicy cmentarnej.
44
45
Okonin gmina Gruta Gotycki kościół pw. śś. Kosmy i Damiana w Okoninie zbudowany w całości z cegły, przyciąga ciekawą, rombową elewacją zewnętrzną wykonaną z kolorowych cegieł – zendrówek. Zendrówka to cegła ceramiczna wypalana w temperaturze przekraczającej 1300 stopni Celsjusza do momentu zeszkliwienia się powierzchni. Po wypaleniu, wierzchnia warstwa cegły staje się lśniąca i ciemniejsza niż zwykła cegła zwana wiśniówką. Glina używana do produkcji zendrówki zawiera związki żelaza. Kościół w Okoninie skrywa liczne tajemnice – w trakcie renowacji ołtarza konserwatorzy odkryli malowidło w ołtarzu bocznym. Od zakończenia II wojny światowej nadal poszukiwane są zaginione przedmioty kultu religijnego – podobno zakopane na terenie kościoła…
46
47
48
49
Łasin Nazwy ulic w Łasinie – Wałowa, Podmurna, Zamkowa oraz nazwa pobliskiego jeziora – Zamkowe, mogą świadczyć o istnieniu w Łasinie zamku. Może uległ zniszczeniu w działaniach wojennych, a może został rozebrany cegła po cegle? Pozostały jednakże historyczne nazwy. Na Jeziorze Zamkowym w Łasinie znajdują się trzy blisko siebie położone wyspy, które to – według miejscowej ludności – są pozostałościami po legendarnym zamku. Starzy mieszkańcy Łasina opowiadają, że nurkujący w pobliżu wysp śmiałkowie, widzieli pod wodą pozostałości kamiennego muru, korytarza, czy dawnej drogi prowadzącej do zamku…
50
51
52
53
54
55
56
57
grudziądzki W KRAJOBRAZIE PÓL i ŁĄK Powiat grudziądzki to urozmaicony krajobrazowo teren polodowcowy z wysoczyzną morenową, rozległymi kompleksami leśnymi, położony w bezpośrednim sąsiedztwie doliny Wisły i Osy. Zdecydowana część (ok. 75%) powierzchni powiatu to tereny rolnicze, gdzie uroku dodają parki podworskie z licznymi zadrzewieniami przyzagrodowymi. Na terenie utworzonego w 2018 roku Parku Krajobrazowego Gór Łosiowych nie brakuje świadectw bogatej historii i kultury tych ziem. Wieś Dusocin to miejsce urodzenia światowej sławy chirurga prof. Ludwika Rydygiera, w której do dziś zachowały się ruiny jego rodzinnego domu. Na terenie powiatu odnajdziemy też liczne ślady osadnictwa olęderskiego, miejsca pamięci narodowej, stanowiska archeologiczne oraz charakterystyczne cechy architektury wiejskiej: budownictwo drewniane i zabudowy z kamieni polnych.
58
59
60
61
Boguszewo – najstarszy dwór obronny Majątki ziemskie były w większości samowystarczalne, choć z czasem ulegały specjalizacji produkcyjnej. Według opisu z 1776 r. w skład majątku w Boguszewie wchodził browar, karczma, siedem chałup dla robotników rolnych oraz chata przy lesie dla stróża leśnego. Ośrodkiem majątku był piętrowy, murowany z cegły dwór. Ten wpisany na listę zabytków renesansowy dwór obronny pochodzi z 1602 roku – data widnieje na jednej z ocalałych jeszcze ścian, bowiem zaniedbany popadał w ruinę – w XIX w. nie był już zamieszkały. W części piwnicznej znajdują się fragmenty ścian z historycznej cegły, tzw. cegły palcówki, charakterystycznej dla średniowiecznych budowli polskich. Jej nazwa pochodzi od podłużnych śladów po palcach, które pozostawiał strycharz (formierz) na górnej powierzchni cegły. Powstałe w ten sposób podłużne odciski służyły odprowadzaniu wody z powierzchni.
62
63
64
65
Pałac w Mełnie Na 16 hektarach, pośród 180-letnich buków, 350-letnich dębów szypułkowych, lip i cypryśników błotnych, pomiędzy trzema oczkami wodnych luster, nie przestaje zachwycać zbudowana – na wzór małego zamku angielskiego – neogotycka rezydencja. Na wieży zegarowej zatrzymał się czas, a w niektórych wnętrzach, wciąż można podziwiać kunszt dawnych mistrzów rzemiosła. Drewniana klatka schodowa z zachowanymi tralkami, drewniane parkiety w pomieszczeniach i drewniane boazerie na ścianach, drzwi ozdobnie obramowane czy piec kaflowy z ornamentem roślinnym – przypominają o bogatym niegdyś wyposażeniu pałacu. W sali balowej zachowały się oryginalne żyrandole, a w pomieszczeniu jadalni dwie windy kuchenne w drewnianej obudowie – do transportu potraw i dań. Ostatnim dziedzicem Mełna był dr Egbert von Bieler, który opuścił majątek w styczniu 1945 r. W południowo-zachodniej części parku znajduje się cmentarz rodowy właścicieli Mełna – rodziny Bielerów.
66
67
68
69
Cmentarz w Mełnie to miejsce pochówku 221 żołnierzy polskich, poległych w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku. Natomiast przy skrzyżowaniu dróg w pobliżu Mełna stoi kamienny obelisk upamiętniający historyczny pokój mełneński – zawarty 27 września 1422 roku. Korzyści płynące z traktatu mełneńskiego dla Polski były nieznaczne – odzyskano miasto Nieszawę i wsie na Kujawach. Na jego mocy Litwa otrzymała wieczystą rezygnację zakonu ze Żmudzi, terytorium na lewym brzegu rzeki Niemen oraz dostęp do Bałtyku, który odciął ziemie zakonu od Inflant, co w rezultacie położyło kres planom utworzenia państwa prusko-inflanckiego.
70
71
72
73
74
75
W przydworskim parku w Dębieńcu, nad urokliwym stawem dawnego majątku przegląda się w wodzie melancholijna kaplica pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Znajduje się tu duży zespół dworski z pałacem i rozległym parkiem. W 1864 roku ówczesny majątek liczył prawie 613 hektarów. Zachowały się fragmenty ceglanego, ażurowego ogrodzenia z kutą bramą wejściową, a także zaniedbane pozostałości folwarcznej zabudowy. Podczas gruntownej rozbudowy w 1910 roku, w czasie wykopów pod fundamentami pałacu, odkryto groby pogańskie, z których wydobyto 50 urn.
76
77
78
79
Wieś Gruta to jedna z najstarszych miejscowości powiatu grudziądzkiego, malowniczo położona obok trzech jezior: Dużego, Książego i Wilczaka. Na wzgórzu, otoczony starodrzewem, znajduje się kościół pw. Wniebowzięcia NMP (pierwotnie św. Mikołaja), którego początki sięgają czasów lokacji wsi na prawie chełmińskim w 1282 r.
80
81
Najpierw była grota, czczona w czasach przedchrześcijańskich, będąca domostwem pogańskich kapłanów. Już w czasach chrześcijańskich do kaplicy przybywali pielgrzymi. Podobno kościół pw. Wniebowziecia NMP powstał w miejscu owej groty, w której znajdowała się pogańska świątynia.
82
83
Rywałd Sanktuarium Maryjne w Rywałdzie to zespół klasztorny składający się z kościoła z lat 1689–1733 i murowanego klasztoru z roku 1748. Najstarsza wzmianka o kościele w Rywałdzie pochodzi z 1319 roku. W sanktuarium znajduje się słynąca z cudów drewniana figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem datowana na przełom XIV i XV wieku. Autorstwo gotyckiej figury przypisuje się nieznanemu rycerzowi krzyżackiemu z twierdzy w Radzyniu Chełmińskim. Przeszło 600-letnia obecność cudownej figury Matki Bożej w Rywałdzie zapoczątkowała kult Matki Bożej Rywałdzkiej.
84
85
86
87
88
89
Pani Rywałdu Kardynał Stefan Wyszyński, wielki czciciel Madonny Rywałdu, przemawiał w 1950 r. do duszpasterzy sanktuariów maryjnych w Polsce słowami: „Maryja sama wybiera czas i miejsce, by objawić swą obecność, przyjść z pomocą ludziom, dać łaskę przemiany życia. Najczęściej wybiera narzędzie łaski: obraz, figurę, niekiedy inne znaki. Poprzez wybrane narzędzie okazuje, że chce być w tym miejscu czczona”. Tę fundamentalną prawdę rozumieli czciciele Matki Bożej wszystkich czasów, którzy przybywali do cudownych obrazów i figur.
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
Piękny most Wieś Szembruk została założona pod koniec XIII wieku na wzgórzu nad rzeką Gardęgą. Tutejszy kościół parafialny pw. św. Bartłomieja pochodzi z 1716 r. (pierwszy kościół wzniesiono już w XIII w.). To konstrukcja drewniana na kamienno-ceglanym podmurowaniu. Kościół wraz z cmentarzem przykościelnym wpisany jest do rejestru zabytków. W czasach zaboru pruskiego miejscowość nazywała się Schönbrück, co oznaczało Piękny Most (nad Gardęgą). W Szembruku mieszkała liczna ludność niemiecka, a w okresie dwudziestolecia międzywojennego znajdowała się tu placówka straży granicznej – wieś graniczyła z III Rzeszą Niemiecką.
102
103
Zabytkowy, drewniany kościółek pw. św. Bartłomieja, zdobi barokowa polichromia z I połowy XVIII w., a poziomą, drewnianą belkę tęczową (belka spinająca architektoniczny łuk) barokowa grupa ukrzyżowania. Cały wystrój wnętrza zachowany jest w stylu barokowym. Wieża kościelna została zbudowana według konstrukcji słupowo-ramowej, na której zawieszono dzwon pochodzący z początków XVIII wieku. Antresola chóru muzycznego z organami neoklasycystycznymi wsparta została na dwóch słupach oraz dziesięciu kolumnach. Co roku pod koniec wakacji można wziąć udział w odpuście św. Bartłomieja – patrona parafii.
104
105
106
107
108
109
110
111
Dolina Osy stanowiąca granicę pomiędzy Pojezierzem Chełmińskim i Iławskim ma charakter głębokiej – do 40-50 m doliny, o szerokości 300-500 metrów. Stopień wodny w miejscowości Słup-Młyn to pozostałość po dawnym młynie. Poniżej młyna dolina Osy staje się węższa, rzeka nabiera prędkości i silnie meandruje. Jej zbocza stają się strome i nachylone pod kątem prawie 60 stopni. Ustanowiono tu dwa obszary chronionego krajobrazu: „Strefy Krawędziowej Doliny Dolnej Wisły” oraz „Doliny Osy i Gardęgi”.
112
113
114
115
116
117
Jar i strumień W skład rezerwatu „Doliny Osy i Gardęgi” wchodzi odcinek Gardęgi oraz jar wyżłobiony przez tę rzekę, charakteryzujący się bardzo stromymi zboczami o nachyleniu dochodzącym do 45 stopni. Gardęga przypomina górski strumień i uważana jest za jedną z najszybszych i najbardziej wartkich rzek w Polsce północnej – nazywana przez miłośników kajakowych spływów „hydromłynek” czy „dzika piękność”.
118
119
120
121
122
123
Park Krajobrazowy Góry Łosiowe to cenny przyrodniczo nadwiślański obszar w gminach Grudziądz i Rogóźno – dziesiąty park krajobrazowy w województwie kujawsko-pomorskim. Jednym z cenniejszych siedlisk nowo utworzonego Parku Krajobrazowego Góry Łosiowe są starorzecza położone w obszarze Natura 2000 „Dolina Dolnej Wisły”. Częścią projektu jest czynna ochrona występującego na tym terenie kumaka nizinnego – płaza zagrożonego wyginięciem oraz paproci wodnej – salwinii pływającej. Przebiega tędy korytarz migracyjny łosi, od których wzięła się nazwa terenu.
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
Jezioro Głęboczek W kompleksie leśnym nowo utworzonego Parku, znajduje się małe, urokliwe i bogate przyrodniczo jezioro. Można tu dotrzeć trasą rowerową, a teren wokół jeziora jest zagospodarowany – ścieżki rowerowe i spacerowe, ławeczki, plac zabaw dla dzieci i plaża z zapleczem gastronomicznym. Głeboczki są dwa – Głęboczek „polski” i Głęboczek „niemiecki” – odległe od siebie o niecałe trzy kilometry. Nazewnictwo to wzięło się z przebiegu granicy polsko-niemieckiej sprzed 1939 roku, która rozdzielała okoliczny teren na dwa państwa.
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
Ludwik Rydygier Jeden z najwybitniejszych polskich medyków – doktor medycyny, profesor, nazywany jednym z ojców współczesnej chirurgii. Urodził się w 1850 roku jako syn właściciela majątku Dusocin – Karola Riedigera. Po studiach medycznych na uniwersytetach w Greifswaldzie, Berlinie i Strasburgu przeniósł się do Chełmna, gdzie otworzył klinikę chirurgiczą. W czasie swojej kariery lekarskiej wykonał z sukcesem szereg pionierskich i skomplikowanych zabiegów i operacji, które przeszły do historii współczesnej chirurgii. Znajdujący się na terenie Parku Krajobrazowego Góry Łosiowe – niszczejący dotychczas dworek rodzinny w Dusocinie – przejęła w opiekę gmina Grudziądz. W projekt odbudowy i rewitalizacji obiektu zaangażował się także Urząd Marszałkowski. Powstanie tu izba pamięci oraz centrum edukacji ekologicznej. W starym sadzie okalającym dom zostaną odtworzone dawne gatunki drzew owocowych, powstaną zagrody dla owiec i bydła.
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
Szkoła Podstawowa w Dusocinie powstała w 1768 roku, a od 50 lat nosi imię doktora Ludwika Rydygiera. Rydygier zorganizował w 1889 roku Pierwszy Zjazd Chirurgów Polskich, w którym udział wzięli polscy chirurdzy ze wszystkich trzech zaborów, a Ludwika Rydygiera wybrano dożywotnim przewodniczącym Zjazdów. Odbywały się one początkowo co rok, później co dwa lata, a w 1921 r. dały początek Towarzystwu Chirurgów Polskich.
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
Wisła… Park Krajobrazowy Góry Łosiowe graniczy od zachodu z Nadwiślańskim Parkiem Krajobrazowym, a granica między nimi przebiega na rzece Wiśle. Oba te parki wraz z Chełmińskim Parkiem Krajobrazowym tworzą Zespół Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą. Wzdłuż całego kujawsko-pomorskiego odcinka Wisły, po obu jej brzegach biegnie Wiślana Trasa Rowerowa, czyli liczący w sumie 450 kilometrów szlak turystyczny dla miłośników dwóch kółek. Warto tu się wybrać!
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
Publikacja powstała w serii wydawniczej
na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego
FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl
TEKST: Adam Willma ArtStudio
WYDAWCA: ArtStudio www.klonowski.eu Wszelkie prawa zastrzeżone ISBN 978-83-958465-2-6
196
ISBN 978-83-958465-2-6