De Patrijs in het Land van Heusden en Altena -‐ verslag Jaar van de Patrijs 2013 -‐
Natuurbeschermingsvereniging Altenatuur
Colofon © Natuurbeschermingsvereniging Altenatuur 2014. Informatie uit deze uitgave mag worden overgenomen, wanneer als volgt aan deze uitgave wordt gerefereerd: Natuurbeschermingvereniging Altenatuur. 2014. De Patrijs in het Land van Heusden en Altena. Verslag Jaar van de Patrijs 2013. Altenatuur. Samenstelling: E.J. van Haaften & L. Bruining Foto’s: B. Verhoeven Afbeelding omslag: logo Jaar van de Patrijs (SOVON / Vogelbescherming Nederland )
1 Inleiding Nog maar veertig jaar geleden was de patrijs een kenmerkende soort van het Nederlandse platteland. Maar sinds de jaren zeventig zijn de aantallen met ruim 95% afgenomen. De patrijs is bezig te verdwijnen uit Nederland. Sovon en Vogelbescherming willen dat niet laten gebeuren en hebben daarom 2013 uitgeroepen tot het ‘jaar van de patrijs’. Het Jaar van de Patrijs is ook voor Natuurbeschermingsvereniging Altenatuur aanleiding geweest om extra aandacht te besteden aan deze fraaie boerenlandvogel. De patrijs lijkt in het Land van Heusden en Altena nog wel verspreid voor te komen, maar hoeveel zijn er ongeveer? En waar zitten ze dan vooral? Om deze vragen te kunnen beantwoorden is een jaar lang extra goed naar deze soort uitgekeken. Door gericht veldwerk, maar ook door oproepen om waarnemingen door te geven te plaatsen in lokale media en verenigingsblad ‘t Altenatuurtje. Dit heeft geleid tot een groot aantal waarnemingen die allen nauwkeurig zijn vastgelegd op Waarneming.nl. Dit verslag geeft een beknopt overzicht van de resultaten, die bestaan uit twee delen. Er is een gebiedsdekkende wintertelling uitgevoerd waarbij een beeld is gevormd van het aantal patrijzen in de regio (hoofdstuk 2). Aansluitend is in voorjaar en zomer geprobeerd zo goed mogelijk te bekijken waar paren met jongen konden worden waargenomen (hoofdstuk 3). In hoofdstuk 4 wordt afgesloten met een korte bespreking van de resultaten.
2 Resultaten wintertelling Aanpak Hoeveel patrijzen zijn er in het Land van Heusden en Altena. Dit is een lastige vraag om te beantwoorden voor een onopvallende soort die zich maar weinig laat zien. Toch is een poging gewaagd. Hierbij is gebruik gemaakt van bekende eigenschappen van de patrijs: in de winter vormen ze groepjes en deze groepjes zijn vaak redelijk honkvast. Zie je een paar kilometer verder weer een groepje? Dan kan je er wel vanuit gaan dat het om andere vogels gaan. Door zo systematisch een gebied af te zoeken ontstaat een steeds completer beeld. De winter 2012/2013 was daarbij extra gunstig: vooral in januari 2013 was er een flinke periode met een mooi sneeuwdek. Juist dan zij de patrijzen als bruine bolletjes goed te zien op de witte weilanden en akkers. In deze sneeuwperiode is dan ook door veel vogelaars gericht gezocht naar patrijzen. Hierbij konden de gemeenten Aalburg, Woudrichem en Werkendam (met uitzondering van de Biesbosch en Noordwaard), samen 182 km2, redelijk volledig worden geteld. 117 waarnemingen In de winterperiode, tussen 15 september 2012 en 15 februari 2013, zijn door 24 vogelaars patrijzenwaarnemingen ingevoerd op Waarneming.nl. Daarnaast werden, zeker na de oproep van Len Bruining in Altenatuurtje 92 (januari 2013), nog vele waarnemingen aan haar doorgegeven. Deze waarnemingen zijn eveneens ingevoerd op Waarneming.nl. In totaal werden zo 117 patrijzenwaarnemingen verzameld. Meestal werden enkele waarnemingen per week gedaan. Tijdens de sneeuwperiode in de tweede helft van januari schoot dit aantal echter omhoog tot meer dan 30 waarnemingen per week! Liever grasland dan akkers De patrijs staat bekend als een echte bewoner van het boerenland. Dat beeld is tijdens deze wintertelling duidelijk bevestigd. Van de 117 waarnemingen zijn 110 waarnemingen gedaan op agrarische percelen. In bijna 25% van deze gevallen ging het om akkers; meer dan 75% van de waarnemingen werd gedaan op grasland. De 7 overige waarnemingen komen uit (dijk)bermen, natuurgebied, een sportveld en een bedrijventerrein. 1 groep van 22 patrijzen Bijna alle waargenomen groepen bestonden uit 2 tot 9 patrijzen. Enkele keren werd slechts een enkele patrijs alleen gezien. Ook enkele keren werden grote groepen van 10, 11 en 12 patrijzen gezien. Bijzonder is zeker de waarneming van een zeer grote groep van maar liefst 22 patrijzen bij Werkendam! Maar hoeveel zijn het er in totaal…? Wanneer de waargenomen aantallen patrijzen van de 117 waarnemingen worden opgeteld leidt dat tot een aantal van 711 patrijzen. Duidelijk is natuurlijk dat groepjes gemakkelijk dubbel geteld kunnen worden. Om deze dubbeltellingen eruit te filteren zijn alle waarnemingslocaties nauwkeurig op een kaart ingetekend. Waarnemingen van groepjes met hetzelfde aantal dicht bij elkaar zijn vervolgens geclusterd. Aangenomen is dat de waarnemingen binnen een cluster steeds van hetzelfde groepje zijn. Op deze
manier konden 38 clusters worden ingetekend. Per cluster is het aantal van het groepje patrijzen genomen en deze zijn bij elkaar opgeteld. Door dit voor het hele gebied te doen is vastgesteld dat er, zonder dubbeltellingen dus, zeker 227 patrijzen in het Land van Heusden en Altena voorkomen. Op het kaartje is te zien waar deze patrijzen allemaal gezien zijn.
Kaart 1 – Waarnemingen winterperiode 2012/2013. Alle waarnemingen die betrekking hebben op eenzelfde groepje patrijzen zijn geclusterd tot in totaal 38 clusters. Per cluster is het aantal waargenomen patrijzen aangegeven. Opgeteld (zonder dubbeltellingen) zijn dit 227 patrijzen. Het is natuurlijk de vraag hoe volledig deze telling is geweest. Ongetwijfeld zijn er groepjes gemist. Bijvoorbeeld in de Gemeente Aalburg had misschien wat meer gezocht kunnen worden. Toch is in veel gebieden waar nu geen patrijzen zijn gezien, wel degelijk flink gezocht. Hierdoor is de indruk aanwezig we in ieder geval een behoorlijk goed beeld hebben van het aantal patrijzen in het gebied. Gemeente Woudrichem: hét patrijzen-‐eldorado! Nu we deze mooie gegevens hebben is het ook mogelijk om binnen de regio gebieden met elkaar te vergelijken door naar de dichtheid, het aantal patrijzen per km2, te kijken. Over het hele gebied is de dichtheid 1,2 patrijzen per km2. Tussen de gemeenten zijn al opvallende verschillen te zien (zie onderstaande tabel). De patrijzendichtheid is het laagst in Werkendam. In Woudrichem is de dichtheid meer dan drie keer zo hoog. Hier zijn per km2 gemiddeld 2,3 patrijzen aanwezig. Door nog verder in te zoomen komen we bij de echte topbieden. Zo is de omgeving van Genderen/Drongelen/Eethen duidelijk in trek bij patrijzen met 3 vogels per km2. Nog beter lijkt het gebied tussen Sleeuwijk/Nieuwendijk/Almkerk/Oudendijk waar iets
meer dan 4 patrijzen per km2 voorkomen. Het allerbeste is echter het gebied tussen Giessen/Rijswijk/Uitwijk/Waardhuizen/Almkerk. Op elke km2 lopen hier gemiddeld 4,3 patrijzen rond! Tabel 1 -‐ Patrijzendichtheid per gemeente km2 aantal dichtheid (aantal/km2) Woudrichem 51,6 121 2,3 Aalburg 53,1 55 1,0 Werkendam* 78,1 51 0,7 totaal 182,8 227 1,2 * met uitzondering van Biesbosch en Noordwaard
3 Resultaten voorjaar-‐ en zomertelling Aanpak Patrijzen zijn niet makkelijk te inventariseren. Het is een redelijk onopvallende soort die zich maar weinig laat zien. Gelukkig wordt er door alle aandacht het laatste jaar goed op patrijzen gelet en geven veel mensen hun waarnemingen door. Door al deze waarnemingen samen te voegen ontstaat toch een behoorlijk goed beeld van de plaatsen waar ze zich bevinden en de aantallen per plaats. Zo konden we vaststellen dat in de winter 2012/2013 er tenminste 227 patrijzen in de regio voorkwamen. Met de waarnemingen uit voorjaar en zomer 2013 kunnen we zoeken naar opvallende verschillen tussen deze perioden. 224 waarnemingen In het voorjaar en de zomer, tussen 15 februari 2013 en 15 september 2013, zijn door 36 vogelaars patrijzenwaarnemingen ingevoerd op Waarneming.nl. Daarnaast werden, zeker na verschillende oproepen, nog waarnemingen doorgegeven aan Len Bruining. Deze waarnemingen zijn eveneens ingevoerd op Waarneming.nl. In totaal werden zo 224 patrijzenwaarnemingen verzameld (zie kaart 2). Veel waarnemingen kwamen uit de tweede helft van februari en uit de maanden april en mei. In juni, juli en augustus zijn relatief weinig patrijzen waargenomen.
Kaart 2 – Waarnemingen voorjaar en zomer 2013.
Weinig grote groepen Bijna alle waargenomen groepen bestonden uit 1 of 2 patrijzen. Niet onverwacht natuurlijk, omdat in het voorjaar zich paartjes vormen. Er werden 13 waarnemingen doorgegeven van groepen van 10 tot maximaal 15 patrijzen. Deze waarnemingen kwamen allemaal uit februari of augustus en september. De februariwaarnemingen hadden waarschijnlijk betrekking op ‘wintergroepen’, waarnemingen uit de zomer op paartjes met jongen. De grootste groep die werd gemeld betrof 15 exemplaren bij Babyloniënbroek. Op kaart 3 zijn alle waarnemingen uit de voorjaar-‐ en zomerperiode weergegeven, waarbij deze zijn ingedeeld naar groepsgrootte. Tenminste 18 broedgevallen met 97 jongen! Bij verschillende waarnemingen is, naast het aantal patrijzen, ook apart vermeld of er jongen bij gezien zijn. Op deze manier valt te achterhalen waar succesvol is gebroed. Er zijn 18 waarnemingen doorgegeven met vermelding dat het een paar betrof met daarbij een aantal jongen. Deze groepen zijn gezien bij Sleeuwijk, Woudrichem Giessen, Andel, Uppel, Waardhuizen, Almkerk (4), Babyloniënbroek (2), Dussen (3), Meeuwen, Genderen en Veen. De ligging van deze gevallen is ook af te lezen van kaart 3, aangezien de grote groepen veelal betrekking hebben op waarnemingen van een paar met jongen. Eenmaal werden 10 jongen gezien, vier keer ging het om 8 jongen. In de andere gevallen waren het er minder, waarbij opgemerkt moet worden dat niet altijd het precieze aantal jongen kon worden geteld. Bij de 18 waarnemingen van een paar met jongen zijn 97 jongen geteld. Dit is dan ook de minimale aanwas in het gebied. Waarschijnlijk hebben meer waarnemingen uit de zomerperiode betrekking op oudervogels met jongen, maar is het daar niet apart bij aangegeven.
Kaart 3 – Waarnemingen voorjaar en zomer 2013. Alle waarnemingen zijn als stip weergegeven op de kaart en daarbij ingedeeld naar groepsgrootte (zie legenda).
Verschillen in verspreiding ten opzichte van de winterperiode In grote lijnen komt de waargenomen verspreiding in de winter goed overeen met voorjaar en zomer (zie kaart 4). Ook nu ligt de grootste concentratie van waarnemingen in de gemeente Woudrichem. Er zijn echter ook enkele opvallende verschillen te zien. Zo werden in de winter nauwelijks patrijzen gezien ten westen van de rijksweg A27. In voorjaar en zomer kwamen er vooral uit het gebied tussen Werkendam en Nieuwendijk diverse meldingen. In het gebied rond Hank, Dussen en Babyloniënbroek waren ook weinig waarnemingen uit de winter, terwijl er nu juist veel zijn gezien. In de omgeving van Eethen, Genderen en Drongelen is het omgekeerde het geval: veel winterwaarnemingen maar nauwelijks meldingen uit voorjaar en zomer.
Kaart 4 – Waarnemingen winter 2012/2013 (rode stippen) en voorjaar en zomer 2013 (blauwe stippen).
4 Conclusie In de periode van eind 2012 tot eind 2013 is veel informatie verzameld over het voorkomen van de Patrijs in het Land van Heusden en Altena. Het belangrijkste resultaat van de wintertelling is de vaststelling dat tenminste 227 patrijzen in de regio voorkomen. Gedurende de zomer werd duidelijk dat tenminste 18 paartjes succesvol hebben gebroed resulterend in minimaal 97 jongen. Gelukkig blijkt deze typische boerenlandvogel in heel de regio nog voor te komen. Vooral in wat kleinschaliger omgeving, zoals langs dorpsranden en lintbebouwing, is een redelijk hoge dichtheid vastgesteld. In grootschalige open polders zijn de dichtheden aanzienlijk lager en is de soort erg schaars. Hoe de toekomst voor de patrijs in het Land van Heusden en Altena eruit ziet is lastig te voorspellen. Door de sterke binding aan het agrarisch gebied zijn de ontwikkelingen die zich daar voordoen bepalend. De jarenlange inzet van de weidevogelgroep van Altenatuur op vrijwillige weidevogelbescherming heeft veel bijgedragen aan de bewustwording rond de bescherming van weide-‐ en akkervogels. De laatste jaren worden er ook steeds meer aanvullende maatregelen, bijvoorbeeld de aanleg van akkerranden, genomen. De patrijs zal daar zeker van profiteren. Laten we daarom hopen dat de slechtste periode voor deze soort al achter ons ligt en we de huidige stand tenminste kunnen behouden.