Tijdschrift Luchtvaartkennis | Jaargang 66 - 2017 | nr. 3

ISSN1381­9100

secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl www.luchtvaartkennis.net

Redactie

HarmJ.Hazewinkel

Dr.Beguinlaan64

2272ALVoorburg

tel.: 070­3862465

email:hjhazewinkel@hetnet.nl

ArnoLandewers

Zuiderkruis16

2665WSBleiswijk

tel.:010­4829002

email:alandewers@gmail.com

VoorzitterAfdeling

Luchtvaartkennis

vacant

Secretaris

FrankvandeGoor

JanvanEyckgracht68

5645TJEindhoven

tel.:06­20654521

email:

secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl

Penningmeester

LoetKuipers

Livingstonelaan1250 3526JVUtrecht

tel.: 030­8785187

email:loetk@hotmail.com

Luchtvaartkennisishetofficiele orgaanvandeKNVvLAfdeling Luchtvaartkennis/Air­Britain Netherlands Branch.

Luchtvaartkennisverschijnt4maal perjaarenisvoorledengratis.Losse abonnementenEUR34.Opgavevoor abonnenmentenbijLoetKuipers (adreshierboven).Hetovernemen vangegevensofartikelenuit Luchtvaartkennisen/ofverspreiden daarvanistoegestaanvoorniet commerciëledoeleinden,mitsonder duidelijkebronvermelding.

Toezendingvanovergenomen artikelenwordtopprijsgesteld.

VANDEREDACTIE

Eenvandedoeleindenvan LUCHTVAARTKENNIS ishetvertellenvanverhalendie minderbekendzijnofhetherstellenvansomslangbestaandemisvattingen.Indit nummerhebbenwedaarvooralthansweeronsbestgedaan.

Demeeste lezerszullenwelwetendatFokkereenfabriekinBraziliëheeftopgezet, maarslechtsweinigenzullenwaarschijnlijkmeerwetendandatdaarS.11enS.12 lesvliegtuigenzijngebouwd.Overdiefabriek,deachtergronden,opkomsten onderganggaathetopeningsartikelenveeldaarvanzalvoorUnieuwzijn.

DeRussischevliegerKoezminskijwasdederdedieinNederlands­Indiëvloog,maar verdweenweersneluitdebelangstelling.Zosnel,datzijnsterfdatuminalle Nederlandse publicatiestotophedensteeds(opgezagvaneenartikelin“Avia”uit 1914)altijdonjuistisweergegeven.Hijverongeluktenietin1914maaroverleedeerst in1930.

Nog iemanddiehoogstensbijnamebekendwas,isJanSchiereendatvoornamelijk doorzijnbozebrievenoverdeIndischevliegtuigenvanDeBrouckère.MaarSchiere deedveelmeer,enookdatisinditnummertelezen.Tenslotteenigevragenoverde eersteFokkerSpin,dietoentrouwenshelemaalgeenSpinwerdgenoemd.Fokkerheeft altijd zijneigengeschiedenisgoedwetentekleuren.

Omkorttegaan,eennummerdatUwkennisweerzalvergrotenenzoweeraanhet doelvanonsbladbeantwoordt.WijwensenUveelleesplezier.

INHOUD

FokkerRio­eenmisluktZuid­Amerikaansavontuur(doorArnoLandewers) AlexanderAlexandrowitsjKoezminskij(1881­1930)(doorHarmJ.

JanSchriereenEbora(doorFritsGerdessen)

Deeerste motorvliegtuigenuitglasvezelversterktkunststof(doorArno Landewers)

FokkerSpin­ eenontdekkingsreisineenververleden(doorGertdenHerder) FokkerB.V(doorFritsGerdessen)

Foto'svoorpagina

Boven:deinschrijvingvanBölkowBO208JuniorPH­ENDwerdin2012doorgehaald.Hettoestel"dook"kortgeledenopin Italië, ziederegistermutatiesopblz.105vanditnummer.(foto:ArnoLandewers,Teuge,16mei1992) Onder:BraziliaanseFokkerS­11's(T­21's).

ArnoLandewers

Een conflictmetdeBraziliaanseluchtmacht,deenigeklantvanFokkerRio,liepzohoogopdatdeBraziliaanseoverheidhet bedrijfuiteindelijkconfisqueerde.Hoewelwewaarschijnlijknooitalleachtergrondenboventafelkrijgen,geeftmetnamehet diplomatiekeverkeertijdens1959en1960eenboeiendinzichtinhoehetzoverkonkomen.

Hoedeeerste contactentussenFokkerenBraziliëtotstand komenisnietgeheelduidelijk.Erwordtbeweerddathet initiatiefkwamvandeBraziliaansezakenmanPauloMira1 (dielaterinderdaadaandeelhoudervandeBraziliaanse Fokkerfabriekwerd).Wellichthebbenalbestaande handelscontacten(Shell,Philips)daarbijeenrolgespeeld, bovendienmaaktein1950PrinsBernhardeenhandelsreis naarBrazilië2.Hoeditookverlopenmochtzijn,vaststaatdat indezomervan1951FokkerdirecteurVosopbezoekgaatin Brazilië,waarbijhijcontactenlegtbijdeluchtmachtenhet ministerievanLuchtvaart.Ineentweetalmemo’s,diehijin juli1951kortna zijnterugkeeruitBraziliëschreef,legdeVos zijnbevindingenvast:

DeBraziliaanseluchtmachtsteltdateeneigenvliegtuigfabrikantessentieelisvoorverdereontwikkeling,enwilzich daarbijineersteinstantierichtenopbouwvanlesvliegtuigen; ­DecivielemarktzoektvervangingvoordeDouglasC­47.

Hijkwamtot devoordehandliggendeconclusiedathet “gerechtvaardigdisteoverwegen [doorFokker] inBrazilië eenvliegtuigenfabriekopterichten”.

Vosbeschreefeeneersteplan(waarkennelijkalover onderhandeldwas):

1.Fokkergaathulpverlenenbijhetstartenvanproductievan reserveonderdeleninBrazilië;

2.ErwordenlicentiesvoordeproductievandeS.11,S.12, S.13enS.14verkochtaanBrazilië,daarbijwordenmallen beschikbaargesteldenenkelevolledigetoestellenin

onderdelen;

3.FokkergaataandehandvanBraziliaansespecificatieseen opvolgervoordeDouglasC­47ontwerpen,enverleendhulp bijdeproductievanditvliegtuig.

MaarVoshadalwelgeconstateerddatdeBraziliaanse autoriteitennietgebondenwildenzijnaanlouterFokker vliegtuigen,maarvoornamelijkeeneigenindustriewilden opzetten.Zewarenzeergeïnteresseerdindewijzewaarop FokkervliegtuigproductieinBraziliëzouwillenopstarten, onderdevoorwaardedathetproductiebedrijfeenvolledig privaatbedrijfzouworden(waarbijdeoverheidfaciliteiten zouverlenen).VossteldedanookdatFokkerbereidzou moetenzijnteassisterenmetdebouwvanandere vliegtuigtypen(bijvoorbeelddePaulistinha3)zolangerook maareenFokkertypeinhetprogrammaopgenomenwas.Het ideewasomdereparatiefabriekvandeluchtmachtop vliegveldGaleāo(ziekaderopblz.78)bijRiodeJaneiroin terichtenvoorproductievandeS.11enS.12.Voorproductie vandeS.13 enS.14zounaareenanderelocatiemoeten wordenuitgekeken.Voordeverderetoekomstzoudende ontwikkelingvaneenoperationelemilitairejeteneen commercieelvliegtuigonderdelenvandeplannenmoeten zijn.

NaeengesprekmeteenBraziliaansebankier,ontstondhet volgendemeerconcreteplan: ­Erwordteenprivatevliegtuigfabriekopgericht,deelsdoor

Fokkergefinancierd;

DeBraziliaanseoverheidkooptlicentierechtenonderde gebruikelijkeconditiesvaneenlumpsum(eenvoorafte betalenvastbedrag)enroyalties(vastbedragper geproduceerdvliegtuig,dieuiteindelijkaanhetNIV4 zouden wordenovergedragen),methetrechtdevliegtuigenof onderdelenookelderstelatenbouwen; ­Fokkerinvesteertdelumpsumindenieuweonderneming enzalvoor eenkleinstartkapitaalzorgen.Bijeen meerderheidvandeaandelen,zalhetbedrijfdenaamFokker dragen;

Deregering plaatstpro­forma(dusonofficiële)ordersvoor dePaulistinhaenS.11,vaniederminstens100stuks,metde gebruikelijkeclausulesvoorvooruitbetalenvanmaterialen, motoren,etc.;

Meteen huurcontractvoorGaleãoendepro­formaorderis Fokkerinstaatadditioneelkapitaalaantetrekkenuit Braziliaanseprivatebronnen;

Erwordt zoveelmogelijkgewerktmetBraziliaans personeel,bijvoorkeurhetpersoneelvandereparatiefabriek Galeão;

Omdathetaanvankelijkmoeilijkzouzijnkostenvoor fabricageteschatten,wordendeeerstevliegtuigenop“costplus”basisgeleverd:dekostprijsvermeerderdmeteen winstpercentagevan15%.

Inaugustus1951nodigdeVoseenafvaardigingvanhet BraziliaanseministerievanLuchtvaartuitomtijdensde luchtvaartshowopFarnboroughinseptemberookeenbezoek aanFokkerinAmsterdamtebrengen.Datbleektekortdag, enhetbezoek(doorministervanLuchtvaartNeroMoura, luchtmachtattachéDyottFontenelleenCasimiro

Montenegro)vonduiteindelijktussen27meien5juni1952 plaats,nadeluchtvaartsaloninParijs.Hierbijwerden proefvluchteninzoweldeS.11,S.12alsS.14gemaakt.In oktoberwerdbekendgemaaktdatonderhandelingenover bouwvanFokkervliegtuigeninBraziliëvergevorderdwaren, eninfebruari1953werdeenbasiscontracthierover ondertekend.Beginaprilvertrokdefinancieeldirecteurvan Fokker,Düring,naarRiodeJaneirotervoorbereidingvan eendefinitiefcontract,datuiteindelijkhalfmeiwerd ondertekend:eenovereenkomstterwaardevanCr$400 miljoen5 (f 82miljoen)voordebouw,binnenvijfjaar,van 100FokkerS.11’s,50S.12’sen50S.14’sdooreennieuwop terichtenbedrijf,datvoor50%gefinancierdwerddoor Fokker(endaaromofficieelFokkerIndústriaAéronautica S/Aheette,indewandelingFokkerRio)enverder(vooreen kleindeel)doordeBraziliaanseoverheidenenkeleprivate Braziliaansepartijen6,endataanvankelijkondertoezichtvan Nederlandsetechnicizougaanproduceren.Inaugustus1953 werddeovereenkomstdoordeBraziliaanseregering goedgekeurdenondertekend.

DieBraziliaanseregeringwasdievanpresidentGetúlio Vargas,diein1951eentienjarenplanpresenteerdeomde economietestimuleren,enonderdeeldaarvanwashet aantrekken vanbuitenlandseinvesteerders.Deplannen ontvingennietalleenveelpolitieketegenstand,maarookuit (inBraziliëaltijdmachtige)militairekringen.Naeen (mislukte)moordaanslagopCarlosLacerda,devoornaamste tegenstandervanVargas,eistehetlegerdiensaftreden.Vargas weigerdeaanvankelijk,maartradinaugustus1954toch (tijdelijk)af,enpleegdeeendaglaterzelfmoord.Zijn opvolgerFilhoraakteeind1955ineenmachtsstrijd

Deeerste geheelinBraziliëgebouwdeFokkerS.11(doordeBraziliaanseluchtmachtaangeduidalsFokkerT­21),eind 1955indefabriekopGaleão.Demachineverongelukteinfebruari1968bijJacarepaguá,RiodeJaneiro,waarbijeen dodeviel.DeFokkerS.11'sbleventotin1971/72indienstbijdeBraziliaanseluchtmacht,waarnaerachtaanBoliviaen achtaanParaguaywerdengeschonken.DiverseS.11’svondenhunwegnaarvliegclubs.

DeFockeWulf“Convertiplano”.Injanuari1954verschenenindepersberichtendatdeinBraziliëverblijvendeprof. Focke contactzouhebbenopgenomenmetFokkerRiovoordebouwvandelenvan“eenzeersnelhefschroefvliegtuig”. Fokkerreageerdemethetvolgendecommentaar:“Inderdaadisvandezijdevanprof.Fockehetverzoekgedaanomte onderzoekenof deBraziliaanseFokkerfabriekeenaantalonderdelenvanhetdoorFockeontworpen hefschroefvliegtuig,datinopdrachtvandeBraziliaanseregeringzalwordengebouwd,zoukunnenvervaardigen.Deze mogelijkheidwordtmomenteelinRiobekeken.Demededelingomtrenteennauweresamenwerkingmoetendusals voorbarigwordenbeschouwd”.DeergambitieuzeenvooruitstrevendeConvertiplanokwamnietvandetekentafel. Fockewerktesamenmeteenaantalwerknemersdiein1939naarBraziliëwarengekomenvoorassistentiebijdebouw vanFockeWulftypesindefabriekinGaleão.Diezelfdemedewerkerswarenlaterookbetrokkenbijdetotstandkoming vanEMBRAER.

verwikkeld,waarbijinkortetijdnogtweepresidentenaan­en aftraden. In januari1956tradvooreenlangereperiode JuscelinoKubitschekaanalspresident.

IndezepolitiekroerigeperiodeprobeerdeFokkerde productievandeS.11’sopgangtebrengen,waarbijhet steedswisselenvantopambtenaren(eenBraziliaanse gewoontebijhetaantredenvaneennieuweregering)al onmiddellijkvoorvertragingenzorgde,wantallebetalingen liepen viahetBraziliaanse(doormilitairengedomineerde7) ministerievanLuchtvaart.

DeS.11productie

MaardeeersteproblemenstarttenalinNederland.Erwas afgesprokendat deeerstevijfS.11’sopSchipholwerden gebouwd,ennaarBraziliëzoudenwordenverscheept. AanvankelijkwashetnogdebedoelingdatzeinNederland ingevlogenzoudenworden,maardoorpersoneleproblemen warendetoestellentelaatklaar.Indezomervan1954 werdendemachinesnaarRioverscheept.Desamenbouwop Galeãoverliepookmoeizaam,enpasop22november1954 koneeneersteproefvluchtwordengemaakt(metaande knuppelFokkertestvliegerSonderman,diesamenmetzijn collegaBergmeyernaarRiowasgekomen).Verderkwamde productieuiterstmoeizaamopgang.Dithadwaarschijnlijkte makenmethetuitblijvenvandelumpsumbetaling(nodig vooraanschafvanmateriaalenuitrusting)doorhetministerie vanLuchtvaart,enmoeilijkhedenbijdebenodigde uitbreidingvanhetpersoneelsbestand.Tijdensde aandeelhoudersvergaderingvanFokker(inNederland)inmei 1955werdgemeld“watbetreftdemoeilijkhedendiegerezen zijninBrazilië:hieroverhooptmeneenbevredigende regelingtekunnenvinden”.

Paseind1955 kondeeerstegeheelinBraziliëgebouwde FokkerS.11aande(juistaangetreden)ministervan

Luchtvaart AlvesSecowordenovergedragen.Hetwas inmiddels duidelijkdathetafleverenvan150S.11/S.12’sen 50S.14’svóóreinde1958nietzoulukken.Hoewelindeloop van1956deproductieopgangkwam(beginfebruari1957 werden15S.11’sovergedragen,inaugustus1957warener inmiddels40gebouwd),werdinoverlegmethetministerie vanLuchtvaartdeplanningeenhalfjaaropgeschoven.Begin 1958werdopnieuwgevraagdofdeafleverdataopgeschoven kondenworden,numetnegenmaanden.Hetministerie protesteerdenu,enzoualseishebbengesteldatFokkerdan deoverheidsaandelenzoumoetenovernemen.Inreactie daaropboden enkeleparticuliereaandeelhoudershun aandelen ookaan,zodatFokkervrijwelvolledigeigenaar werdvandeonderneming.HetjaarverslagvanFokker meldde hierover:“AanFokker­Riowerdbijstandverleend o.a.indevormvankredietverlening.Tenbehoevevande verdereontplooiingwerdvoortsbesloten,hetaandelenpakket vandeBraziliaansepartnersovertenemen.I.v.m.denog steedsonoverzichtelijkesituatiewaarinditbedrijfzich bevindt,washetnoodzakelijkeenvoorzieningtetreffenvoor debelangenvanFokkerbijdezeonderneming.Dedirectieis nietteminvanmeningdathandhavingvandevestigingin Braziliëvanbelangis,enhooptdatdegebrachteoffershun beloningzullenopleveren”.Tegendevaderlandseperswas Fokkermeer specifiek:“menwasvanBraziliaansezijdemeer opeigengewinuit,danopdebehartigingvandebelangen vanFokker”.

Inaugustus1958waren60S.11’sgeleverd.Ookwerd begonnenmetdeeersteS.12,inseptemberwasdeeerste romppraktischgereed.Infebruari1959kondeproductievan deS.11wordenbeëindigd,alle100machineswarenvoltooid.

VanEmdennaar Rio

Maarronddietijdwarendeproblemenalleenmaargroter geworden.FokkerdirecteurvanEmdenwasdaaromnaar

devliegtuigfabriekGaleão

DedoorFokkergebruiktefaciliteitenophetvliegveldGaleāobijRio deJaneirowareneindjaren30doordevliegdienstvan deBraziliaansemarineopgericht.Opzoeknaargeschiktevliegtuigtypenvoormoderniseringenuitbreidingvandevloot, wasdemarineleidinginDuitslandterechtgekomen.ContactenviadealinBraziliëactieveDuitseondernemingen(onder meerhet CondorSyndikat,Zeppelinenwaterbouwkundigeactiviteiten)hielpendaarbij,ennaeenbezoekaanDuitsland werdeenovereenkomstgetekendvoordeproductievanFockeWulfvliegtuigeninBrazilië:deFw44Stieglitz,Fw56 Stösser,Fw58 WeiheenFw200Condorzoudeninseriewordengebouwd.Maarvoordataanvliegtuigbouwgedachtkon worden,moest eersteengeschiktebedrijfsruimtewordengebouwd.DemarinewaseigenaarvaneenterreinophetIlhado Governadorinde baaivanGuanabarabijRiodeJaneiro,enhetinmiddelsaangenomenpersoneelmoesteigenhandigeerst defabrieksgebouwenuitdegrondstampen,waarbijeenflinkdeelvandebenodigdematerialendoorruilhandelverkregen moestworden. Voorbouwvandegebogenkapconstructie,metstalenliggers,werddehulpingeroepenvanvliegtuigbouwer Junkers(datindietijdookhetdakvooreenstationinRiobouwde).

In1939was defabriek(metstart/landingsbaan)opGaleãogereed,enkwamenvanuitDuitslandtechnici,materialenen gereedschappenaanomdesamenbouwvan40Stieglitztrainersoptestarten.NadatdeaanvoervanStösserdelenvertraging opliep(deBritsemarinetrofbijinspectievaneenBraziliaansvrachtschipdeonderdelenaan),werdnetvoorhetuitbreken vandeTweedeWereldoorlognogweleenladingonderdelenenmallenvoordebouwvandeWeihesgeleverd(deStösser delen bereiktenBraziliëniet).Tussenjuli1940eneinddecember1942werden25WeihesopGaleão(samen)gebouwd, waarbijin deloopvandetijdsteedsmeeronderdeleninBraziliëwerdengeproduceerd.DeWeiheswerdtotheteindevande oorlogdoordemarineingezetvoortraining,transportenanti­onderzeebootpatrouilles,waarnaeenaantaltotbeginjaren50 nogwerdgebruiktvoorpostvluchtenenhetonderhoudenvanbinnenlandseverbindingen.TotdebouwvanCondorsin Braziliëkwamhetdoordeoorlogsomstandighedenniet.

In1942wasdeBraziliaansedefensieorganisatieveranderd,enkwamdefabriekopGaleāoonderbeheervanhetministerie vanLuchtvaart.NahetstoppenvandeWeiheproductiewerdeengrootschaligeproductielijnvoordeFairchildPT­19 opgezet,tussen1943eneind1947werden232stuksinlicentiegeproduceerd.HiernavielendeactiviteitenopGaleāo kortstondig minofmeerstil.ErwerdgeëxperimenteerdmetenkeleaangepasteversiesvandePT­19,enin1950vestigdede Oostenrijker PaulBaumgärtlzichineendeelvandefabriekomverderteexperimenterenmetzijnindeoorlogontwikkelde helikopters.Ditresulteerdein1952ineenaantalexperimentelemodellen,diehetgeenvanallentotserieproductiebrachten. Begindat jaarwasdelegeruimteindefabriekopgevuldmeteenproductielijnvoordeNiess1­80,eenlicht trainingsvliegtuig,waarvaner69(of80,debronnensprekenelkaartegen)werdengebouwdopGaleāo.Inapril1953,kort nahetstoppenvandebouwvande1­80,werdbegonnenmetdeassemblagevan60GlosterMeteorF8’sen10TF7’s, waarnadefabriekduswerdverhuurdaanFokker.

Nadatin1960deproductievandeS.12wasafgerond,werdenernog30MoraneSaulnierM.S.760ParisI’svoorde Braziliaanseluchtmachtgeassembleerd,engeëxperimenteerdmetdeuitdeS.12ontwikkeldeGuanabara.Maarhiermee eindigdende vliegtuigbouwactiviteitenopGaleão,defaciliteitenwerdeningerichtvooronderhoudendevliegtuigbouw activiteiteninBraziliëwerdengeconcentreerdinSãoJosédosCampos,in1969culminerendindeoprichtingvan EMBRAER. HedentendageisGaleão(nogsteeds)eenluchtmachtbasis(hetvormthetmilitairedeelvandeinternationale luchthaven vanRiodeJaneiro),waarmomenteelenkeleeenhedenmettransportvliegtuigenstaangestationeerd.De fabriekshallenwaarindestijdsFokkeronderdakvond,metdekenmerkendegebogendaken,zijnnogsteedsingebruik.

EenopGaleãogebouwdeFocke­WulfFw­44Stieglitz(“Pintassilgo”genoemdinBrazilië).Detoestellenwarenslechtskort ingebruik bijdeBraziliaanseluchtmacht,enwerdenalsneltoebedeeldaandevliegclubs.

Braziliëgekomenomordeopzakentestellen,enookde NederlandseambassadeurinRiodeJaneiro,L.Voûte,en (daarmee) het(Nederlandse)ministerievanBuitenlandse ZakenkregenwarmebelangstellingvoorFokkerRio.De ambassadeurbeschreefinapril1959deproblemen,dieeen stukcomplexerblekentezijndanwatvertragingeninde productie8:

“Bijhetsluitenvanhetcontractin1953waserbinnenhet ministerievanLuchtvaarteengroeppersonendiebezwaren haddentegenhetcontract:

de “costplus”formule,hoeweldezegeheelnormaalisenin NederlandvoorhetHunterprojectwerdgevolgd; ­deverhuurtegeneennominatiefbedragvanCr$1000,­per maandvanhetluchtmachtbedrijfGaleão,hoewelzulksook geheelnormaalisenbijv.DouglasenBoeingindeVS ongeveer50%vandefabrieksruimteenmachinerieënopdie wijze verkrijgen;

hetgegevenaanloopvoorschotvanCr$40miljoen,hoewel ditookgeheelnormaalis;vergelijkookdeprocedurebijhet Huntercontract.(Ditvoorschotisinmiddelsgeheel terugbetaald)

dewenselijkheidvandeS­14alsstraaltrainer.

Daarnaastrezenernogmeerproblemen:

vertragingindeaflevering,bestaandeuit17maandendoor hetaantredenvanGomesalsministervanLuchtvaart9.De daaropvolgendevertraging(vastgelegdineennieuw leveringsschema)van15maandenwerduitdrukkelijk overeengekomenopbasisvaneenwederzijdsvermijdenvan deschuldvraag.Fokkerheeftzichaanditlaatsteleverschema totnutoe stiptgehouden;

NochdepartnersvanFokker,nochhetmanagementvan FokkerkondenhetministerievanLuchtvaartzeerbekoren.

Zonderopdit puntintegaankanwordengeconstateerddat daarineendrastischeveranderingisgebracht;

Fokker beschikteovereentekleinkapitaal,namelijkCr$20 miljoen datonlangstot45miljoenwerdverhoogd.Bijde beoordelinghiervanmoestinrekeningwordengebrachtdat

Fokkervooreentotaalvan75miljoenaanliquidemiddelen aanFokkerRioterbeschikkingheeftgesteld,hetzijdoor middelvandirectelening(6miljoen)hetzijdoormiddelvan directeofindirectegarantievanFokkerNederland,via bankinstellingenofparticulierefinanciers(69miljoen); ­Hetalgemeneverwijt,datdeontwikkelingvandeFokker Industrienietisgelopenzoalsmenzichdithadvoorgesteld. Hetantwoordhieropkankortzijn.Degefrustreerdesituatie vandevolleafgelopen5jaarheeftinderdaadeengezondeen natuurlijkegroeibelemmerd.

Bezwaren vanFokkertenaanzienvandegangvanzakenin deafgelopen5jaren.

Fokkerontvingtegelijkmetdefacturengeenwinsten daarvoor,hoewelditdeessentieisvaneen“costplus” contract(hierdooralleenderftFokkervolgenshaar berekening43miljoen).

Nietalleenwerdde“plus”nietbetaald,dochookde“cost” werdslechtstendelevergoed,gezienhetfeitdatFokkerop 37miljoenmeeraanspraakmeenttemogenmakendanhet ministerie vanLuchtvaarttotnutoebereidisgeblekente betalen.

Totovermaatvanrampishetministeriewelzeervlot(en naaronzemeningjuridischabsoluutonverantwoord) overgegaantothetopleggenvanboetes,diethansruim17 miljoenbedragen.

Nietalleenduidendevoorgaandepuntenopeenfinancieel leegzuigenvanFokker,dochdaarnaastzietFokkerzichvoor eengroterprobleemgesteldbijdefinancieringvanhetS.14 programma,waarvoorhetministeriedemiddeleneenvoudig nietbezit.Fokkermeent,dateromwelkeredenendanookin deafgelopen5jareneenuitgesprokensfeervanwantrouwen entegenwerkingtegenhaarinhetministerievanLuchtvaart heeftgeheerst.HoewelFokkerdoorhaardadeninhet afgelopenjaar,metnamedooreenongekendgrootaantal vliegtuigenteproduceren,meendegoodwilltekunnen kweken,isdezetegenwerkingindelaatstetijdverscherpttot openlijkevijandschap.”

Overzicht vandefabriekop Galeãoin1953;rechtsbovenhet vliegveld.

Bijlatereanalysesvandehandvandeambassadeur,ofzijn zaakgelastigdewerdookweldehandineigenboezem gestoken:

“

Tenaanzienvandeuitvoeringvanhetcontractmoet geconcludeerdwordendathetministerievanLuchtvaarteen onmogelijke,onbetrouwbare,industrieelnietvolwaardige partnerisgebleken.Tenaanzienvandeuitvoeringvanhet contractvan Hollandsezijdemoetgesteldworden,datvooral indebeginjarenwelergpinnigenzuinigencommercieelis opgetreden.Daarbijkwameenuitgesprokenzwak management,waardoorindeogenvanhetministeriehet beoogdedoel,nl.degrondvestingvaneenbloeiende nationalevliegtuigindustrienietwerdbereikt,enhetcontract meerwerdgezienalseenmiddelvandeHollandersom commerciëlesuccessentebehalen.”

Endegrootte vande“cost”(waaroverde“plus”betaaldzou worden),wasnietcontractueelvastgelegd.Toendezakennog verderuitdehandwarengelopen,beschreefhethoofdvande afdelingbevoorradingvanhetministerievanLuchtvaart, AraripeMacedo,datnaleveringvandeeersteS.11aan Fokkerwasgevraagdnaardekostprijs.Toenhierechtergeen antwoordopkwam“zorgdehetministerievoorhaareigen kostprijsberekeningen, […][om] instaat tezijnuitbetalingen teverrichten,waarbijmenuitgingvanFokker’smeestrecente schattingvan1957.DiebedroegCr$2,3miljoenper vliegtuig.In1958kwamFokkermetde kostprijsberekeningen:6miljoen(ongeveer159000gulden tegendelaatstekoers)”.Eenjournalistvoegdehiernogaan toe:“dit magveelschijnenalsmenweetdatdeS.11ca. 70000guldenkost.Vooreenfabriek,diemethoge aanloopkosten,veelongeschooldpersoneele.d.moet beginnen, iseenhogekostprijsechtertevoorspellen.Majoor Macedozegt directtehebbengevraagdwaaromerzo’ngroot verschil wastussendeschattingvan1957endedefinitieve kostprijsvan1958,hijzegthieropnooitantwoordtehebben gekregenenBraziliëhoudtdaaromvastaanheteerste bedrag”

Decombinatievanhet“pinnigeenzuinige”optredenvan Fokker,ende voorhetzakendoeninZuid­Amerika

gebruikelijke(maaruiteraardnergensvermelde)smeergelden lijktgeengoede.Fokkerwasongetwijfeldopdehoogtevan desmeergeldpraktijk;bedrijvenalsShell,Philipsen scheepswerfVerolmewarenmeersuccesvoldanFokker actief inderegio.

TijdenszijnbezoekaanBraziliëinjanuari1959deedPrins BernardnogeniglobbywerkvoorFokker,dataanvankelijk “deindruk achterlietdatdezakeneenwendingtengoede zoudennemen”.VanEmden,hetwachtenopresultaten uiteindelijkmoe,vroeginfebruarieenonderhoudbijminister vanLuchtvaartCorreiadeMelo(dieeindjuli1957was aangetreden)aan,enpresenteerdebijdezegelegenheideen memorandumwaarin,zoalsdeambassadeurdatverwoorde ”inonverbloemdetaalomharingofkuitwerdgevraagd, onderhetmottodatnazesjaardetijdvoorhetomzeilenvan langetenengeachtkonwordenvoorbijtezijn”.Deminister vanLuchtvaartwasnamelijkweerteruggekomenvanzijn (voorFokkergunstige)standpunttijdenshetbezoekvanPrins Bernhard.Omdatditooknietdirectietsopleverde,gingvan Emdenop24maartopaudiëntiebijpresidentKubitschek. VanEmdenboodeenmemorandumaanoverdekwestie;de presidentgafdeverzekeringdezaak“meternstte bestuderen”endeambassadeur(dievanEmdenvergezelde) weesdepresidenternogspeciaalopdathetonmogelijkzou zijndesalarissentebetalenwanneervóórheteindevande maandhet aanFokkerverschuldigdebedragnietzouworden uitbetaald.

Kennelijk hadhetbezoekaandepresidentwelenigeffect.Op 31maart1959waseroverlegophetministerievan Luchtvaart tussendechefvanhetkabinetenFokker;op7 aprilwerden deafsprakendoorFokkerformeelnogeensop papiergezeteneenvoorstelgeformuleerdomdebetalingen opgangtebrengen.Inoktober1957wasnamelijkeennieuw leverschemavastgelegd(94S.11’sbinneneenjaar;een maandlaterdoordeministergoedgekeurd)enwasde afspraakgemaaktdatFokkerCr$20miljoenextrazou investereninhetbedrijf.Eenjaarlater(bijhetdoorFokker nakomen vandeafspraken)zouhetministeriede winstuitkeringstarten.

DeBraziliaansepresidentVargas(links)metEduardoGomes,dielaterministervanLuchtvaartzouwordeneninde beginperiodevanFokkerRioflinktegenwerkte.

Indecember1958hadFokker98S.11’safgeleverd,envoor Cr$25miljoeninmachinesgeïnvesteerd(endusruimaande afsprakenvoldaan),maardebetalingenvanhetministerie warennietopganggekomen.Fokkersteldenuvoorde betalingenteverrekenenmetdeboetes(dietotbijnaCr$16 miljoen warenopgelopen)diehetministeriehadopgelegd wegensde te lateleveringen,enbenadruktenogeensdathet geldhardnodigwasomdeproductiegaandetehouden.

Perscampagne

DeeisvanFokkerrondverrekeningvandeboeteswas kennelijkeendruppeldiedeemmerdeedoverlopen.Beginapril werdeen perscampagnegestart,waarinFokkerwerd zwartgemaakt.Op2aprilbereiktedieookNederland,inde Volkskrantverscheeneenartikelonderdekop“Fokker beschuldigdvancontractbreuk”.Volgenshetberichtbeweerde debevoorradingsafdelingvandeBraziliaanseluchtmachtdat Fokkerslechts50vliegtuigenhadafgeleverd,terwijldater volgenscontract100haddenmoetenzijn,endatvoor100 vliegtuigenbetaaldwas.OokzouFokkeringebrekezijn gebleveneenbegintemakenmetdebouwvanstraalvliegtuigen voordeluchtmacht. “DedirectievandeFokkerinBrazilië heeftmeegedeeld,datdeleverantievandetoestellenis stopgezetomdatde regeringgeengeldhaddezetebetalen [(er wareninderdaadweldegelijk100S.11’sgebouwd)].De Braziliaansevice­presidentvandefabriek,MachadoCoelho, heeftzijnontslagingediend.ZestienBraziliaanseemployésvan FokkerhebbenbijhetHofvoorarbeidsgeschilleninRioeen gedingtegenFokkeraanhangiggemaakt,waarinzijhetzelfde looneisen alsdeNederlanders,dienaarhunzeggenhetzelfde werkdoenendubbelbetaaldkrijgen”.

FokkergaftekennendaterCr$900miljoenextranodigwas omdeproductievoorttezetten,beschuldigdehetministerievan Luchtvaart ervandathetachterwasmetbetalingenterwijlalle financiëletransactieseerstwarengoedgekeurddoorde autoriteiten(eenvertegenwoordigervanhetministerievan Luchtvaart waspermanentmethettoezichtbelast),weesopde toenemende tegenwerkingvandeBraziliaansedouanebijde importvanmaterialen,ensteldedathetministeriebeloftenover materiaalleverantiesnietnakwam.

UiteindelijkginghetministerievanLuchtvaartzoverFokker vancontractbreuktebeschuldigenomdatdefabriekdeS.12en S.14weigerde tegaanproducerenalvorensdezezaakgeregeld was(endusdaarmeetoegafdater100S.11’swarengebouwd, maarontkendedateralS.12’sinaanbouwwaren).VanEmden vestigdenogeenspubliekelijkdeaandachtophetbenodigde bedragvan900miljoenineentoespraakbijeenzakenlunchin SãoPaulo.“Hetfeitdathetluchtvaartministerieslechts Cr$560miljoenopdebegrotingheeftstaanvoorde vliegtuigproductiebaart[…]danookgrotezorgen”.

Op2april1959steldehetministerievanLuchtvaartvoorde zaakin derminneteregelen,omdatmen“metdeze [pers]campagnezeerindemaagzat”.MaarambassadeurVoûte vermoeddedatdeperscampagnevanuithetministeriegevoed werd,en“dat deAmerikaanseconcurrentie(Convair)in samenwerkingmeteenBraziliaansegroep(mogelijkde voormaligeaandeelhouders)doordemoeilijkheden[…]een kansschoonmeentteziendesituatieverdertevertroebelenen ineenlaterstadiumopgoedkopewijzedeplaatsvanFokkerin tenemen”.DeambassadeurwasmetvanEmdennaarde voorzittervandeBraziliaansePersassociatiegestapt,maar volgensdezehaddecampagnenaarBraziliaansemaatstaven

FranciscodeAssisCorreiadeMelo,dieinjuli1957 ministervanLuchtvaartwerdenbesloottotdeovername vanFokker Rio.DeNederlandseambassadeurinRio, L.Voûte,kenschetstedeMeloals“bijzonderijdelen lichtgeraakt”.

EgbertvanEmdenwasinjuli1953aangesteldals technisch directeurvanFokker,alsopvolgervande eerderdatjaaronverwachtoverledenP.J.C.(Piet)Vos. VanEmden wasdaarvoorondermeerwerkzaamgeweest alshoofdingenieurbijNVHollandseSignaal ApparatenfabriekinHengelo,alsadjunct­directeurvan Javastaal­StokvisinBataviaenvanaf1951als hoogleraar aandeTHDelft.VanEmdenoverleedop50jarigeleeftijdop17oktober1964.

eenbetrekkelijkgoedaardigkarakter,enhijadviseerdede zaaknogevenaantezien.Dithielpechterniet,envaneen doorFokkerenhetministerievanLuchtvaart gemeenschappelijkcommuniquékwam(nietverwonderlijk) niets.Eindaprilkwamdeperscampagneminofmeertot stilstand, enbegonnenenkelekrantenzelfspositiefover FokkerRioteschrijven.Ditgebeurdenaeenbezoekvan VoûteenvanEmdenaankrantenmagnaatAssis Chateaubriand.

MinisterLunsvanBuitenlandseZakenriephalfaprildehulp invandehandelsattachévanBraziliëinAmsterdam, CarvalhoBritto.HoewelLunsdezevertrouwelingvande BraziliaansepresidentKubitschekmaareen“geslepenvos” vond,enbovendienbijnavraagbleekdatFokker“tactloos zouhebbengereageerdbijeensuccesvolleinterventievan BrittotweejaargeledentenfaveurevanFokker”,vondop29 aprilophetMinisterievanBuitenlandseZakentocheen overlegmetBrittoplaats.Lunsmelddeaandeambassadein Rio:“BrittoschreefFokker’smoeilijkhedentoeaan: ­AlgemeneafwezigheidvanBrazilianenmetmoreelen politiekprestigeindeleidingvanFokkerdoBrasil,alsmede onderFokkersvrienden;

Tactloosheidvanoptredentegendeluchtvaartminister; diensmilitaireeerwerdgekrenktdoorFokkerzijds moeilijkhedenaanopenbaarheidprijsgeven; ­Machinatiesvanondermeerdeinvloedrijkevoormalig aandeelhouderFrancisKann; ­GebrekaaninzichtbijFokkerindebijdeluchtmacht geldendebetalingsnormen,aldaar,aldusBritto,geldtdat geldenvooraanschaffingen,voorzovernietopbegroting voorzien,bij aanvullendkredietwordengevoteerd.

Britto [..] zegde eigenerbewegingbereidtezijndepresident […] tetelegraferenen [zijn] interventietenbehoevevan Fokkerinteroepen.”

Terugtrekking?–deF27optieenopzoeknaar vertrouwenspersonen

Inmei1959rapporteerdeVoûtedatzowelhetministerievan LuchtvaartalsFokkerbereidwareneeneindaanhetcontract temaken, hetzijonmiddellijk,hetzijaanheteindvanhetjaar, naafleveringvandeinaanbouwzijndeS.12’s.

“GrondgedachtebijdezeoplossingvandezijdevanFokker is,datFokkeralleenmaarwenstgecompenseerdteworden voorhaarreëleuitgavenplusdehaardaarbijtoekomende contractuelewinst.Schadeloosstellingvoorhetteannuleren deelvan hetcontractofwinstdervingdaaroverwordtniet beoogd.”

EenonmiddellijkestopzettingzourondCr$270miljoen kosteneneenvoorzettingtotenmetdeafleveringvan50 S.12’songeveer Cr$400miljoen.“Voorhetministerievan Luchtvaartenderegeringbeidelijkteenoplossingindeze geestte verkiezenboveneeneindelozestrijdmetFokker.Het hoofdpuntishierbijwel,datuitvoeringvanhetgehele contracten metnamevande50S.14’srond2,5miljardzou kosten,waarvanalleeninditjaar1miljardnodigzouzijn, tegenovereenaanwezigbudgetvan260miljoenvoorditjaar.

Eenmeterewederzijdsterugtrekkenuitditcontract,datop ditmomentvoorBraziliëalseenluxemoetworden beschouwdaangezienniemanddenoodzaakkanaantonen om50jongeluimetbijnasupersonischesnelheiddoorhet luchtruim tejaren,wareverreteverkiezen.”

Maar,Fokker zouFokkernietzijnwanneerertochnogeen

commerciëlemogelijkheidwerdgezien.“

Indegeestvaneen oplossingalsbovenstaandeblijftFokkerhetbelangvaneen vestiginginBraziliëenvaneeneigenBraziliaanse vliegtuigindustrievollediginzien.Zijisbereiddaarvoor aanzienlijkeinvesteringenteverrichtenenmeent,gezienhaar 40­jarigeervaringenreputatie,haarEuropeseaanpakenhet aanpassingsvermogenvandeNederlandersinhetalgemeen, inditopzichtmeertekunnenbiedendanandereindustrieën, metnameAmerikaanse.Temeerisdithetgevalwaarookhet productdatFokkerhierbijvoorogenstaan,deFriendship,in ditopzichtvoorBraziliëalsgekniptmoetworden beschouwd”.Fokkerhadinvoorbereidingopeenuitgebreide demonstratietourmetdeF27inmeienjuni1958doorZuidAmerika(waarbijalleenalinBrazilië90 demonstratievluchtenwerdengemaakt)eenuitgebreide marktanalysevoorBraziliëgemaakt.Hierinwas geconcludeerddathetlandinzowelverbeteringvan vliegveldenalsinaanschafvanmodernmaterieelmoest investeren,maardatbijgebruikvandeF27,metde mogelijkheidomvanonverhardestripsteopereren, investeringeninvliegveldenmindernoodzakelijkwaren.Er werdnueen meerconcreetvoorstelgedaan:Fokkerwas bereid100F27’sinBraziliëtebouwenvooreenbedragrond USD72000per stuk.

VanEmdenwasuiteindelijkopzoekgegaannaareen Braziliaansdirectielidmet“moreleenpolitiekeprestige”,en nammetenkelemogelijkekandidatencontactop10 Tegelijkertijdwerden“terverkenningvanhethuidige Braziliaansestandpunt”diversegesprekkengearrangeerdmet ondermeerdecontactpersonenbijdeministeriesvan BuitenlandseZakenenLuchtvaarttentijdevanhetafsluiten vanhetoorspronkelijkecontract.Ookwasgesprokenmethet hoofdvandeafdelingeconomischezakenvanhetministerie vanBuitenlandseZaken,BarbosadaSilva,dieperbriefnog eenswerd gewezenopdeaantrekkelijkeaspectenvandeF27.

Maarop 6mei1959melddedeambassadeuraanLunsdat “deverhoudingtussenFokkerenhetministerievan Luchtvaartsteedsmoeilijker [is] geworden.Deministerheeft hieropeenduistereinvloedgehadenbijherhalingvaneen weifelmoedigheideneengebrekaanzakelijkheidblijk gegeven,welkeverbijsterendkanwordengenoemd.Dezaak lijktthanseendieptepunttehebbenbereikt,waarbijhet ernaaruit begintteziendatmenvandezijdevanhet ministerie opdedoodvanFokkeruitis”. [….] “Anderzijds zijnergeluidenwaarneembaar,waaruitzoublijkendathet nietzo’nvaartbehoefttelopenendateenoplossingnog mogelijk is.Persoonlijkhebikhetgevoeldatdezaakzich vooreenbelangrijkdeelophetpersoonlijkeheefttoegespitst. […] Deministerisverderbijzonderijdelenlichtgeraakt”.

Sluitingensurseance

OndertussenwasdooreengebrekaaninkomstenFokker genoodzaaktdefabriektesluiten.Op29mei1959werdende poortengesloten.DefinancieeldirecteurvanFokkerRio, H.H.W.Glerum,steldehetministerievanLuchtvaart verantwoordelijkvoordesluiting.Ineenbijeenkomstmet 780gedupeerdewerknemersverklaardeGlerumdatde regeringhaarcontractenmetFokkerhad“verminkten getorpedeerd”,endatdewerknemersbijhetministerievan Luchtvaart maareenuitkeringmoestenaanvragen.Hethoofd vandeafdelingbevoorradingvanhetministerievan Luchtvaart,AraripeMacedo,verklaardeonmiddellijkdatde

luchtmachtdeexploitatiezouovernemenzodrade formaliteitenrondhetbankroetwarenafgehandeld,maardat desluiting“volkomenonverwacht”was.

Minister vanBuitenlandseZakenLunsbepleittearbitragein hetgeschil.DeNederlandseregeringzaghetconflictalseen interneaangelegenheidtussendeBraziliaanseregeringen Fokker,waarbij,mochthettoteencivieleprocedurekomen, vanNederlandseregeringszijdezouwordenvolstaanmet rechtskundigebijstanddoordeambassadeinRio.Halfjuni stemdehet BraziliaanseministerievanBuitenlandseZaken, opvoorspraakvanBarbosadaSilva,erintoeomals bemiddelaaroptetredentussenFokkerRioenhetministerie vanLuchtvaart.

Methetsluitenvandefabriekbleekookeennieuwprobleem tezijnontstaan.Eénvandevelebeschuldigingenvanhet ministerievanLuchtvaartbetrofhetindebagage binnensmokkelenvanvliegtuigonderdelendoorFokker

medewerkers.Dieonderdelenzullennietgrootzijngeweest, endegangvanzakenwaswaarschijnlijkingegevendoor toenemendemoeilijkhedenmetdeinvoerrechten.Maardoor deze“smokkelaffaire”werdenenkeleNederlandseFokker werknemersverhinderdomBraziliëteverlaten11.Eenrechter verklaardeweldatditonrechtmatigwas,maartegelijkook daterbewijzenwarenvoorhetmeenemenvanonderdelenin debagage.

HalfjulitekendeministervanLuchtvaartCorreiadeMelo eendecreet,waarinhetcontractmetFokkerwerdopgezegd methetargumentdatFokkeralzesmaandenlanggeen vliegtuighadafgeleverd,endathetwerkindefabriekmeer dan200uuronderbrokenwas.Fokkerdiendeonmiddellijk, viadebewindvoerdervandesurséance,bijderechtereen tegenclaimin:eenschadevergoedingvanCr$460miljoen (ongeveer f 11,25miljoen).

Op5augustus1959berichttedetijdelijkzaakgelastigde, A.deWaal,aanLunsdat“dekansopminnelijkeschikking,in welkevormook, [..] dooronhandelbaarheidvanhet ministerie vanLuchtvaartsteedslager [moet] worden aangeslagen”.OokmelddehijdatzowelBarbosadaSilvaals persmanChateaubriandeen“ontwijkendeindruk”maakten, en dat depersonen12 diewarengepolstomaandearbitrage deeltenemenallendebootafhielden.

Op7augustus1959 maaktehetministerievanLuchtvaart bekenddatJúlioAmericodosReistotnieuwedirecteurvan defabriekwasbenoemdineenopmaatvoorheropening13.In reactiehieropmaakteFokkereenkortgedingaanhangig, formeelterbeschermingvandecrediteuren(hoeweldaarook deluchtmachtonderviel)endeFokkereigendommeninde fabriek, waaronder15S.12’sinaanbouw.Derechtergaf Fokkergelijkenheropeninggingvoorlopignietdoor.

Kennelijkgesterktdoordezeoverwinningpubliceerde FokkerinenkeleBraziliaansekranteneenverklaring,waarin werdgestelddatdeplannenvoordebouwvanFokker vliegtuigeninBraziliëwarenmisluktdoorinmenginginhet bedrijfsbeleiddoordeBraziliaanseluchtmachtenhetin gebrekeblijvenvandeBraziliaanseregeringbijdebetaling vanderekeningen.Eendaglaterpubliceerdedeluchtmacht

Niess1­80,waarvanvoordeoprichtingvanFokkerRioopGaleãoeenseriewerdgebouwd.

JúlioAmericodosReis,dieinaugustus1959nade overnamedoorhetministerievanLuchtvaartwerd benoemdtotdirecteurvandefabriekopGaleão.Hijstond uiteindelijkwelwillendtegenoververderesamenwerking metFokker.

eenfellereactie,waarinwerdgestelddatdeluchtmacht promptbetaalde,eneenflinkelijstaanbeschuldigingenaan hetadresvanFokkerwerdopgesomd:sommigerekeningen werdentwee maalgeïnd,desalarissenwerdenuitbetaaldin vreemdevaluta,delonenwarenhogerdanhetstandaardloon inanderemetaalverwerkendeindustrieën(!),schendingen vandouanebepalingenenarbeidswetten,ongeregeld bijhoudenvandeboeken,hetontduikenvangemeentelijke belastingen,zichtoe­eigenenvanpensioengeldenen smokkelen vanvliegtuigonderdelen.Deambassademeldde datdeFokkerdirectieenandereNederlandsepersoneelsleden hiernaaandelopendebandtelefonischebedreigingen ontvingen.

Overnamedoordeluchtmacht

Ondanksdeuitspraakvanderechter,vroegdosReisop21 augustus1959formeelaanGlerumomdesleutelsvande fabriek,wat hemuiteraardgeweigerdwerd.DosReis kondigdeaandefabriektezullenbezetten,enverklaarde overlegtehebbengepleegdmetdejuridischadviseurvanhet ministerievanLuchtvaartendeadvocaat­generaalvande Braziliaanseregering,diebeidehunfiatgavenaanhetplan. Fokkervroegophelderingbijderechter,maarvoordatereen reactie kwamstondop27augustuseengroepmilitairenvoor depoort,die deportierdesleutelsafhandigmaakten.

NogdiezelfdedagwerddeBraziliaanseambassadeurin NederlandontbodenbijhetministerievanBuitenlandse Zaken. Naastdegebruikelijkeuitingvanernstige bezorgdheid,werdhemvertelddatdeNederlandseregering voorkeurhad“publiciteitininternationale(bankiers)kringen overde gebeurtenissentevoorkomen”,datdeNederlandse regeringbegriphadvoorhetfeitdathetprestigevande luchtmachtinhetgedingzoukomenwanneerdefabriekweer zoumoetenwordenontruimdmaarwelvoor10septemberde instemmingvandeBraziliaanseregeringverwachttemeteen bindendearbitrage.

VanEmden,diekortinNederlandwasgeweestvooroverleg, melddeop1 septemberaandeFokker­directiedathet merendeelvandeFokkermedewerkersdiebijdevermeende smokkelaffairebetrokkenwarenhetlandkonden,ofal haddenverlaten.Verderwashemgebleken,dathet“kort geding”,waardoordebezettingvandefabriekenig oponthoudhadgehad,ietsgeheelanderswasdaneen Nederlandskortgeding,enhetLuchtvaartministeriemetde bezettingvoorlopiggeengerechtelijkeuitspraakschond.De procedurebestonduittweeuitspraken,waarvanalleende eerstewas voltooid,enhoewel“derechterhetstandpuntvan Fokkerbillijktenbijhetuitsprekenvanhetvonnis,hetgeen ophetogenblikbijdeze“instudie”is,hetministerievan Luchtvaartinhetongelijkzalstellen.Gebeurtdit–wat overigens nogweken,zonietmaandenkanduren–dankan hetministerieverplichtwordendedwangsomvanafdedatum vanovernametebetalenendefabriekweerteontruimen”.

DeinstemmingvandeBraziliaanseregeringvoorbindende arbitragekwamerniet;welbeëindigdebinnenenkeleweken het“smokkelproces”.Op29septemberontvingGlerumeen kopievaneenbriefvanhetBraziliaanseOpenbareMinisterie aande rechter,waarinwerdgestelddatergeenovertredingen haddenplaatsgevonden,endatdeinvoerrechten(ruimCr$ 922.000)inmiddelsbetaaldwarenendatdusdeaanklacht ongegrondwas.

Naareenonbevredigendeoplossing

HetwasPrins Bernharddiedeonderhandelingenweervlot trok.Beginoktober1959sprakhijtijdenseenbezoekaan BraziliëmetministervanBuitenlandseZakenLafer,eneen maandlaterwerdDüringuitgenodigdvooreengesprek, waarin werdafgesprokendatFokkereenconstructiefvoorstel zoudoen.Op9maart1960ontvingLaferopnieuwDüring (vergezelddoordenieuweambassadeur,E.J.Lewevan Aduard),waarbijDüringeenvoorsteloverhandigde,datook aanministervanLuchtvaartCorreiadeMelowerdgegeven. HetvoorstelvanDüringbevatte,naasthetaanbodomhet ministerievanLuchtvaartlicentierechtenvoordeS.11en S.12teverlenen(metroyaltiesvanrespectievelijk f 5500,­en f5000,­ pergebouwdvliegtuig,netalsinhetoorspronkelijke contract) voorverkoopingeheelZuid­Amerikaende uitstaandeclaimstevereffenen,hetaanbodhetnavereffening overblijvendebedrag(!)vanCr$55miljoenteinvesterenin nieuwevliegtuigbouwactiviteiteninBrazilië(waarbij specifiek hetvoorbeeldwerdgenoemdvandeoprichtingvan eennieuw bedrijf,samenmeteenanderebuitenlandsepartner ofmeteenBraziliaansmeerderheidsbelang).Hierbijwerd gehintopbouwvanF27’sinBrazilië,eventueelin samenwerking metFairchild,hoeweldatnergenswerd genoemd.

Degouverneurvan deBraziliaansestaatRioGrandedoSol, LeonelBrizola,toondebelangstellingindeF27.Hoewel

vertrouwelingvanVargas(enookberuchtomde nationalisatievaneenAmerikaanseelektriciteitsmaatschappij inPorto Alegre)hadBrizolaveelpolitiekeinvloed,enhijwas bovendienbevriendmetVarig­directeurRubensBertha.En Varigwas naarstigopzoeknaareenopvolgervoorde DouglasC­47,enhadaleerderbelangstellinggetoondvoor deF27(maarzoudaarnaarverluidtdoorderegeringinzijn gedwarsboomd). NaeenbezoekaanNederlandverklaarde BrizolaindeperszelfsdathijeenFokkerfabriekinRio GrandedoSolzou willen.Enerwaszelfsbelangstelling vanuithetministerievanLuchtvaart.Op24februarispraken DüringenGlerummetdosReis,dedirecteur/bewindvoerder van(voorheen)FokkerRio/Galeâo.DosReisgafaan“niet geheel afwijzendtestaantegenovereenvoortzettingvan Fokker­activiteitenineencombinatiemeteenBraziliaanse meerderheideneventueeleenandere,buitenlandse vliegtuigindustrie”,datsamenwerkingmeteenAmerikaans bedrijf(Fairchild)voordehandlaggeziendeAmerikaanse oriëntatievandehetministerieenhijwelorenhadnaareen bezoekaandeFokkerfabriekinAmsterdam.Hijverzocht Düringzelfs eenplanuittewerkenvoorlicentiebouwvande F27inBrazilië.

Op21maartreageerdeCorreiadeMeloophetvoorstelvan Düring.AmbasadeurLewevanAduardrapporteerde:“de reactie

hetgespre

weeseropdatinvergelijkingmeteenjaargeledenhetvinden vaneenoplossingmoeilijkerwasgewordendoorhet inmiddelsuitgesprokenfaillissement(op29januari1960)en deomstandighedendaternumeerinstantiesbijbetrokken waren.Eenbeslissingzouzekernietalleendoorhemkunnen wordengenomen,dochzouinoverlegmetdeministersvan Justitie enBuitenlandseBetrekkingen”.

EenechtbevredigendvergelijkkwamernietvoorFokker. Hetanti­Fokkerkamp(waarschijnlijkaangevoerddoor CorreiadeMelo)hieldiedereverdereactiviteitvanFokkerin Braziliëkrampachtigtegen.EenvoorstelvanFokkeromtot eenvergelijktekomendooreenordervanVarigvoorzes F27’swerdookverworpen,erkwamalleeneenovereenkomst overlicentierechtenvoordeS.12waarmeeondersupervisie vanhetministerievanLuchtvaarttoteinde196250S.12’s werden(af)gebouwd. Ongetwijfeldwaseen schadevergoedingvoorFokkeronderdeelvande overeenkomst,maar(degeraadpleegde)archievengevenhier geenuitsluitselover.

Hoegrootdemachtvanhetanti­Fokkerkampwas,magwel blijkenuithetfeitdatFokkergeenenkeleF27(enlaterF28) verkochtinBrazilië,pasindejaren80verschenenenkele (gebruikte)machinesindevlootvanBraziliaanse luchtvaartmaatschappijen.Welmoetgezegdwordendat enkeleFH­227’swistteslijteninBrazilië.

hett stelstondopgesteldbijdehoofdingangvanvliegbasisNuGruazu,AsuncióninParaguay.Ditiseenvandedoor Braziliëaan

Onder:eenaandeAeorclubdoBrasilovergedragenT­21;eenopnameuit1984.

OpnamevaneenFokkerT­21(S.11)indekleurenvandeluchtmachtvanParaguay,begin2010gefotografeerdtoen

Bronnen

NationaalArchief,DenHaag,MinisterievanBuitenlandseZaken:Code­archief1955­1964,nummertoegang2.05.118, inventarisnummer12041,“moeilijkhedenvanFokkerinBrazilië1959­1962”.

NationaalArchief,DenHaag,MinisterievanBuitenlandseZaken:Code­archief1945­1954,nummertoegang2.05.117, inventarisnummer11783,“dedeelnamevandeNVKoninklijkNederlandscheVliegtuigenfabriekFokkeraande vliegtuigindustrie[inBrazilië]1945­1954”.

RobertoPereiradeAndrade–aconstruçãoaeronáuticanoBrasil1910/1976–editorabrasiliense,1976 Diversekrantenberichten1951­1959(KoninklijkeBibliotheek,viawww.delpher.nl)

1.FredRoos­ degeschiedenisvandeFokkerS­11Instructor,uitgaveineigenbeheer,1987,waarinwatdebouwvandeS.11 enS.12inBraziliëbetreftnauwkeurigPereiradeAndrade(ziebronnenlijst)wordtgevolgd.

2.Bijditbezoekliethijde“regeringsdakota”,dePH­PBA,perHr.Ms.“KarelDoorman”naarZuid­Amerikaovervaren.Het toestelstondophetdekgeparkeerd,waardoortijdensdeovertochtgeenvliegoperatiesvanafde“KarelDoorman”mogelijk waren.Op17januari1950kwamde“KarelDoorman”aaninSanJuanopPuertoRico,waardePH­PBAaanlandwerd getakeld(endaarbijbeschadigdraakte).Op10februarikwamPrinsBernhardmetdePH­PBAaaninSuriname,enop16 februarivlooghijvanuitParamaribonaarRiodeJaneiro.LaterdiemaandbezochthijooknogCuraçaoenMexico.

3.EensterkopdePiperJ3Cubgelijkendvliegtuig,waarvanerindejaren30en40honderdeninBraziliëwerden geproduceerd,metnamedoordespecialhiervooropgerichtteCAP(CompanhiaAeronáuticaPaulista).

4.NederlandsInstituutvoorVliegtuigontwikkeling,datdedoordeNederlandseoverheidverstrekteleningenvoor ontwikkelingswerkbeheerde;dezeleningenwerdenmeteenvastbedragpergeproduceerdvliegtuigafgelost.

5.BraziliaanseCruzeiro,aangeduidalsCr$;opdatmomentgingenongeveer5Cruzeiro’sineenguldenmaardekoers fluctueerde sterk.

6.VolgensPereiradeAndradeondermeerVascoPezzi,JoséMachadoCastroCoelho,ThemistoclesMarcondesFerrari,Jorge Ludolf,JorgeAqselAlvaroSoaresSampaio,AlbertoSoaresSampaio,BentoSoaresSampaio,FrancisKann,PauloMiraen EmerikKann.

7.DeopperbevelhebbervandeBraziliaanseluchtmachtwerdautomatischministervanLuchtvaart.

8.Invrijwelletterlijkcitaat.

9.EduardoGomeswerdin1954ministervanLuchtvaartinderegeringvanFilho,diekortstondigaantradnadatpresident Vargasinaugustus1954zelfmoordhadgepleegd.Indejaren60,nademilitairemachtsovername,werdGomesopnieuw minister vanLuchtvaart.

10.HieronderwarenRodrigoOctavioenOliveira(vandeBancodeLavoura),diebijKubitschekoverveelinvloedbeschikte eneenvertrouwelingwasvandeeveneensinvloedrijkeHugoGouthier.

11.Hieronder warenir.A.Rooth,OudeReimer,vanHeelenMooren,DeHundt,Kosmis,FlierenburgenLitjens.

12.HieronderLafer(diekortdaaropministervanBuitenlandseZakenwerd),QuartimBarbosaenGeneraalMacedoSoares (vanVoltaRedondo),diebeideaangavengeentijdtehebben.AlleenErnestoLeme(rechtsgeleerde,oud­universiteitsrectoren diplomaat)toondeenigebereidheid.

13.DosReiswaseenbekendevandelokalePhilips­directie,enerwerdnagegaanofviadieweginvloedkonworden uitgeoefend.Uiteengesprekdoordezaakgelastigdemetdhr.WijnsvanPhilips,bleekdathetelektronicabedrijfwelwillend, maaruiterstgereserveerdwas,enbangwasdatPhilipsbelangenschadezoudenoplopen.EengesprektussenWijnsenvan Emdenleverdenietsop.

NederlandsevermeldingeninFlight1909­2004

Zoalshij alaankondigdetijdensdeafgelopenjaarvergadering,heeft JanKeersemakereenoverzichtsamengesteldvanvermeldingenvan Nederlandsevliegtuigtypen,fabrikantenenpersoneninhetBritse luchtvaarttijdschrift Flight tussen1909en2004.Zoalsbekend kunnendezebladenviaInternetwordeningezienen(perbladzijde) wordengedownload viahttps://www.flightglobal.com/pdfarchive/

Janheeftdezeindexnuterbeschikkinggesteldaandeledenvande afdelingLuchtvaartkennis,waarvoorwijhemergerkentelijkzijn.

Hetoverzichtbestaatuiteenrangschikkingvanberichten/artikelen (metvolledigetekstenillustaties)pervliegtuigtype,persoonof fabrikant,envormtdaarmeeeenwaardevolenhandigstartpuntvoor onderzoek.InmiddelsisonzesecretarisFrankvandeGoor (secretaris.luchtvaartkennis@knvvl.nl)voorzienvandebestanden(in doorzoekbaarpdfformaat),enhijkanzeopaanvraagtoezenden.

DederdevliegenierdieinNederlands­IndiëdeluchtingingwaseenRus,AlexanderAlexandrowitsjKoezminskij(indietijd meestalin deFransetranscriptievanhetRussischalsKouzminskygeschreven).IndeNederlandseenIndische luchtvaartgeschiedenisishijeenvoetnootgebleven.Zozeerzelfsdatopgezagvaneenartikelin“Avia”van5juni1914lange tijdis aangenomendathijin1914bijeenongevalomhetlevenisgekomen.Ditisechteronjuist,maarRuslandwasverwegen naoorlogenrevolutieinteresseerdedezeRusdeNederlandse(enRussische)luchtvaarthistoriciminder.Genoegredenom Koezminskij enzijnrolindeIndischeluchtvaartgeschiedenisaandevergetelheidteontrukken.

Alexander AlexandrowitsjKoezminskijwerdop14 november1881geborenteCharkowalszoonvaneen senator,AlexanderMichajlowitsjKoezminskijende schrijfsterTatjanaAndrejewnaBehrs.Haarouderezuster SofiawasgehuwdmetdeberoemdeschrijverLeoTolstoj, dieduseenoomvanKoezminskijwas.Eenoomdiehet overigensnietzoopvliegenhad:toendeRussischevlieger MichaelN.EfimoweensaanboodopzijnlandgoedJasnaja Poljanaeenvliegdemonstratietegeven,moethijgereageerd hebbendathijgeenbehoeftehadeenvliegtuigtezien vliegen,aangezienmensennietkondenvliegen,alleenvogels kondenvliegen.Koezminskijechterwerddoordeluchtvaart aangetrokken entoenhijin1910teSintPetersburg vliegdemonstratieshadgezien,besloothijdaaraanzijnleven tewijden, nietgeheeltotvreugdevanzijnfamilie.Nogindat jaarging hijsamenmetzijnvriendAlexanderAlexejewitsj WasiljewnaarFrankrijkomvliegenteleren.Datgebeurdete Étampes aandevliegschoolvanBlériot.Hierontvingen beidenhunbrevetvandeAéroClubdeFrance,Wasiljewop 18augustus(no.192),Koezminskyop19september(no. 227).

WeerteruginRuslandgafKoezminskydemonstratiesin verschillendestedenvanhettoennoggroteRussischerijk, zoalsin Rigainfebruarienmaart1911,inLibau(Liepaja)in aprilenmeieninjulivandatjaarteToela.Hijgebruikte eersteenBlériotXImetviercilinderLabor­Pickermotor, maarlatereBlériotsvanKoezminskijwarenuitgerustmet Gnomemotor.Inseptembernamhijdeelaanmilitaire manoeuvresenindecember1911maaktehijvluchtente SoechoemienSotsjiaandeZwartezee.Waarschijnlijkishij vandaaruitnaarPerzië(Iran)gegaanwantop11januari 1912maaktehijdaardeeerstevluchtbovenTeheran,in aanwezigheidvandesjaheneengrotetoegelopenschare.In april1912vloog hijteJekaterinoslaw(later Dnjepropetrowsk,Dnipro),watnaarzijnzeggenzijn39ste vliegdemonstratiewas.Eenplaatselijkekrantschreef hieroverop2april:“Gisterenrond18.00uurvonddevlucht plaatsvan A.A.Koezminskij.Soepeldegrondverlatendsteeg hijtoteenhoogtevanongeveer800meterenbeschreefinde luchttweecirkelsomdaarnarustignaardeplaatsvan vertrek terugtekeren.Bijdelandingraakteeenvleugelvan hetvliegtuigeenhekenwerdbeschadigd.Devliegersprong

KoezminskymetvliegtuigergensinRusland.

HarmJ.Hazewinkel

veilig uitdemachineenwerddooreengrootpubliekmet enthousiastapplausbegroet.”Injuni vlooghijteKaloega, Penzaen Samaramaargeleidelijkaanverplaatstehijzijn activiteitenoostwaarts.

NaarhetOosten

Injuli1912begonKoezminskijaaneentochtnaarhetOosten vanhetuitgestrekteRussischerijk,naargebiedenwaarniet eerdereenvliegtuigtezienwasgeweest.Hetschijntdatdit denkbeeldbijhemwasopgekomentoenhijherstellendwas

vervolgensnaarNowo­Nikolajewsk(Nowosibirsk)tegaan waarhijop 15julidemonstratiesgaf.Van18tot22juliwas hijinKrasnojarskenop29juliteIrkoetsk.ViaChabarowsk bereiktehijWladiwostokaandekustendaarmeewasheel Ruslanddoorkruist

Koezminskij zettedereisnuvoortnaarChinaenbereiktevia HarbinenMoekden(Shenyang)Peking(Beijing),waarhijin deambassadewijkdeeerstevliegdemonstratieindeChinese hoofdstadgaf.OverigenswarenalthanssommigeChinezen Diemachineisgemaaktomte enzemoetdusvliegen.Wijzouden lleenverwonderdzijnalszenietvloog.”Inoktoberbezocht hijTientsin,gingzuidwaartsnaarHankowenKantonomin

Bovenenlinks:Koezminsky respectievelijkinenbijzijn BleriotXI.

decemberdeluchtintegaaninMacaoenHongkong.Op8 december1912maakteKoezminskijdatvoordeeerstekeer eenvliegtuigteMacaoindeluchttezienwasende gouverneurvandePortugesekolonieenandere hoogwaardigheidsbeklederstoondenhunbelangstellingnaast een grotemenigtediezichookopdeheuvelsrondhetterrein hadverzameld.InHongkonggafKoezminskijdemonstraties opzaterdag14enzondag15december,deeerstedagin aanwezigheidvandegouverneurSirHenryMayenLady May.AndersdaninMacao,waarookChinezeningrote aantallenwarentoegestroomdblevendezeinHongkongweg, “havingcarriedtheirhostilitytoRussiainconnectionwith theMongolian affairtotheabsurdandridiculousextentof unanimouslyabstainingfromwitnessingtheveryrare spectacleofanaeroplaneflightbecausetheaviatorwasa Russian.”1 Koezminskijkoneroverigensookwatvan.Want ineeninterviewnazijnterugkeerinRuslandverklaardehij “dathijhetprestigevanhetblankerasdoorzijn vliegvertoningenhadwillenvergroten.Datprestigewasdoor dedoorRuslandongelukkiggevoerdeoorlogenin Mantsjoerije zeergedaald.ToendegeleneenEuropeaan naarzijnwelbehagenindeluchtzagenvliegen,gevoeldenzij hierdoor wederdesuperioriteitderblanken.”2

HetvolgendereisdoelwasIndo­China,waarhijop19januari vlooginCambodjaenvervolgensnaarHanoiging.Hij poogdevergeefszijnvliegtuigdaarvanderenbaante verheffen,maarinCochin­Chinainhetzuidenhadhijbegin februarimeersucces.VervolgensbelanddehijinSingapore. DaarontmoettehijdeFransevliegersMarcPourpeen GeorgesVerminck,maarhoordehijookvandekomstvan

HilgersnaarIndië,terwijlookzijnFransecollega’s overwogenindierichtingverdertegaan.Opdatmomenthad alleen GijsKüllerinIndiëgevlogendusIndiëwaseen aantrekkelijkgebiedomvliegkunstentetonen.Maar Koezminskijvreesdedat,alshijeerstlaterIndiëzou aandoen,debelangstellingverminderdzouzijnenhij–financieel–achterhetnetzouvissen.Hijherzagduszijn oorspronkelijkeplannenomnaarSiam(Thailand)tegaanen gingscheepopdeKPM­stomer‘VanNoort’,dieookHilgers’ vliegtuigenaanboordhadenongelukkiggenoeginStraat Bangkaaandegrondliep.

InIndië

Koezminskijwas,volgenshetSoerabajaaschHandelsblad, “eenvierkantefiguur,wiensforsheidscherpcontrasteerde metdehyper­elegantievanzijnsnoeperigegezellin.”Hij vlooginIndiëmeteenBlériotXI(bis)eendekker,uitgerust meteen 50pkzevencilinderGnomemotor.Deeerstevlucht wasaangekondigdvoorzondagochtend16februari1913op hetterreinvandeBatavia­BuitenzorgWedloopSociëteit (B.B.W.S.)ophetKoningspleinteWeltevreden. Aanvankelijkzagheternietnaaruitdatopdatvroegeuur–detijdvooropstijgenwasaanvankelijkgesteldophalfachtin demorgen–ietstezienzouzijn,ookalstondhettoestel gereedenKoezminskijerbij.Tegenachtenbegonhetterrein voltelopenenverschenenookdenotabelenvanBatavia,de resident,deburgemeester,schout­bij­nachtPinke,kolonel Doormanenveleanderen.Maarhetgeelwittevliegtuig,met onderdevleugelsdereclame“Soesoetjapnonna”en “MilkmaidMilk”gingnietdeluchtin,ondanksdrie vergeefsepogingen.Koezminskijbesloothieropdepogingen

Uit:Preangerbode21.02.1913.

voordieochtendaftebrekenenhet’savondsopnieuwte proberen.Deschuldvandemislukkingwerdopdatmoment aan debenzineenhetnatteterreingeweten:erzouteveel waterin demotorgekomenzijnenookdebrandstofzoute ‘waterig’zijngeweest.“Quandilnevolepas,ilestun voleur”, merkteeenaanwezigeFransmanoptothilariteitvan deomstanders,maardeverklaringwerdwelgeaccepteerd. LaterzouKoezminskijverklarendathij“vloogaanhet begin vanhetregenseizoen,d.w.z.ineentijdvanhetjaar,waarinde atmosfeerverzadigdisvanvocht,entochdezonbrandend heetis.Hetwasindeluchtofmeninhetluchtledigezweefde. Hettoesteldroegmijnauwelijks(…)Toendezongedaald was,gafiktoeaandewensenderEuropeanenenik beproefde nogmaalsoptestijgen.Mijnvliegtuigverhiefzich dadelijkindehoogte.”3

Datlaatstewasoverigensnietgeheelinovereenstemming metdewerkelijkheid.Hetduurdediedagnogvanrondvijf uurtotomstreekstienoverzeseerKoezminskij,natwee misluktepogingen,loonnaarwerkenkreegendemachine zichindeluchtverhief.Toenhijbijzijneersteopstijgingniet verderdanvijfmetervandegrondkwamendetweedekeer ineengeulbelandde,meendenvelenonderdetoeschouwers tedoente hebbenmeteengeslaagdevermommingvan Brondgeest,devliegendetoneelspelerdiein1910weleen vliegtuig,maargeenvluchtenhadgetoondenzodebijnaam “Grondbeest”hadgekregen.Delaatstepogingleiddedie avondechtertoteenvluchtvanongeveereenkwartier,die hemopeenhoogtevan500meteroverHoteldesIndesende sawahswestelijkvanTanahAbangweerterugbrachtnaarhet Koningsplein.Devliegerkreegeenovatieenzijn bekwaamhedenwerdennualgemeengeroemd.

Devolgendedag werdnietgevlogen,maardedagdaarop werdentwee vluchtenvaniedertienminutengemaakt.De publiekebelangstellinglietechterernstigtewensenover. Slechtseenhandjevolmensennamdemoeitedetribunes–tenbetaling–tebevolken.Aandeanderekantzagmende bewonersvanhetKoningspleinvoordehuizenopstoelenen stellagesstaan,jazelfswasereen‘concurrerende’tribune gebouwd.Nietverwonderlijkdatdeopbrengstvande

entreegeldendekostenbijlangenanietdekte.Inde Bataviasepersverscheendanookenkeledagenlatereen oproepaandegenendievanhunhuizenofvandegroteweg hetschoonshaddenaanschouwd,watbijtedragenopdatde garantiestellersnietgeheelvoorhetverlieszoudenopdraaien. Ofhetveel geholpenheeftvermeldtdehistorieniet.

NazijndemonstratiesteBataviagingKoezminskijdirectnaar Bandoengwaarhijopzondagmorgen23februarieenvlucht van17minutenmaaktevanafhetraceterreinteTegallegaaan dewegvan BandoengnaarBandjaran.Wijsgewordendoor deervaringinBataviahaddendeorganisatorennueen schuttingvanviermeterrondhetterreinlatenbouwen. Omdatderegenhettoesteldaarnazwaarderhadgemaakt mislukteeenopstijgingindemiddag,maaropmaandagwerd nogeenvluchtgemaakt,dieechterineenkuileindigde.De schadevielechtermeeenookKoezminskijbleefongedeerd.

MetdegerepareerdemachinegingKoezminskijvervolgens naarSolowaarvoorvrijdag28februarieendemonstratiewas voorzien.“Indemorgenvandievrijdagwarenalleplaatsen opdetribunesenookdestaanplaatsenspoedigbezet.Het comitéwas zeertevredenoverdeopkomstvanhetpubliek, wardoordegarantiegeheelwerdgedekt.Omhalftienklom devliegerinzijnmachinedochbrachthetnietverderdan50 meteroverdegrond.Detweedemaalgingzijookniethoog genoegomovereenrijmensentekomenenmoeststoppen. Dederdemaalgingdemachineechterdeluchtin,doch–zo vertelde hetonsKouzminskylater–plotselingkwamzijin een‘gat’tevallen.Hieronderverstaathij,zohebbenwijhet begrepen,eenbenedenwaartsgerichteluchtstroom.Wanneer mendaarinaankomt,daaltdemachinenatuurlijksnel.Zij vielop eenpaarhuizenenwaszodaniggehavend,datervan verdere demonstratiesopJavageensprakemeerkonzijn.De aviateurzelfwasongedeerd.”4

Hettoestelwaszwaarbeschadigd:devoorwielenzatennog maardevorkwasgeheelstuk,éénvleugelwasverbogen,de schroefwasgeheelvernieldentweecilinderswareneveneens verbogen.Demachinewerdvervolgensintweeëngezaagden ineengrotekistnaarEuropagezonden.Datwasjammer,

wantinSemaranghadandershetbijzondereschouwspelvan twee vliegtuigentegelijkgetoondkunnenworden.Hierwas namelijkhalffebruarieenimpresariovanKoezminskij verschenendiezichhadgewendtotdeheerJonkhoff, directeurvandeSemarangscheAutomobiekMaatschappij. OokHilgershadzichschriftelijktotdezeondernemer gewend,alsmedetotFritsOnnenvanhetNederlandsch IndischConsortiumvoorLuchtvaart,ookteSemarrang. Jonkhoffkwamnuopdegedachtebeidevliegersbeginmaart tegelijkindeluchttedoengaan,eenvoorIndiëongekend schouwspel.Op19 februariwerdindeSociëteitHarmonie eencomitégevormddatinkortetijdhetgarantiebedragvan bijna f 10.000bijeenzouwetentebrengen.Toenkwam echterhetberichtdatKoezminskij’svliegtuigaandiggelen lag,zodat alleenHilgerszoukunnenvliegen.Diekwamwel, eneven wasersprakevandatKoezminskijopeentweede toestelvanHilgerseveneensdeluchtinzougaan,maardat tweedetoestelarriveerdeniet.ToenHilgersop2maartnade startmetpassagierspoedigdemodderindookwasdathet einde vande Semarangsevliegweek.

TeruginRusland

Koezminskij gingop5maartterugnaarBataviaomdeboot naarSingaporetenemenendaarvandaanoverBerlijnnaar Ruslandterugtekeren.Hijkondigdebijvertreknogwelaan overeenhalfjaarterugtekerenmaardaarvanishetnietmeer gekomen.WelmaaktehijnogvelevluchteninhetRussische rijk,vaak samenmetzijnvriendWasiljew,waarschijnlijknu meteen Morane­Saulnier.ZovlooghijteLodz,waarhijhet publiekverbaasdedoorondersteboventevliegen,loopings en“feuillesmortes”temaken.Welmaaktehijeen ongelukkigelandingwaarbijzijnpropellerbrak.Verdervloog hijondermeerteWarschauenWilna(Vilnius).Hijtrad vervolgensalsinvliegerindienstbijdein1910doorS.S. Sjtsjenin opgerichteEersteRussischeLuchtvaart Onderneming(PRTW)teSintPetersburg.

Op29mei1914verongelukteteOdessaluitenantWladimir Koezminskij,eenneefvanAlexander.MeteenNieuport stortte hijvan150meterneerwaarbijhijzozwaarwerd gewonddathijeenhalfuurlateraanzijnverwondingen bezweek;zijnpassagier,lt.Toestanowskijhadeen

hersenschuddingenkneuzingenoverzijngehelelichaam.De enigebuitenRuslandbekendeKoezminskijwasechter Alexanderenzokwamwaarschijnlijkhetberichtindewereld dathijtoenwasomgekomen.Hetblad“Avia”wijddeinde editievan3juni1914eengehelepaginaaandeze omgekomenvliegerenlangetijdisdanookvermelddat Koezminskij in1914wasoverleden.Inwerkelijkheidwashij echter nogspringlevend.Bijhetuitbrekenvande wereldoorloggingKoezminskijalsvrijwilligernaarhetfront. Eensuccesalsoorlogsvliegerwashijechternietennadathij gecrashtwaskeerdehijterugnaardefabriek.Hijoverleefde kennelijkdeoorlogendeRussischeburgeroorlog,was mogelijkeentijdlanginhetbuitenlandmaarkeerdeterug naarRuslandenwasonderhetSowjet­regimenogwerkzaam alsadviseurbijGlawwozdoechflot(hoofddirectoraatvande luchtvloot). Hijoverleedin1930.

1. Aircraft(USA),March1913,p.10.

2.In1912hadBuiten­Mongolië(dehuidigeRepubliek Mongolië)zichonderRussischedrukvanChinalosgemaakt enwaseenRussischprotectoraatgeworden.

3. Avia,3juni1914,blz.226

4.Ibid.

5. Maandbladvan hetNederlandschIndischConsortiumvoor Luchtvaart, 2ejrg.No.5,1april1913.

Bronnen:

Behalvedeindenotengenoemdewerkennog:

•KlaasJanSijsling, DepioniersjarenvandeNederlandseluchtvaart,FlyingPencilNLBV,Utrecht2014

•http://gorod.dp.ua/news/89046

•http://xn­80aafy5bs.xn­p1ai/aviamuseum/aviatory/letchiki/rossijskaya­imperiya­2/kuzminskij­aleksandr­aleksandrovich

• Javabode,februari1913

• Soerabaiaasch Handelsblad,maart1913

MetdankaanMaratChairoelinenJeroenBoender.

HETWEB­LuchtvaarthistorieopInternet FrankvandeGoor

AfricanAirlines

BijGoogleBooksvindenwededigitaleversievande 'EncyclopediaofAfricanAirlines'vanBenR.Gutteryuit 1965.Nietallepagina'szijnteraadplegen,maarerblijftveel bruikbare informatiebeschikbaar. https://books.google.com/books?isbn=0786404957

SopwithCamel

InZeelandverleentdeStichtingWingstoVictoryhaar medewerking aandebouwvaneenreplicaSopwithCamel. Opdesitevandestichtingvindenweinformatieoverdit toestelindevormvandiversepdf's,linksenfoto'svande voortgang. https://wingstovictory.nl/Sopwith_Camel_Bouw

MeerinformatiemetbetrekkingtotdeSopwithCameliste vindenviaonderstaandelinks. www.aviation­history.com/sopwith/camel.htm https://nl.wikipedia.org/wiki/Sopwith_Camel www.vroegevogels.org/nl/sopwith­camel

StichtingHistorischMuseumNLR

HetNederlandsLucht­enRuimtevaartcentrum(NLR)is onderdenaamRijksstudiedienstvoordeLuchtvaart(RSL) opgerichtin1919,inhetzelfdejaaralsFokkerendeKLM. De RSLwasvan1919tot1937eenrijksdienst.In1937werd deRSLomgevormdtotdeStichtingNationaal Luchtvaartlaboratorium(NLL).Vanaf1961werd 'ruimtevaart'aandenaamtoegevoegdenwerddenaam: Stichting NationaalLucht­enRuimtevaartlaboratorium (NLR).Inseptember2015isdehuidigenaamingevoerd.De collectiebestaatuit:objecten(zoekfunctieopwebsite) documenteninhetmuseumarchiefenbeeldmateriaal.Het beeldmateriaalisdeelsviadewebsitetebekijkenenanders indebeeldbankviadezoekfunctieoptezoeken. www.erfgoednlr.nl

AvionsStarck

DeFranseconstructeurAndré­LouisStarckheeftdiverse 'lichte'vliegtuigenontworpen.WaaronderdeStarckAS­37, diegebruikmaaktvanhetz.g.'Knoller­Betzeffect'. www.rexresearch.com/starck/starck.htm

DDRLuftfahrtforum

Opzoeknaarinformatieoverdeluchtvaartindevoormalige DuitseDemocratischeRepubliek?Danishetwaarschijnlijk tevindenophetDDR­Luchtvaartforum: www.ddr­luftfahrt.de

NVAFlieger

Eenwebsitemetdegeschiedenis,verhalen,technischedata enhetwerkenmetdehelikoptersvande'Nationale Volksarmee',devoormaligeDDRLuchtmacht. http://www.nva­flieger.de/index.php

Réplic'AirAssociation

BijdeRéplic'AirAssociationwerktmenaandereconstructie vaneenDewoitineD.551.Ookhunvorigeprojecten,Nord 3202enMorane­SaulnierGkomenopdewebsitetersprake. Alsmende uitgebreideinformatiewilraadplegenisenige kennisvandeFransetaalwelnoodzakelijk.

GossHawk

HetAmerikaansebedrijfGossHawkUnlimitedInc.is gespecialiseerdinhetonderhoudenenrestaurerenvan historischevliegtuigen.EenbijzonderprojectisdeFockeWulfFw 190F­8.Dezemachine(WkNr.93182)isin1945 gecrashtinNoorwegen,eindvorigeeeuwgeborgenenwordt nuweerinluchtwaardigestaatgerestaureerd.

www.gosshawkunlimited.com

HeldairShowMaritiem

DevijfjaarlijkseHeldairShowMaritiemvindtditkeerplaats opzaterdag16september2017.Ditjaarishetthema'100 jaarMarineLuchtvaartdienst,vliegenenvareneeuwig verbonden'.Ophetprogrammastaaneenvlieg­enstaticshow,airmarkteneenkijkjeachterdeschermenbijhetopDe KooygestationeerdeDefensieHelikopterCommando. www.heldairshowmaritiem.nl

LincolnshireAviationHeritageCentre

OpeenvoormaligRAFBomberCommandStationbijEast KirkbybevindtzichhetLincolnshireAviationHeritage Centre.DitmuseumisdetrotseeigenaarvandeAvro LancasterNX611'JustJane'waarmeejetaxiritjeskunt maken. Hetisoverigensdebedoelingdittoestel,inde komendejaren,weerinluchtwaardigetoestandtebrengen. Devoortgangvanditenormeprojectisopdewebsitete volgen.

www.lincsaviation.co.uk

Vintagetransports survivingonoff­airportlocations

Sommigevliegtuigenoverlevenopafgelegenlocatiesweg vanluchthavens,als(onderdeelvaneen)restaurant,hotelof zelfsalskippenhok.Dezetoestellenwordengemakkelijk overhethoofdgezien.Opdezewebsitestaanfoto'svandeze toestellen.Verderismenopzoeknaartipsenfoto'senhet verhaalvanhethoeenwaaromz'nvliegtuigdaarterechtis gekomen.

www.ruudleeuw.com/off­airport.htm

Regeling HistorischeLuchtvaart

Hetvliegenenonderhoudenvaneenhistorischvliegtuigis gebondenaanstriktevoorwaarden.Voordeliefhebberlinks naarderelevanteNederlandsewetgeving.

http://wetten.overheid.nl/BWBR0017356/2016­07­01 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst­25207­3.html

Internet(oude)filmdoos

EenaantalfilmpjesmetdeSopwithCamelindehoofdrol. www.youtube.com/watch?v=qnYxK83C6A4 www.youtube.com/watch?v=Hq78ZocOAkY

DevelevliegtuigenvanAndréStarckalsdiavoorstelling: www.youtube.com/watch?v=7PnrotgnkTQ

DefilmpjesvandeRéplic'AirAssociationzijntevindenop: www.youtube.com/user/ReplicAir

Filmpjes metLancasterNX611'JustJane'indehoofdrol: www.youtube.com/watch?v=zJbUltGKp20www.youtube.com/ watch?v=qUbqC8I4PQk

http://replicair.fr/en/

Metdeverschijningvanhetvliegtuigwasalspoedig duidelijk,datdeluchtvaartwetenschappelijkmoestworden aangepakt eneengedegentechnischeopleidingvoorde betrokkenen eeneerstevereistewas.InFrankrijk,de bakermatvandeluchtvaart,leiddedatin1909totde oprichting,doorkolonelJeanBaptistRocheinParijsvande ÉcoleSupérieured’AéronautiqueetdeConstruction Mécanique voordeopleidingvanluchtvaartkundig ingenieurs1.Blijkbaarduurdedeopleidingaanvankelijktwee jaar.

OpdezeschoolverschenenookstudentenuitNederland.De eerstewasJanSchiereendetweedeHugoAdrianus Vreeburg, dielaterChefTechnischeDienstwerdbijde Luchtvaartafdeling(LVA).

JanSchiere (Zaandam,19dec.1888/Zeist,15mei1943) studeerdeaandeTechnischeHogeschoolteDelft.Hijhad doordevluchtenvandeGebroedersWrightalveel belangstellingvoordeluchtvaartgekregen,bouwde modellen, enwasallidwasvandeNederlandscheVereniging voorLuchtvaart(NVvL).Defamiliewasinmiddelsverhuisd naarDenHaag.Janbrakin1909zijnstudieinDelftafen melddezichbijde ÉcoleSupérieured’Aéronautiqueetde ConstructionMécanique.Op16november1910melddehet NieuwsvandenDag dathetNVvL­lidJ.Schiere(Boulevard Magenta105)daarwasgeslaagdvoorhetpropedeutisch examenvoor luchtvaartkundigingenieur.

Op29juli1911melddeJanSchierepertelegramaanzijn oudersinDenHaag(Stephensonstraat41)dathijwas afgestudeerdalsluchtvaartkundigeaande EcoleSupérieure d’AéronautiqueetdeConstructionMécanique teParijs.Dit

berichtkwamookindiversekranten,waaronderhet Nieuws van denDag van31juli1911.Hijwasdaarmeedeeerste Nederlander methetdiplomaluchtvaartkundigingenieur.Het diplomawerdinaugustusuitgereikt.

JanSchiere kwamterugnaarNederland,werdlidvande technische commissievandeNVvL,hieldlezingenen schreefartikeleninkrantenentijdschriften.Vanaf15maart 1912beheerdehijdebibliotheekvandeNVvLbijzichaan huis,Stephensonstraat41inDenHaag.HijwasW.N.Bakker opgevolgdalsbibliothecaris.

Het AlgemeenHandelsblad van23mei1912melddedat J.SchiereerinwasgeslaagdominDenHaageenProef VliegtuigClubopterichten,naeenlezingdoor R.B.C.Noorduijn.Dezekrantberichtteop24juli1912dat Schierewegensmilitairedienstplichtopconstructiefvliegtechnischgebiedeenafwachtendehoudingaanmoest nemen.

HetconflictmetDeBrouckère

IntussenhadSchiereopschuddingveroorzaaktdoorin conflict terakenmetdeBelgischevliegtuigbouwerLéonde Brouckère.HetDepartementvanKoloniën,datbijDe Brouckèrevliegtuigenhadbesteld,hadop5april1912van Schiereeenbriefontvangen,waarinhijuitgebreidkritiek uitoefendeopdetechnischekwaliteitenvandeBrouckèreen Deperdussinvliegtuigen.Hijnoemdedezetoestellen levensgevaarlijk.DatwektedeergernisvanKoloniënen luitenant­vliegerH.terPoorten,diebijdezaakbetrokken was,kreeg opdrachteentegenrapportoptestellen.Gesteld werdo.a.datSchiereeentheoreticuswasdiezelfnietkon vliegen endusallepraktischeervaringmiste2.Allebezwaren werdenvantafelgeveegd3.Ditleiddetotminstens23 artikelenindiversekrantenentijdschriften.HetHaagsche dagblad HetVaderland publiceerdeaanvankelijkzijn artikelenmaarhaderalgauwgenoegvan.Dezeartikelen verschenenookin DeLuchtvaart, Avia,de NRC en Het NieuwsvandenDagvoorNederlandsch­Indië.Léonde BrouckèreendeIndischevliegerluitenantG.D.Spandaw(in opleidingbijDeBrouckère)reageerdeninmaart1913in De Luchtvaart,waarbijSpandawsteldedatSchierezijn onpartijdigeberichtenuitvalsebronnenhadgeput.Eendebat metSchiereweeshijbijvoorbaataf.LéondeBrouckère voeldezichbeledigdenbenadeeldendiendeinjuni1913een eis toteenschadevergoedingvan ƒ 5.000inbijdeHaagse rechtbank.Dezeeiswerddoorderechtbankop17juni1914 afgewezen,zondereenoordeeloverdetechnischekwaliteiten vandevliegtuigen.SchierewasintussenalinEngeland. Eindseptember1913werdendetweejaarlijkse legermanoeuvresgehouden,waardeLVAaanmeedeed.Die beschikteopdatmomentnogmaaroveréénvliegtuig4,en

Indejaren1912­1914woeddeindeNederlandseperseenpolemiekoverdevraagofhetNederlandseministerievanKoloniën metde aankoopvanDeBrouckèrevliegtuigengeeninferieurproductinhuishadgehaald.HetwasJ.Schiere,diezichinfelle bewoordingentegendezenieuweaankoopverzette.MaarwiewasJ.Schiere,diezich“luchtvaartkundigingenieur”noemde? JanSchriere

daaromwerdenparticulierevliegtuigeningezet,vanMarinus vanMeel enHenriBakker.Dezetoestellenmoestendooreen deskundigecommissiewordengekeurd.Dezecommissie bestonduit deluchtvaartkundigingenieurJ.Schiere,de vlieger L.G.(Leo)vanSteijn5 endevliegtuigbouwer/vlieger H.J.C.W.(Heinrich)vanderBurg.Detoestellenwerden goedgekeurdendeCommandant­LVAontvingeenrapport.

NaarEngeland

HiernazagheternaaruitdatSchierealstechnischadviseur bijMarinusvanMeelzougaanwerken,enwelper1januari 1914.Zoberichttealthanshet RotterdamschNieuwsblad op 28oktober1913.Daarishetnietvangekomen,wantSchiere vestigdezichnogin1913inEngeland.Wathemhiertoe bewoogisnietduidelijkmaarhijtradindienstbijHandley Page.

HandleyPage maaktezelfdepropellersvoordevliegtuigen enJanSchierekwamopdegedachtedateengespecialiseerd bedrijfopditgebiedlevensvatbaarzouzijn.Op (vermoedelijk)1februari1914richttehijteKingston­onThames(UK) hetbedrijfEboraPropellerCompany6 op.De familiewasredelijkbemiddeldenheeftongetwijfeld bijgedragenbijdeoprichtingvanhetbedrijf.

Eborawasgevestigdop11/12SurbitonParkTerraceen vervaardigde mahoniehoutenpropellers.Mahoniehoutbleek nietteversplinterenalserperongelukeenkogelinwerd geschotenalsgevolgvaneenstoringvande mitrailleursynchronisatie.Eboraadverteerdevaakinde luchtvaartbladen TheAeroplane en Flight.Indeadvertenties wordtvermelddaterwerdgeleverdaandeAdmiralty,Air Ministryen hetWarOffice.DedirectiebestondbehalveJan SchiereuitdeaccountantStuartColeendetechnicusFrank Bergery Derocle.Op10december1916werdEbora ingeschrevenalseenLimitedCompany(Naamloze Vennootschap)meteenkapitaalvan£4.000.Ofenin hoeverreEborarelatieshadmetdeeveneensinKingston­onThames gevestigdeSopwithAviationCompanyisniet bekend.

EersteWereldoorlog

HetuitbrekenvandeEersteWereldoorlogbetekendeeen enormegroeivandevliegtuigindustrieendusvandevraag naarpropellers.Eborakreegveelopdrachtenenheefttothet eindevande oorlogca.10.000propellersgeleverd.Ditwas merendeelsinkleinepartijenenhetaantaltypenwasenorm. Eboraproduceerdeookeigenontwerpen,enontwikkeldeeen proefbankvoor propellers,dieookaananderebedrijvenwerd aangeboden.Daarnaastwerdenookallerleihouten vliegtuigonderdelenvervaardigd,bv.vleugelribben.

Eboraleverdemeerdan200verschillendetypenpropellers voormotorvermogensvan28pk(Anzani)tot250pk(Rolls Royce). Ookwerdenkleinepropellersgemaaktvoorde

aandrijvingvangeneratoren.Aldezepropellershaddeneen Eborafabrieks­enserienummer.Demeestepropellerswaren tweebladig,maarerwerdenookenkeledrie­envierbladige typengeleverd.Bijdevierbladigewerdentweetweebladige propellersopelkaarbevestigd,bv.meteenhalfhouts overkeping.Depropellerswarenvanmassiefhoutof gelamineerd(gelijmd).Erwerdenenkelegrotetypen gemaakt.DegrootstewasdevierbladigeEboraType50met een diametervan12’(3567mm)voorde250pkRollsRoyce, maarvoorwelkvliegtuigtypeisnietbekend.

Debedrijven (enoverheden)diepropellersbesteldenleverden tekeningen. Hieropstonddehalvepropeller(metnaaf) afgebeeldinvoor­enzijaanzicht,meteenaantal(4­5) doorsneden,opgrondwaarvandefabriekmallenkonmaken. Hetvervaardigenvandepropellerswasinhoofdzaak handwerk.

DemeesteopdrachtenkreegEboravandeAdmiraliteit, gevolgddoorhetLeger(laterdeRAF).VoordeAdmiraliteit betrofditShortvliegtuigen,Curtissvliegboten,enkele luchtschepenendeSopwithCamel.VoorhetLegerwerd geleverdvoordeB.E.2,B.E.12,F.E.8,R.E.8,F.K.3,F.K.8, SPAD,SopwithPupenCamel,Nieuport,AircoD.H.4en D.H.9,BristolFighterenAustin.Eenaantalvandeze vliegtuigtypenwerdinNederlandgeïnterneerdendusvalt nietuittesluitendathiermeeEborapropellersinNederland zijnaangekomen.Hieroverzijngeengegevensbekenden foto’sgeven geenaanwijzingen.Welisop1januari1917bij StavoreneenhalveEborapropelleraangespoeld.

JanSchierehadaltijdhetplanvliegtuigconstructeurteworden envanzijnontwerpeniseenaantaltekeningenbewaard gebleven.Hetwarenconventioneletweedekkers.

Nadeoorlog

Het eindevandeEersteWereldoorlogbetekendeeenforse inkrimpingvandeluchtvaartindustrie,endusookvoorde propellerfabrieken,diemeteenforsevoorraadduurhout blevenzitten.ZoookEbora.Lopendeopdrachtenwerden zondermeeropgezegd.Nietteminverscheenop30juli1919 nogeenadvertentievanEborain TheAeroplane eninjanuari 1919in HetVliegveld. HetprobleemhierbijwasdatdeBritseregeringbijafname betaalde.Blijkbaarbetaaldederegeringgeenvoorschotbijhet plaatsenvaneenopdracht(zoalsinDuitslandgebruikelijk), zodateen fabrikantvoorzieningenkontreffenomhet gevraagdeteproduceren.Debetalingenkwamenpasenkele maandenna afleveringbinnen.Zolangdezaken(gedurende deoorlog)goedgingenwasditgeenprobleem.Helaaswas gebleken dathetBritseambtenarencorpsnietgoedoverweg konmetcontractenzodathandigezakenluihetondersteuitde kankondenhalen.Ditleiddetotergernisenophefenwas medeeenredendecontractenabruptoptezeggen.Opdeze

opzeggingenvolgdespoedigeenwillekeurigeenhoge belastingaanslagopdetijdensdeoorloggemaaktewinsten. Hetresultaatwasdatbijnadehelevliegtuigindustriefailliet raakte.DatgoldookEbora.JanSchierekanhettijdensde oorlogtotmiljonairhebbengebracht,maarindejarendaarna zathijvrijwelaandegrond.

Depropellerfabrikantenprobeerdenaandegangteblijvenen personeelvasttehoudenmetanderehoutproducten,zoalsbv. meubelsenboten,maardaarzatgeentoekomstin.Ebora heeftnogenigetijdhoutenklokomkastingengemaakt,maar kennelijkhadhetbedrijfgeentoekomstmeer.

In1922stondEbora bijdegemeenteKingstongeregistreerd alsClockCompany,in1923alsfabrikantvandraadloze apparatuur(radiodus).Dezaakwerdop15augustus1923 faillietverklaard.Hetrestantvandeinventariswerdgeveild voor£786.16.6.

Radio

HieruitkanwordenvastgestelddatJanSchierezichopde radiotechniekhadgericht.Eind1923ofbegin1924vestigde hijzich,(nogsteeds)ongehuwd,inNederland.Hijbrachteen grootdeelvanzijnfabrieksdocumentatieeneenaantal propellers mee.De HaagscheCourant van25 oktober1923 melddedat J.Schiere, ing.diplomédel’ÉcoleSupérieurede Radio,medewerkerwasvan Radio­Wereld,eennieuw weekblad voorradioamateurs,datwerd uitgegevendoorde Technische Uitgevers MaatschappijK.C. SchoemeijerinAmsterdam (laterBussum).Schiere heeftechtergeenFranse radio­opleidinggevolgden moetdusdoorzelfstudiein dezetechniekzijn thuisgeraakt.

Indetwintigerjarenkwam deradio­omroepopendus devraagnaar ontvangtoestellen,zowel gebruiksgereedalsin bouwpakkettenen handleidingen.Erwaren veelzelfbouwerswaarvan

eendeelzichorganiseerdein verenigingen,zoalsbv.deVereniging voorArbeidersRadioAmateurs(Vara). Diversefabrieken,w.o.Philips, voldedenaandevraagnaartoestellenen onderdelen.

Vanafeind1925produceerdeJan Schiere(Radio­Schiere)radiotoestellen vanhetmerkEbora.Inhetnajaarvan 1926verscheen(bijSchoemeijer)zijn “Radioboekvoordenhandel,amateur enluisteraar”(ƒ 2,90),datveelaftrek vond,evenalshet“Voorloopertje”van ditboek(ƒ 0,20)datinhetvoorjaarvan 1926uit kwam(enwaarvanmeerdan 50.000stukszijnverkocht).Inditboek staanschema’svandeeigenontwerpen, waaronderde4­lampseenkrings ontvanger“Capasupra”.

SchierekwaminaanvaringmetPhilips,dathem beschuldigdevanhunoctrooiengebruiktemaken.Een arbitragecommissiesteldeSchiereindecember1930inhet gelijk.Philipsbetaaldedekosten(ƒ 723,67).Inmiddels produceerdeSchiereoctrooivrijeradiotoestellenenlaterook meetkoffersvoorhettestenvanradiolampen(­buizen). Schiereleverdeookradiobouwpakketten.Hijhadzijnbedrijf eerstinUtrecht(Stadhouderslaan5)envanaf1927inZeist (Kerkweg29).

Weerindeluchtvaart

JanSchiere,inmiddelshertrouwd7 (enin1934vadervanJan jr.),richttezichtochweeropdeluchtvaart.Hijwerdin1935 bestuurslidvandeStichtsch­GooischeVerenigingvoor KleineLuchtvaart(SGKL),waarvan“debekende constructeur” W.vanPeltvoorzitterwas.Deherenstichtten de“ZeisterZweefvliegtuigfabriek”,waarvier zweefvliegtuigenwerdengebouwd.

Volgenseenberichtvan19december1935hadW.vanPelt eentweepersoonsvolkstoestelontworpen,eenhoogdekker met35pkmotor.DevliegtechnischingenieurKelderzoude tekeningenbewerkenendhr.Stokflethzoudebouwleiden. HeteerstetoestelwasdeKoekoek,eenontwerpvanSchiere enontwikkelduitdeZögling,metderegistratiePH­28en bestemd voordeSGKL.VervolgenswerddeZöglingPH­47 gebouwd,ookvoor deSGKL.Beidetoestellen(eerstde PH­47,dandeKoekoek)werdenop20december1936op Teugeingevlogendoorir.C.W.A.Oyens.DeKoekoekging in1937naardeHaagscheZweefvliegclubenkreegdaarde naamWindekind.Hettoestelisinaugustus1937opTeuge gekraakt

VervolgenswerdaaneentweedeKoekoekbegonnen waarvoorderegistratiePH­48werdgereserveerd.Dittoestel werdechternietafgebouwdenderegistratiegingnaareen tweedeZögling.HiernaheeftdeZeisterVliegtuigfabriek geenactiviteitenmeerontplooid.Uitdeboedelheeftde HaagscheLuchtvaartclubdevleugelsenandereonderdelen vandeonvoltooideKoekoekgekocht,maarhettoestelisniet afgebouwd. DeSGKLwasintussenookterziele,medeals gevolgvandeafsplitsingin1937vandeHilversumse afdeling,laterdeGooiseZweefvliegclub.

NahetoverlijdenvanJanSchierein1943isdezaak

Eborafabriek

voortgezet.In1944werdhetbedrijfalsEboraRadiovermeldinhetHandelsregistervandeKamervanKoophandelteUtrecht. IndeoverlijdensaktestaatJanSchierevermeldalsradiohandelaar.Eborabestaatnogsteedsenisnueentechnische handelsmaatschappij,EboraBV,gevestigdteHeteren.

Bronnen:

JanSchierejr.(wasres.elt.KLu)

Historischekranten(www.delpher.nl)

JanLantmeeters:LeondeBrouckère,Geromy,Maarssen2014

Lt.col.BobGardner:BritishPropellerMakersofWW1,PartTwo.p.125­169.

WimAdriaansen,artikelinThermiek3/2016:DEKOEKOEKvanJanSchiere.WebsiteEbora,Historie.

1.Dezeschoolbestaatnogsteeds,nuonderdenaamInstitutSupérieurdel'Aéronautiqueetdel'Espace(ISAE)­SUPAERO

2.Iemandmaakteeenaantekening:"destakkerdisgetrouwd"(JanLantmeeters“LeondeBrouckère”,p.175).Datisonjuist.JanSchierewas NIETgetrouwd.Hijhadzijnmoederbeloofdniettevliegen,endeeddatooknietalspassagier.

3.Hetontbrekenvaneenstabilowashetenigepuntwaaropdekritiekterechtwas.

4.De“Brik”vanVanMeel.

5.LeovanSteijndeedmetzijneigenvliegtuigmeeaandemanoeuvres.

6.Ebora:EfficiencyByOurRotativeAerofoils.

7.Hijwasin1929getrouwdmetNelletjedeRuigdiein1931overleed.In1932trouwdehijmetMariaSophiaVerboom(22febr.1902/10 febr.1995).

Deeerstemotorvliegtuigenvanglasvezelversterkt kunststof

ArnoLandewers

InhetvorigenummervanLUCHTVAARTKENNISwerdingegaanopdeontwikkelingvankunststofvliegtuigen.Hierinwerd beschrevenhoeeindjaren50deeerstezweefvliegtuigenvanglasvezelversterktkunststof(GVK)verschenen.Maarwezijn AntonvanRijsbergenerkentelijkdathijonseropweesdatdeopmerkingendatheteerstegemotoriseerdeGVK­vliegtuigde WindeckerEaglewas,enheteersteEuropesegemotoriseerdeGVK­vliegtuigdeSlingsbyFirefly,respectievelijkgenuanceerden gecorrigeerdmoetenworden.

Nuisdevraag“wiedeeerstewas”weliswaarinhetalgemeen populair,maarnietzorelevant;wantdievraagmiskenthet feit (vooralbijtechnisch­wetenschappelijkeontwikkelingen) datervrijwelaltijdwordtvoortgebouwdopwerkvan anderen,die onmisbarepuzzelstukkenaandroegenendikwijls ookalopdecorrecteplaatslegden.Enbovendienzienwe regelmatigdatervrijwelgelijktijdigparallelle,maar onafhankelijkeontwikkelingenplaatsvonden(denkinde luchtvaartaandeontwikkelingvandestraalmotor,ofzelfs hetontstaanvanhetgemotoriseerdevliegtuig).Bijhet ontstaanvangemotoriseerdeGVK­vliegtuigenblijktinieder gevalsprake vanzoeenparallelleontwikkeling.Hoewelinde

genoemd,wordtdaarmeedeontwikkelingvandeFranse WassmerWa50genegeerd.DeuitdeWa50voortgekomen Wa51kwam ronddezelfdetijdalsdeWindeckerEagleopde markt,enwasveelsuccesvoller.Hetantwoordopde(dusniet zorelevante)vraagnaarheteerstegecertificeerdeGVKmotorvliegtuigzouduskunnenwordengegevenaandehand vandedatavanuitgiftevandeluchtwaardigheidscertificaten. DievandeWindeckerEaglewerdop19december1969 uitgereikt,vandeWa51blijftdedatumvooralsnog onduidelijkmaardeeersteproductieWa51’swerdenin1970 geleverdendievandeEaglepasin1971.EnvolgensJacques Noetinger,in Histoiredel’aéronautiquefrançaisedl3, (France­empire,Paris z.83.)wasdeWa51heteerstegecertificeerde

WindeckerEagle

WassmerWa51PacifictijdensdeDeutscheLuftfahrtschauopHannoverinmei1970.(foto:FredGoth/collectie Luchtvaartkennis)

Verderbl

experimenteelGVK­motorvliegtuigontwikkelde:dePA­29 Papoose,diein1962voorheteerstvloog.Overhetverloop vandetestvluchtenisnietsgepubliceerd,enhetprojectis naarverluidtdoordedirectievanPiperstopgezet.

DeproefvluchtenvandeWassmerWa50,dieinmaart1966 deeerstevluchtmaakte,verliepennietvoorspoedig,eneisten eenzware financiëletolopeenkleinbedrijfalsWassmer.De technische problemenhadden(netalswaarschijnlijkbijde PA­29)temakenmetdegroteflexibiliteitvanGVK,diezo grootisdatbijvoorbeelddoorbuigenvanvleugelsen staartvlakkenhetvlieggedragbeïnvloed,entrillingenuitde motorookeengroteinvloedkunnenhebben.Construerenin GVKbleek veelalnietgedrevendoorsterkte,maardoor flexibiliteitvanhetgebruiktemateriaal.

DestapnaarontwikkelingvaneenGVK­vliegtuigwasvoor Wassmerooktechnischgewaagd.Hetbedrijfwasin1905 opgerichtdoorBenjaminWassmeralstimmerfabriek,en stapte laterde Wassme succesvoll naareigenontwerp:deWa22SuperJavelot(standaard

klasse)endeWa30Bijave(tweezittervoorbasistraining),die beideingroteaantallendoorFransezweefvliegclubswerden gebruikt.Enin1959kwamWassmermeteenaantrekkelijk vierzitssportvliegtuig:deWa40,uithoutenstaalbuis geconstrueerd,waarer(samenmetdeWa41,metvast onderstel)eenkleine200vanwerdengebouwd.Erwerd samenwerking gezochtmetzweefvliegtuigbouwerSiren,dat welenigeervaringhadmettoepassingvankunststof:de opvallendeS.30SEdelweissuit1962wasopgebouwduiteen sandwichconstructievanbalsahouteneenpvc­schuimmetde handelsnaamKlégécel.

DeproductieversievandeWa50,deWa51,vloogpasvoor heteerstinmei1969enwasvoorzienvaneenflinkaantal structurelemodificaties.Indeeerstehelftvandejaren70 kwamdeproductievandeWa51,enenkeleversiesmet sterkeremotoren(deWa52en54)opgang,enwerden ongeveer150exemplarenafgeleverd.Innovember1975 maaktedevande(vierzits)Wa51afgeleidetweezitsWa80 deeerstevlucht,maarvandittype(endeafgeleideWa81)

WassmerWa52Europa.Dezespecifiekemachine,D­ENJC,hadvanafbegin1991eenNederlandseeigenaarenwas gestationeerdopRotterdam.Op14januari2006zouhettoesteltijdenseennoodlandingnabijNaardenzozwaarworden beschadigd, dat hetmoestwordenafgeschreven.(Lelystad,31mei2003,foto:FredGoth/collectieLuchtvaartkennis)

GertdenHerder

"Hetverhaalisalvaakverteldeninvelevarianten.NaargelangdeauteurwordtdeSpingezienalsgeesteskindvanFokkerof Goedecker.Naartypesenaantallenishetgissen.Ooggetuigenzijnernietmeer,bewijsmateriaaliszeldzaam;detijdwistde details uit”(HonderdJaarVliegenVoorbij,blz.372).

UitgedaagddoordezesomberevaststellingvanMichael Zwartelé,hebikmijgewaagdaaneenspeurtochtdooreen stukjeSpin­verleden,daarbijgesteunddoordebehulpzame vrijwilligersvandebibliotheekvanhetAviodrome.

Eerderhad ikervaren,datdenaam“Spin”geeneffectief trefwoordisinDelpherbijhetzoekeninNederlandsekranten uitdeperiodevóórdeEersteWereldoorlog;denamen “Fokker”en“Goedecker”blekenwèleenschataan informatie opteleveren.Vandaareersteenuitstapjenaarde typeaanduidingvandeeerstecreatievanFokker.Naderhand hoopikterugtekomenopdeomstredenherkomstvande “Poolse”Spin.

Van”Eéndekker”naar“Spin”

Vooropgesteld:Fokkerzèlfheeftnergensinzijn (auto)biografiedenaam“Spin”genoemd.Groszmeentdat denaam“Spin”alsbijnaamisontstaanrondKoninginnedag 31augustus1911,vanuithetHaarlemsepubliek.Franquinet enKauther stellendatdebijnaam“Spin”alietseerderin Duitsland(debakermatvandeSpin)circuleerde.

IndeadvertentievanFokkerinhetblad Flugsport van6 november1912wordtalleennoggewaggemaaktvande “Fokker­Eindecker”,het”AutomatischstabileFlugzeug”. MaarineenDuitstaligfabrieksdocumentuit1913,inkopie aanweziginhetAviodrome,istelezendatdeFokkerM.1 “Spinne” is genoemd(hierbijzoude“M”kunnenstaanvoor Militär,maardatblijktnietuithetdocument).

TochhebikinNederlandstaligeboekenen luchtvaarttijdschriftentotverinhetInterbellumdenaam “Spin”niet aangetroffen.ZoisbijPottum,1925,eenfraaie maatschetsterugtevindenmetvermelding:“AutomatrischStabiel

1926staateenuitgebreidverslagoverhetmislukteavontuur vanHilgersmetzijntwee“automatischstabiele”vliegtuigen inNederlands­Indiëin1913;denaam“Spin”valtniet.Pasin 1936,hetjaarwaarindereplicawerdgebouwd,isdenaam “Spin”vollediginNederlandingeburgerd,alsicoonvande Nederlandseluchtvaart.

Hoedanook,aanHegenervaltdeeertebeurtdeeerste historicustezijndiedevroegsteontwikkelingvanFokkereendekkersnauwkeurigensystematischheeftbestudeerden beschreven (in1961),waarvoorhij­terechtoftenonrechtedeoverkoepelendenaam“Spin”heefttoegekend,met achtervoegselsomdeverschillendesubtypeste onderscheiden;ookvoorlaterebeschrijvingenisdatwelzo praktisch gebleken.

SpinI=AFM nr.3

NietzolanggeledenbezochtdestadsarchivarisvanMainz, ManfredPenning,debibliotheekvanhetAviodrome.Hijliet eenexemplaarachtervanhethistorischebladvanMainz, waarinzijnartikelwasopgenomenoverdeAutomobil FachschuleMainz;bijdeluchtvaart­afdelingvandezeschool wasFokkerkortetijdleerling.DankzijPenningwetenwenu, datdeSpin I(zoalsdieduslatergingheten)in1910werd aangeduid/geregistreerdalsAFMnr.3.

Zoalsbij Dierikxistevinden,eneerderdoorWeylwerd verondersteld,isdeSpinIgrotendeelsgebouwddoorde AFM,ongetwijfeldmetenthousiasteinbrengvanFokker. MaarFokkerheeftderolvandeAFMinzijnbiografieuit 1931verzwegen,zoalshijevenminietsoverGoedeckerheeft d.DeSpinIaliasAFMnr.3isdoorFokkersfinanciële

partnerVonDaumgekochtvandeAFM,enisvervolgens doorFokkerenGoedeckersamenafgebouwd.

De AFM beschikteovermeerderevliegtuigen.DeAFMnr.1 enAFMnr.2 warenFarman­achtigetoestellen.DeAFMnr.1 (metduwschroef) wastezwaarenkwamnimmervande grond,terwijldelichtereAFMnr.2(mettrekschroef)ernstig werdbeschadigdbijeenvliegpogingdoorleraar­piloot Büchner.DeAFMnr.4waseentweedekker,gebouwdnadat Fokkerwasvertrokken.Vandeeerstedrievliegtuigenvan AFMsamenzijnertenminstetweefoto’s,genomeninde herfstvan1910:zieFlugsportvan2november1910en Dierikxfoto nr.9. DaarnaastiserdebekendefotovandeSpinI­aliasAFMnr. 3,schuinvanachter/boven,invelepublicatiesterugte vinden.

Noot:IneenartikeloverdevroegsteFokker geschiedenis,geschrevendooreenbozigeHenriHegener, ooitgepubliceerdinOnzeLuchtmacht(jaargang1968,blz. 109)verteltdezeeenheelanderverhaaloverhetontstaan vande­laterzogenoemde­SpinIdandestadsarchivaris vanMainzen Dierikx.Ookstelthijdatdefotodiein1910is gepubliceerdinFlugsportnietdeSpinIweergeeft.

Geraadpleegd, involgordevandetekst: Zwartelé,bijdragein:HonderdJaarVliegenVoorbij,2008. BibliotheekAviodrome,“Spin”dozen Fokker,(auto)biografie

DeVliegendeHollander,1931

Grosz&Koos,FokkerFlugzeugwerkeinDeutschland19121921,2004

Franquinet,Fokker­eenlevenvoordeluchtvaart,1946

Kauther e.a.,A.H.G.Fokker­EinNiederländischeFlieger undFlugzeugherstellerinJohannisthal,2012

Flugsport6november1912

Pottum,DeVeroveringvanhetLuchtruim,1925

HetVliegveld,juli1926

Hegener,Fokker­themanandtheaircraft,1961

SpinreplicatijdenseenILSY.

DedoorJustusvanHattumvervaardigdetekeningvanhetKoolhovenvoorstelvooreenDornierWalopvolger.

Fokker B.V

DeFokkerB­serie,vliegboten,heeftweiniggebouwdetoestellenopgeleverd.Erzijnzestypenummersuitgegeven,B.It/mB.VI, maardeB.VenB.VIzijnnietgebouwd.DeeerstevliegbotenwerdenookaangeduidalsF.B.I,F.B.IIenF.B.III.

Hetbegon in1922metdeverkenningsvliegboot(amfibie)

B.I,een éénmotorigetweedekkermetdrukschroef,waarvan eenproefexemplaardoordeMLDwasbesteld.DeB.Iging naarIndiëmaargafgeenaanleidingtoteenvervolgorder.De MLDwildeeenlichtmetalenbootromp,endiewerdookop devolgendeB­typentoegepast.

VervolgensbesteldedeMLDeenkleinekruiservliegboot,die in1923gereedwas.Ditwaseentweedekkermettrekschroef. Hettoesteldroegwelmilitairekentekens,maardeprestaties vielentegenendeB.IInietwerdafgenomen.

In1926besteldedeMLDdeB.III,vandezelfdeconfiguratie enafmetingenalsdeB.I.Nogtijdensdebouwwerdhet contractopgezegd.DeB.IIIiswelafgebouwdenbeproefd1 Hettoestelwerdlatervoorzienvaneenpassagierscabineen alsvliegendjachtvandemiljonairVanderbiltnaarAmerika verkocht.

Hieropvolgde in1928deB.IV,eencivieleeendekkermet drukschroef.Dittoestelwerdgebouwdinsamenwerkingvan deNederlandseenAmerikaanseFokkerfabrieken.De bootrompenwerdeninAmsterdamgebouwdeninde FokkerfabriekteTeterborowerdhettoestelafgebouwd,met detypeaanduidingF­112.OpbasisvandeB.IVwerdendoor General Aviation,deopvolgervandeAmerikaanse Fokkerfabriek,vijftweemotorigevliegbotenalsPJ­1 gebouwdvoordeKustwacht.Dezetoestellenwerdentot1940 metveel succesingezet.

B.V

DeeersteB.V,uit1927,waseenverkleindeuitvoeringvande B.IV,evenalsdeamfibieB.VI(1929).Dezetypenkwamniet verderdanhettekenbord.Datgoldookdriemotorigeversies vandeB.IV.HettypenummerB.Vechterwerdin1935weer gebruikt.Hergebruikvantypenummerskwam,bewustof onbewust,nogaleensvoorbijFokker.

Deze B.Vwaseengrotedriemotorigeverkenningsvliegboot voordeMLDinIndië,bedoeldalsopvolgervande onvolprezenDornierWal,dieaanvervangingtoeraakte.In 1934werdenbijdeMLDideeënontwikkeldoverdie opvolgervandeWal.Daarbijwasduidelijkdathetnieuwe toestelgeheelvanmetaalmoestzijnvervaardigd.Hetmoest driemotorigzijn,groterdandeWaleninverbandmetlange tochtenzocomfortabelmogelijkingericht.OfficierMSD2e klasseCarlSanders(1904­1938),dieeenbelangrijkaandeel indeontwikkelinghad,maaktein1934eenfraaietekening vanhetbenodigdevliegtuig:eendriemotorigeparasol hoogdekkermetstummels(netalbijdeWal).Deopbasisvan despecificatiegemaakteontwerpenlekenveelophet getekendeprojectenopelkaar.

InNederland wasalleenFokkerinstaateenontwerpte leveren.Aviolanda,waardeWalwasgebouwd,hadruime ervaringin demetaalbouwmaargeenontwerpafdeling.Bij Koolhovenbleefhet(in1936)bijeenfraaietekeningvan

Ontwerp109

Justusvan Hattum.Dezefabriekwastekleinenhadgeenervaringinmetaalbouw.InhetbuitenlandkwamenDornieren Sikorskyin aanmerking.HetontwerpvanSikorskyvielspoedigaf.HetontwerpvanDornier,deDo24,voldeedgeheelaande specificatieenwerduiteindelijkgekozen.Hetbleekeenderbestevliegbotenooitgebouwd.

Ontwerp109

DeB.VwasaanvankelijkbekendalsOntwerp109.Ditontwerpnummergeefttedenken.Despecificatievoordenieuwe vliegboot isvan15januari1935.Eind1934echterwarendeontwerpnummersalgevorderdtot120(C.XI­W),en109,indien chronologisch toegekend,zouinaugustus1934moetenzijnuitgegeven.WemogendusnietuitsluitendatFokkeroverenige voorkennisbeschikte,maaruit1934zijnoverde109geendocumentenbekend.DeFokker­chronologievande109/B.Vbegint op16januari1935,metdeontvangstvandespecificatie.

Despecificatievoordenieuwevliegbootkwamop16januari1935bijFokkerbinnenenluidde(samengevat)alsvolgt.

a.Geheelmetaal,ookinzetbaaralsbommenwerper.Aangebouwdestabiliteitslichamen.

b.Meermotorig.WrightCycloneSR1820F2van730pkop1250m.

c.Max.snelheid275km/uop1250m.Kruissnelheid225km/u.Landingssnelheid90km/u. Stijgtijd20minutennaar4000m.

d.Bemanningvan5:2vliegers,waarnemer,telegrafist,boordmecano.Totaal400kg

3­4mitrailleurs7,7en/of12,7mmmetringen,munitieenz. 200kg

Radioenaccu 100kg

Zeeuitrusting,reservedelen,gereedschappen,levensmiddelen,bagageenz.450kg 1150kg

Benzineenolievoor2400kmbijkruissnelheid.

e.Bommenlast:minstens4x300kgof6x200kg.

Deoverigepuntenbetreffenallerleidetailsoverdeinrichtingenuitrusting.Overdektewaarnemers­envliegercockpitswerden voorgeschrevenalsmedeaccommodatieommeerderedagenaanboordtekunnendoorbrengen.

Gevraagd werdspoedigeindieningvaneenvoorontwerpmetglobalekostenramingvoorhetprototypeeneventueleseriebouw. Fokkerging directaanhetwerk.ErvolgdenbesprekingenmethetMinisterievanDefensieenerwerdgecorrespondeerd. Fokkerhadenkeleopmerkingenoversnelheden.DemaximumsnelheidhadFokkerverhoogdtot280km/u,maarde kruissnelheidkwamdaarbijuitop218km/u.Delandingssnelheidkwamuitop95km/uendestarttijdop25seconden (gevraagd20sec.).OpverzoekvanDefensiewerdde109behalvemetzijdrijversookaangebodenmetstummelsen tweemotorig.

HeteersteprestatiebladvanOntwerp109wasop20februari1935gereed,debeschrijvingvan20maart.De109/B.Vwaseen

Ontwerp146

driemotorigeparasolhoogdekkermetmetalenromp(duralenalclad)enhoutenvleugel(datwasgeenbezwaar),enkelkielvlak enstummels.Debewapeningbestonduitviermitrailleurs(neus,rug,middenmotorenstaart)inkoepelsen/ofopringen.De bomrekkenbevondenzichaanweerskanteninderompzijwandachterluikenenkondennaarbuitenwordengeklapt.

Derompwas indoorzevenwaterdichteschottenmetdoorgangenmetwaterdichtedeureninachtcompartimentenverdeeld,van voornaarachter:

1.Indeboegdewaarnemersruimtemetmitrailleurkoepel(éénmitrailleur),bomrichtkijkeren­afwerpinrichting.

2.Depilotencockpitmetdubbelebesturing.Tussendepilotenstoelenwaseendoorgangnaardeboeg.

3.Deradioruimtemetdaarinookhetstroomaggregaat.Indezijwandenvandezeendevolgenderuimteuitklapbare bommenrekken.

4.Kombuis,wasgelegenheidentweeopklapbarekooien.

5.Benzineruimmetviertanks,2x550literen2x1500liter.

6. Eenbommenschachtmeteenluikindevloerenhetdak,eneenkooi.

7.Mitrailleurpost(afsluitbaardak),toileteneenkooi.

8.Onderin destaarteenmitrailleurvoorvuurnaarachterenondermeteenafsluitbaarluik.

Devierdemitrailleurpostbevondzichachterdemiddenmotor,enwastebereikendoordeverbindingstorentussenderompen devleugel.Indezetorenbevondzichookdetoegangsdeur.

Deeersteserietekeningen(tebeginnenmet35095)dateertvanfebruari­maart1935.Injuni1935werdnogeenaantalgemaakt. Heteersteprestatiebladisvan20februari1935engebaseerdoptekening35095(ca.15februari).Debeschrijvingisvan20 maart1935.In juni1935werdendrievariantengetekend,waarbijdeverbindingstorentussenrompenvleugelendemitrailleur achter demiddenmotorwarenvervallen,evenalsdebodemmitrailleurachter.Debommenschachtachterwasvervangendoor uitklapbarerekkenaanweerskanten.

109Atek.35934,metstummels.Opdeachterrompaanweerszijdeneenmitrailleuroprail,waarmeebijnaverticaalnaar benedenkonwordengeschoten;

109Btek.35935,metzijdrijvers,verderals109A;

109Ctek.36019,tweemotorigmetzijdrijvers.Dubbelkielvlak.Mitrailleurpostenopdeachterrompenachterhetstabilo.

Nadat de109hettypenummerB.Vhadgekregen,verscheneninoktober1935nogeenreekstekeningen,eenbeschrijvingen eenprestatieblad.Hettoestelwerdnuzowelmetdrijversalsmetstummelsgeprojecteerd,steedsmeteendubbelkielvlakeneen mitrailleuropderompenindestaart.Hethadnogsteedseenhoutenvleugel.DeB.Vhadzesbenzinetanksvan700liter,zesin devleugelbijtoepassingvanzijdrijversòfvierindevleugel(tussendemotoren)entweeindestummels.Hettoestelgingmeer opdeDo24lijken.Deschietpostenindeneus,opderompenindestaartwerdenverderuitgewerktenwarenallevoorzienvan eenschuifdak.Voorderompwerdeenlijnenplangemaaktenhetgedragvanderompbijlekraken(vollopen)vanéénofmeer compartimentenwerdberekendengetekend.

Derompindelingwasgewijzigdomdathetaantalschottenwasverminderdtotvijfenhetaantalcompartimentendustotzes. Hetaantalbemanningsledenwasnogsteedsvijf(400kg).Inhetderdecompartiment(radio)wasnuookplaatsvooreen navigatorentweehangmatten.Devolgende(midscheepse)ruimte,bijde109hetbenzineruim,diendealsopslag­en slaapruimte(tweehangmatten).Indedaarachterliggendekombuis,metaanweerskanteneenbommenrekindewand,konook eenhangmatwordenbevestigd.Derugmitrailleurbevondzichachteraaninditcompartiment.Inhetstaartcompartiment bevondenzichhettoileteneenlooppadnaardemitrailleurpostachterhetstabilo.

DeB.Vheeft hetnietgehaald.DeMLDkoosdeDornierDo24.Dornierhadeenuitstekendereputatie,enbijFokker verwachttemeneenlangdurigeontwikkelingsperiode.Bovendienwasdefabrieknogonvoldoendeopmetaalbouwingestelden bestondgrote twijfelaandeproductiecapaciteit.

DeOntwerpen125en146

Inaansluitingopde109/B.Vwerdennogtweevliegbootontwerpengemaakt,125en146.Ontwerp125vanfebruari1935was eentweemotorigevliegboot.Detekening(35119)isverlorengegaanmaarerisweleenprestatiebladbewaardgebleven.

DeMLDsteldeprijsopeentweemotorigevariantvande109endatwerdOntwerp109C.Fokkergafhetblijkbaarnietop.In augustus1937was Ontwerp146gereed,datinoktoberaandeMarinewerdaangeboden.Dittoesteltoondeindelaatste uitvoering eenmeerdantoevalligegelijkenismetdeDo24.DeMarinehadechtergeenbehoefteaannogeentypevliegbooten bedankteFokkerinmaart1938voordegeleverdeinspanningen.

Ontwerp125

De MLDhad omeentweemotorigeuitvoeringgevraagd.Datwerdde109Cinjuni1935,maarhetietskleineretweemotorige Ontwerp125werd alinfebruari1935oppapiergezet.Deinhetprestatiebladopgegevennuttigelastisdezelfdealsbijde109, zodatde 125alseenalternatiefmoetwordenbeschouwd.Dittypehadietssterkeremotoren:Gnome&Rhône14Krsdvan max.815pkop 2180m.

Ontwerp 146

Vanhet geheelmetalenOntwerp146zijntenminste19tekeningengemaakt,tebeginnenmet41430op7augustus1937.De laatstenmoeteninfebruari1938zijngemaakt.De146hadaanvankelijkeenverbindingstorentussenderompendeachterkant vandevleugel,aandevoetwaarvaneennaarachtergerichtemitrailleurpostwasgeprojecteerd.De146issteedsgetekendmet stummels eneendubbelkielvlak.Debommenrekkenwerdenzowelinalsonderdevleugelgeprojecteerd,buitendemotoren.

Gerekend werdmeteenbommenlastvan1200kg,metbommenvan50tot300kg.Deinhoudvandebenzinetankswastotaal 5000literinviertanks:2x1330literindestummelsen2x1170literindevleugel.

Opdelaatstesamenstellingstekening,nr.42360van15december1937,lijktde146bijnaeendubbelgangervandeDo24,o.a. omdatdeverbindingstorenisvervallenenopdeachterrompeenmitrailleurkoepelisgeplaatst(evenalsindeneusenopde staart).

Het aantalbemanningsledenwordtnietvermeld,maargerekendmethungewichtvan570kgmoetdatzevenmanzijn.

Debootwasdoorvijfwaterdichteschottenverdeeldinzescompartimenten.Debewapeningwasopgesteldindriekoepels, neus,romp enstaart(achterhetstabilo).

1.Waarnemersruimtemetschietkoepel,bomrichtkijkerenafwerpmechanisme.

2.Pilotencabinemettweestoelen(dubbelebesturing)waartusseneendoorgangnaardeneus.Daarachternavigatieruimtemet linkseenplaatsvoordeboordmecanoenrechtsvoorderadioendemarconist.

3.Officiersverblijfmettweeopklapbarekooienenbergruimten.

4.Bemanningsverblijfmettweeopklapbarekooienenbergruimten.Linksinhetdakdeingang.

5.Dekombuismetkastenenproviandkisten,eenwatertank(50liter),tafelsentweekooien.Hierbevindenzichookde rugmitrailleurenhetdrijfanker.

6.Vooraanrechtsinhetstaartcompartimenthettoilet,achteraandeschietkoepel.Ditwasaanvankelijkdekegelvormigekoepel alsopdeG.1 enT.5,latereennormalekoepel.

1.ZieoverdeB.III LUCHTVAARTKENNIS 2015­1.

2.Zie LUCHTVAARTKENNIS januari1993

MUTATIESNEDERLANDSLUCHTVAARTUIGREGISTER

Samenstelling:ArnoLandewers.Erkunnengeenrechtenwordenontleendaandeindezerubriekgepubliceerde gegevens.

Nietofficiëlegegevenswordentussenvierkantehaken[]weergegeven.Mutatiesvanhouders/eigenarenwordenhierniet opgesomd.Opwww.landewers.net/reg.htmlvindtUhetNederlandseLuchtvaartuigRegisterper5mei2014,metallemutaties sindsdie datum(datwilzeggen:indemeestegevallenslechtseendatum,eventueelaangevuldmetnietofficiëlegegevens).

Uiteraard zijnalleaanvullingenmeerdanwelkom;dezezullenopdeInternetpaginawordenverwerkt.

Nieuweinschrijvingen

PH­ABW

PH­AQG

PH­AQH

PH­BUS*

PH­BYR*

PH­CJM

PH­DAM

PH­DCA

PH­DEC

PH­DFK*

PH­EXN

PH­EXO

PH­FFB*

PH­FST

PH­HSR

PH­HXI

PH­HXJ

PH­HXK

PH­ITI

PH­JBR

PH­TGR

PH­VLX PH­VNX

PH­VTB

PH­WBR

PH­WIK

PH­WNF*

PH­407

PH­492

PH­864

PH­1587

PH­1591

PH­1589*

FokkerF28Mk0100

Fokker F28 Mk0100

FokkerF28 Mk0100

LindstrandLTLSeries1­210

CameronA­400

Cessna680CitationSovereign

PiaggioP­180AvantiII

PiperPA­28­161Cherokee WarriorII

AmericanChampionAircraft 8KCABSuperDecathlon

CameronA­300

EmbraerERJ170­200STD

EmbraerERJ170­200STD

LindstrandLTLSeries1­310

Cessna208BGrand Caravan

Boeing737­8KN

Boeing737­800

Boeing737­800

Boeing737­800

AérospatialeAS350B3Ecureuil

Cessna208BGrandCaravan

Van'sRV­4

PipistrelVirusSW121

ZlinZ242L

Cessna172SSkyhawk

Cessna175CSkylark

AérospatialeAS350B3Ecureuil

LindstrandLTLSeries1­105

GlasflügelH.205 ClubLibelle

SchleicherASK13

Glaser­Dirks

BvI9527,voorheen4L­GNN,YR­CRY,9Q­CHO, PH­ABW,F­GPXC,PH­EZY.

[FokkerAircraftServicesBV,Hoogerheide],BvI9385, voorheen2­ITUC,N265JM,PR­OAI,N1432A, PH­EZZ.

[FokkerAircraftServicesBV,Hoogerheide],BvI9386, voorheen2­ITUD,N266JM,PR­OAU,N1437B, PH­EZG.

BvI 9472

BvI9589,voorheenPH­BYR.

[ASLBV,Eindhoven/JetNetherlandsBV],BvI9561, voorheenOO­ALX,N5132T.

[JetNetherlandsBV,Schiphol(houder),eigenaar: Damier,Kortrijk(België)],BvI9475,voorheenB­8313, I­PDVQ.

BvI9531,voorheen(G­IDCA),EC­DCA,N9635N. BvI9457,voorheenG­SDEC.

BvI9418. [KLMCityhopperBV,Schiphol),BvI9471,voorheen PR­EZX. [KLMCityhopperBV,Schiphol),BvI9593,voorheen PR­EBT.

BvI9580 [StichtingNationaalParachutistenCentrumTeuge],BvI 9402,voorheenN823SA.

[TransaviaAirlinesCV,Schiphol],BvI9544,voorheen A6­FDF,EI­FED,A6­FDF,N1786B.

[TransaviaAirlinesCV,Schiphol],BvI9329. [TransaviaAirlinesCV,Schiphol],BvI9330,voorheen N1786B.

[TransaviaAirlinesCV,Schiphol],BvI9331. BvI9368,voorheenF­WWPN,gebouwddoorAirbus Helicopters,Marseille(Frankrijk).

[TesselAir BV],BvI9405,voorheenN762SV,C­GSKS. BvI9419,voorheenN740GB.

BvI9532 [S.E.vanDijck],BvI9423,voorheenC­GWRZ, gebouwddoorMoravan,Tsjechië.

[VliegclubTeuge],BvI9588,voorheenD­EBGP, OO­FRF,N1023Q.

BvI9421, voorheenPH­WBR,PH­WBR,D­EHZE, N8333T.

BvI9513,voorheenHB­ZJV,PR­HLZ,gebouwddoor Eurocopter,Marseille(Frankrijk)

BvI9473.

BvI9594,voorheenPH­407.

BvI9424,voorheenOO­YDX,PH­492. BvI9514,voorheenPH­864.

BvI9422,voorheenD­4297(LS4­b).

BvI9387,voorheenG­CJRH,BGA4716. BvI9543.

Hoffmann H.36 Dimona

AutogyroEuropeCavalon

PipistrelVirusSW100

BlackshapePrimeBS100

Blackshape PrimeBS100

TecnamP 92Echo

AerospoolWT9Dynamic

EurobylSilentTwin

EurobylSilent Twin

Doorgehaald

deHavillandCanadaDHC.8­314

FokkerF28Mk0100

GlasairSportsman2+2

CameronZ­160

ColtFlame­95

Cessna525CitationJet

EurocopterEC120BColibri

SchroederFire BalloonsG

CameronA­415

StoddardHamiltonGlasairIIRG

SOCATATB­20Trinidad

LindstrandLBLLion

CirrusDesign CirrusSR22

CameronN­105

FokkerF27Mk050

FokkerF28Mk0070

BritishAerospaceJetstream3102

CameronA­160

PiperPA­38­112Tomahawk

LindstrandLBL150A

Lindstrand LBL105A

Colt105A

SchroederFireBalloonsG

CameronA­140

CameronA­300

RobinsonR22BetaII

PiperPA­28­161WarriorII

ThunderAX7­77Z

Cessna 172RSkyhawkII

PiperJ3L­65Cub

Reims/CessnaF150LCommuter

CameronO­77

IniziativeIndustrialiSky

Arrow650TCNS

SchleicherKa7Rhönadler

SchleicherASK23

RaabDoppelraabV

GrobG­109B

SchleicherKa6E

HoffmannH.36Dimona

SchleicherASW27­18B

ContinentalAerolightsEagleXL

FisherFP­202Koala

COMCO­IKARUSFoxC 22B

BvI9526,voorgeenF­CGAP,F­WGAP.

BvI9455,voorheenI­A747.

BvI9469

[H.Seets,Zeist],BvI9468,voorheenI­X010,

BvI9628

BvI9618,voorheenD­MSSN.

BvI9595(bouwjaar2013).

BvI9535(bouwjaar2013).

BvI9401

BvI9369.

Werd5Y­CGH.

NaarZuid­Korea. WerdN79AJ. BvLverlopen15.01.15. BvLverlopen03.08.15.

Werd4X­BNI.

“LangerdaneenjaarzondergeldigBvLnauitloop vanmotorrevisie”;BvLverlopen06.05.15. NaarTurkije. WerdN625LL.

WerdN425JG.

BvLverlopen25.04.16;envelopeafgekeurd 12.2015

Werd5Y­SMS. Werd2­KKZE. BvLverlopen01.10.15.

WerdF­HNIJ. WerdG­OEFT. “Ballonnietoptijdovergeschreven”. BvLverlopen12.03.14. BvLverlopen27.12.14.

“Langer daneenjaarzondergeldingBvLen buitengebruikgesteld(poreusiteit)";BvL verlopen17.07.15.

BvLverlopen20.08.15,envelopeafgekeurd 12.2015.

Werd4X­BNH. NaarDuitsland. WerdG­WFWA. BvLverlopen01.06.14. WerdG­INKO. BvL verlopen06.05.14.

NaarSlowakije. BvLverlopen30.10.15. BvLverlopen01.02.15.

NaarFrankrijk. NaarVerenigdKoninkrijk. WerdD­1274. Werd G­CKDE. BvLverlopen25.10.14. WerdD­KVAH.

WerdF­CMUR.

"LangerdaneenjaarzonderBvLen overschrijvingnietoptijd";BvLverlopen 15.06.15.

BvLverlopen02.06.15.

“Verkocht aanDuitserinParaguay,maarnooit voldaanaanvoorwaardenexport”

Nagekomen

PH­DAHwerd F­HFAH.PH­DMSwerd5Y­JWX.PH­DWMwerdF­GRDL.PH­EVRwerdOK­AMS.PH­FLAwerd F­WVXG(?),F­HVXG.PH­JMCwerdTF­TBO.PH­KEDwerdF­HKHZ.PH­MPQwerdN223BA(06.2017).PH­TATwerd 67­BWB(Frankrijk).PH­WEBwerdLZ­WEB.PH­WPSwerdSP­BBR.PH­795werdSP­4004.PH­858werdOK­3636.

PH­959werdD­KJOE PH­968werdSP­3993.PH­1004werdOM­1004.PH­1050werdD­7424.PH­1327werdD­KABD.

PH­1329werdD­7293. PH­1379werdF­CBPH.PH­2J7werdN807UF(ingeschreven04.2017).

PH­MDGvoorheenN5183U.PH­PHBvoorheenN2085W,ZS­RJH.

PH­ABX PH­ACQ

PH­AQF

PH­BPD

PH­BUS

PH­BZF

PH­BZG

PH­DZI

PH­EDM

PH­END

PH­FKN

PH­FNB

PH­JAX

PH­JVM

PH­KOS

PH­KVG

PH­LSV

PH­MEX

PH­MPR

PH­OTH

PH­OZA

PH­SDU

PH­SIG

PH­SNB

PH­SNJ

PH­TWI

PH­XLH

PH­XLM

PH­ZFQ

PH­1000

PH­1230

PH­3X3

FokkerF28Mk0100

CanadairCL­600­2B19Regional Jet200ER

Boeing 737­8Z6

Boeing737­42C

PiperPA­24­250 Comanche

Boeing767­306ER

Boeing 767­306ER

CessnaP210N Pressurized Centurion

DassaultMystère­Falcon900C BölkowBO208Junior

FokkerF27Mark400Friendship

FokkerF27Mark500 Friendship

BeechC90GTiKingAir

Enstrom280FXShark

Cessna172NSkyhawkII

FokkerF27Mk050

Dassault Mystère­Falcon50

Cessna650CitationII

Boeing747­412SF

PiperPA­31­350NavajoChieftain

Boeing737­3L9

deHavillandCanadaDHC.8­311

Cessna182PSkylane

PiperPA­34­220TSenecaIII

PiperPA­34­220TSenecaII

PiperPA­34­220TSenecaIII

Aérospatiale­AeritaliaATR.72­201

Aérospatiale­AeritaliaATR.42­320

FokkerF28Mk0100

Schempp­HirthDiscuscS

Centrair101DPégase

MoyesDragonfly

WerdVH­FXF,05.2017geslooptPerth(Australië). WerdEC­MLS,ZP­CRR(02.2017).

WerdHS­TYU,HS­HMK(03.2017).

WerdN60669,VP­BTH,N301SC,N455KA,OY­JTL,EI­STL (05.2017).

WerdG­BFKR,N26634,G­BFKR,05.2017doorgehaaldnasloop vooronderdelen.

Werd VP­BWW,8Q­MEE,N1399A(04.2017).

WerdVP­BWX,8Q­MEF,N1409A(08.2017).

WerdHB­CQD,N80FJ,D­EFRH,HB­RTW,HB­TTW,N210SE (03.2017).

WerdF­HDSD,VH­OAA(02.2017).

Doorgehaald06.01.2012:“Eigenaarbevestigdeverzoek uitschrijvingi.v.m.verkoop”,uiteindelijkin2017ingeschrevenals I­B164.

WerdVH­FNS,P2­ANS,G­BLMM,OY­CCK,D­ADEP,N138AG, 5Y­FMM,03.06.17ongevalGarbaharey,Somaliëenafgeschreven. WerdF­BPUG,I­MLGT,06.2017naarMuseodelVoloin Montagnana(Padova,Italië).

WerdM­RLEE,D­ISGD(03.2017).

WerdG­BXRD,G­RCAR,G­WPIE,G­WPKR(04.2017). WerdG­TASH,HA­JND,YU­DSI(06.16).

WerdPJ­KVG,04.2017geslooptWillemstad/Hato,Curaçao. WerdLX­LXL,F­GVMF,S5­TSV(11.2016).

Werd5Y­YAH,9H­PLM(04.2017).

WerdTF­AMF,N262JM(02.2017).

Werd9H­FMH,G­MAPY(05.2017).

WerdN2371,OO­CTX,N718CT,N377PA,LZ­BOJ,9M­AAB, OY­JTC,N127WF,2­WORK(03.2017).

WerdC­GZTX,V2­LGA,VH­QQP,VH­BBU(03.2017). WerdOO­SIG,SP­DHD(02.2017).

WerdEP­VHL,EP­SAB(08.2014).

WerdEP­VHN,EP­SAA(08.2014).

WerdG­BWDT,G­RAML(05.2017).

WerdF­WQND,EC­JNK,F­WKVC,HB­AFR,ZS­XCK (05.2017).

WerdPJ­XLM,N378NA,HR­AXN,G­ISLJ,2­FLYE(05.2017). WerdOE­LVK,2017geslooptBratislava(Slowakije).

Ongeval Coesfeld(Duitsland)08.07.2002,04.09.2002doorgehaald, wrakverkochtinDuitsland;werdD­6111(ingeschreven11.2016). WerdOO­YUA,SP­3961(03.2017).

WerdOM­M319,OO­H72(04.2017).

MINDERBEKENDEFOTO'S

VanvoornaarachterdeVickers Type610Viking1BG­AIVB “Vernal”vanBEA,deDouglas C­47EI­ACT “St.Colman”van AerLingusendeConvair240 PH­TEM“MeindertHobbema”.

DeVickersType610Viking1B G­AJBT“Viper”vanBritish EuropeanAirways(BEA),met eengoedbeeldvande luchthaven

NicoBraasstuurdeonseenaantalfoto’svanvliegtuigenophetoudeSchiphol.

DeCurtiss C­46ACommandoEP­ACW.Dittoestelwasdoor ElAl geleasedvanIranAir(datkontoennog….)

De AvroType685YorkG­AHEW“Star Leader”van BritishSouthAmericanAirways Corporation.