Vosotros Nº3 edición bilingüe by Galbil

Nº 3

Colabora connosco

http://galiciabilingue.es/gb/colabora/

QUE DI REALMENTE A CONSTITUCIÓN?

PARA VOSOTROS… RECETA., CENTRO DE FLORES DE OTOÑO, ¿CÓMO RETIRARLE LA CAFEINA A UNA INFUSIÓN?

VILLAAMIL,

MERCEDES GOICOA,

POR AMOR Á ARTE

TURISMO

FERROLÁN E ROMÁNTICO UNIVERSAL

DISCRIMINACIÓN

BÓS E XENEROSOS

ENTRE ACADEMIAS

PATRICIA MOON

CARA E CRUZ

NOVOS E SOLIDARIOS

QUERES

A HERDANZA GRECOLATINA EN GALICIA:

SANTA EULALIA DE BÓVEDA

SALOMÉ TEJO E JOSÉ BARREIRO:

RECIBIR

A REVISTA O CAMIÑO

ERRÓNEO

NA TÚA CASA? INFORMACIÓN NA CONTRAPORTADA

Edición dixital en español e galego dispoñibles en www.galiciabilingue.es

Edita: Galicia Bilingüe Directora: Gloria Lago Deseño e maquetación: MRA Contacto: info@galiciabilingue.es Todos os dereitos reservados ISSN: 2254-3953

ÍNDICE

VILLAAMIL, FERROLÁN E ROMÁNTICO UNIVERSAL María Fidalgo Casares. Doutora en historia da arte

MERCEDES GOICOA, POR AMOR Á ARTE entrevista: Redacción en A Coruña, texto: Gloria Lago

DISCRIMINACIÓN ENTRE ACADEMIAS Redacción

QUE DI REALMENTE A CONSTITUCIÓN SOBRE A OFICIALIDADE DAS LINGUAS EN ESPAÑA? José Manuel Pousada. Vicepresidente de Galicia Bilingüe

PATRICIA MOON Gloria Lago

A DESEMBOCADURA DO MIÑO texto e fotos MatRecio

O CAMIÑO ERRÓNEO Andrés freire. Profesor de lingua española e literatura

A HERDANZA GRECOLATINA EN GALICIA: SANTA EULALIA DE BÓVEDA Alfonso de La Vega. Enxeñeiro e escritor

BÓS E XENEROSOS. SALOMÉ TEJO E JOSÉ BARREIRO: NOVOS E SOLIDARIOS Gloria Lago

CARA E CRUZ España desmaiada. Cisneros A sociedade perturbada. Tartarín de Tarascón

PARA VOSOTROS

PINTURA

Villaamil,

ferrolano E romántico universal

MARÍA FIDALGO CASARES Doutora en Historia da Arte

Pórtico de La Gloria

Jenaro Pérez Villaamil e Duguet, (Ferrol1807) foi un dos grandes da pintura española e unha das figuras máis significativas do romanticismo europeo. Pintor, escenógrafo, decorador, ilustrador, editor... a súa vida estivo repleta de avatares e episodios de amor e guerra, viaxes europeas e ultramarinas, desterro, enfermidade, prisión, pobreza e triunfo social que marcaron unha intensa e interesante biografía truncada por unha morte temperá. 4

No seu momento díxose que “Era sen disputa o artista máis orixinal xunto a Goya de toda a pintura española”. E se o romanticismo pode entenderse como a primeira vangarda na Historia da Arte, en Vilaamil vemos clarividentes anuncios dun impresionismo e expresionismo que tardaría moitos anos en aparecer, polo que, aparte da súa importancia como artista, habería que engadir o seu carácter de pioneiro. Como o foi tamén no ámbito mercantil, inaugurando unha nova relación entre cliente e artista, cal é o trato de igual

a igual, na que o artista deixou de ser artesán para ser un profesional liberal. Hoxe está considerado un dos mellores acuarelistas da arte española e é autor do libro ilustrado de viaxes máis coñecido de todas as épocas. As magníficas estampas da súa “España artística e monumental” séculos despois seguen colgando de institucións estatais e recintos palacianos europeos e americanos. Non obstante, á súa morte foi completamente esquecido e as xeracións posteriores, xa aferradas ao oposto realismo, considerárono un artista obsoleto... Non sería ata o primeiro terzo do século XX en que a instancias do seu paisano Bello Piñeiro comezaría a rehabilitación da súa figura. Villaamil tivo un estilo único e singular no panorama artístico peninsular. Foi un extraordinario debuxante e colorista arrebatador que se decantou por un paisaxismo romántico, arqueolóxico e de trazos costumistas. O seu talento foi tan espectacular que cambiou a concepción do xénero da paisaxe no noso país, que ata tal data se considerara un xénero menor ou un mero fondo decorativo para as composicións de figuras. Dada a súa destreza chegou a crearse expresamente para el por primeira vez a Cátedra de Paisaxe e que adquirirá para sempre carta de natureza. Jenaro Pérez Villaamil aos cinco anos xa traballaba como axudante do seu pai, como profesor de Topografía e Debuxo, o que pode explicarse non só polo talento do neno, senón pola proverbial querencia do galego cara ao funcionariado. Ingresou no exército, e con apenas dezaseis anos foi enviado a combater contra as tropas dos “Cen Mil Fillos de San Luís”, que a petición do rei Fernando VII de España chegaron para repoñer o absolutismo e rematar coa época liberal. Foi ferido e feito prisioneiro, e trasladado a Sevilla ao inxente “Hospital das cinco chagas”, o hospital máis grande da Europa do seu tempo, onde pasou todo tipo de calamidades e infeccións pero conseguiu curar as súas feridas. Esta curación non supuxo un alivio na súa vida, xa que foi enviado de novo a Cádiz como prisioneiro de guerra. Afortunadamente o desterro gaditano serviulle para dedicarse en pleno ao debuxo, onde as autoridades fascinadas polos dotes do cativo lle permitiron asistir á Academia de Arte. O progreso foi tan rápido que á fin da súa pena, en 1830 é elixido para pintar os decorados do gran teatro da cidade de San Juan de Puerto Rico, aínda español. Fixo a travesía no bergantín “Amizade” onde non lle sorprenderá o famoso motín inmortalizado por Spielberg, pero si unha brutal tempestade na que aínda que perigaba seriamente a súa vida, non soltaría os lapis, afanado en tomar apuntamentos desbordado pola forza da natureza e enerxía do mar. Este labor como escenógrafo deixará unha gran pegada na súa

Imaxes de “A España artística e monumental”

obra habendo sempre resabios teatrais na concepción dos seus espazos, proporcións de monumentos, bosquexos de escenas costumistas, postas en escena de personaxes e peculiares puntos de vista nas arquitecturas. De regreso en Andalucía, reside un tempo en Sevilla, cidade na que coñece o pintor escocés David Roberts (1796-1864). Este encontro foi providencial. Roberts era un curioso personaxe fillo dun zapateiro de Edimburgo que se enrolou nunha compañía de cómicos ambulantes e acabou converténdose en pintor escenógrafo. Moi afeccionado ás viaxes por Europa e a plasmar os seus monumentos, influirá tanto na traxectoria de Villaamil que pode falarse dun antes e un despois de Roberts. A pintura de Villaamil, despoxarase de resabios neoclásicos e iniciará sen volta atrás un camiño furiosamente romántico.

Romaxe de Covadonga 5

Ao xeito de Roberts comezará a percorrer España con grande esforzo e irá reflectindo no seu diario esa peculiar España decimonónicarepletadebandoleiros,maloscamiños,pésimas hospedaxes e inseguridade que será o marco da maioría dos seus bosquexos e apuntamentos. En 1834 establécese en Madrid e a súa carreira artística será meteórica. Moi pronto alcanza recoñecemento por crítica e público e será nomeado Académico de Mérito de San Fernando da que chegará a ser Tenente Director. As súas relacións coa corte faranlle merecedor de distincións diversas: pintor honorario de Cámara de Isabel II, Comendador da Orde de Isabel a Católica, Orde de Carlos III e mesmo tamén en cortes estranxeiras como Cabaleiro da Lexión de Honra Francesa ou Cabaleiro de Leopoldo en Bélxica, onde residirá algún tempo, e terá relación con personaxes relevantes como Baudelaire, ou o arquitecto da Canle de Suez Fernando de Lesseps. En Madrid distínguese politicamente como liberal e leva participando unha vida intensa con éxito en exposicións, dirixindo a fundación do Ateneo de Madrid e trabando amizade con todos os intelectuais españois do seu tempo, tan estreitamente con Zorrilla que chegará a dicirse que “Para comprender a Zorrilla pintando coa palabra, hai que ver os cadros de Villamil. Existe entre ambos os dous unha exacta correspondencia”. Tamén co pintor Esquivel, ao que axudará economicamente para recuperar a vista que perde a causa dunha enfermidade. Asimesmo destacou na ilustración de libros e revistas, colaborando no Semanario Pintoresco Español, no Panorama matritense de Mesonero Romanos, ou ilustrando as obras de José Zorrilla.

Prepara lenzo e pinceis, Eu escribirei a túa pintura, E conquistemos loureiros Ao través do furacán.

Do 38 ao 42 hai poucos datos da súa vida, enfrontado politicamente ao réxime vixente, sábese que viaxou por Europa e que saibamos, nunca viaxou a Oriente, nin sequera a 6

Marrocos, pero isto non impediu que se lle considere o introdutor do paisaxismo orientalista na pintura española decimonónica que grazas a el alcanzou gran predicamento.

Catedral de Toledo

Debe destacarse a magnitude da súa produción pictórica, máis de 2000 lenzos e 18000 debuxos, dada a extraordinaria celeridade das súas execucións (algo do que o artista presumía sen reparo e que fixo que os seus envexosos opoñentes o denominasen “pintor de circo”). Pero, sen lugar a dúbidas, a súa obra capital será, como anticipamos, a “España artística e monumental” da que será promotor. O seu tesón farao conseguir o financiamento do poderoso banqueiro, coleccionista e mecenas Gaspar de Remisa. Entre 1842 e 1850 a prestixiosa editorial Hauser de París publicou os 36 cadernos da obra con textos do reputado Escosura en tres volumes que levaron por título completo “España artística e monumental. Vistas e descrición dos sitios e monumentos máis notables de España“. O pintor non só se encargou da dirección artística, senón que tamén foi o autor da maior parte dos debuxos que logo foron litografados nos talleres parisienses de Lemercier, cuxos litógrafos estaban considerados os mellores do momento. A obra, estaba dirixida a un público cultivado e con posibles que participaba da idealización e fascinación polo pasado, así como da curiosidade de coñecer outras culturas, algo propio do temperamento romántico. Os exquisitos fascículos, contribuíron á difusión da riqueza do patrimonio arquitectónico así como a perpetuar entre o público estranxeiro a idea dunha España fermosa, exótica, rica en arte e tradicións e singular no panorama europeo. Entre as vistas de monumentos destacaron polo seu número as de Toledo e Burgos, seguidas polas dedicadas a localidades vascas, madrileñas, navarras ou andaluzas. A obra non se concluíu.

Analizando a súa produción, a temática de Villaamil redúcese ás paisaxes naturais, vistas urbanas, obras arquitectónicas monumentais, e interiores de edificios, pero o pintor non se cingue a descricións topográficas, senón á expresión de puras emocións humanas a través da paisaxe. Aínda que existe fidelidade e rigor, en ocasións, presenta unha distorsión voluntaria das proporcións que as dota de certa irrealidade e que con esa atmosfera marabillosa adquiren dimensións oníricas. As súas obras de natureza son todo un compendio teórico da pintura romántica, carácter épico, magnificencia dos elementos, grandes ceos nubrados e decrépitas arquitecturas... En canto a expresión, o colorido prevalece sobre o debuxo que, sendo maxistral, asume un papel secundario, pero define todos os detalles a pesar da soltura de execución. Os fortes contrastes de luz e sombra orquestran inimitables xogos de luz, con tons imposibles nunca vistos ata entón na pintura española. Os seus reflexos arbitrarios transparencias caprichosas fixeron dicir a Madrazo que era “o máis panteísta dos pintores que facía falar ao inanimado”. A pincelada é moi visible, nerviosa, impetuosa con empastes grumosos e espesos, que o fai adquirir unha moderna presenza matérica. Jenaro Pérez Villaamil morre en Madrid o 5 de xuño de 1854, contaba 47 anos de idade, a causa dunha enfermidade de pulmón, perdendo a razón os últimos momentos. Tras a súa temperá desaparición, a súa figura e obra quedaron esquecidas. Non deixou discípulos nin imitadores, e na actualidade un halo de misterio rodea a súa figura ao terse encontrado obras datadas con posterioridade á súa norte, do seu mesmo estilo e temática, coa autoría dun tal Phiplip Villamil, británico que asinaba P. Villaamil ,al igual que o ferrolano, e que se atribuíron ao noso artista. Os últimos anos da súa vida sentirá unha grande atracción por Galicia e intensificará as viaxes á súa terra natal “descubrindo o propio ao coñecer o alleo”, deixando pendente a elaboración dun libro sobre as Galicia e Asturias monumentais que tivese sido capital na arqueoloxía artística e patrimonial de Galicia, xa que lle interesaban non só os monumentos senón tamén a vida dos pescadores e a vida rural, como reflicte no seu “ Escena de campesiños, carros e animais”. Deixou interesantes debuxos de Culleredo, Caaveiro, Pontedeume, Portomarín, San Paio de Breixo, Cambre, Cela, Ferrol, Bergondo,

Betanzos, Castelo dos Condes de Lemos, en Chantada, A Coruña, Pontevedra, Quiroga del Sil…Tamén dedicou un interese especial ás cidades do Camiño de Santiago. O estilo do ferrolano non ten nin precedentes nin selo español. Despegouse do hispano, buscando as raíces no Norte. Galicia ofrecíalle un panorama perfecto para o ideario romántico, e había unha simbiose perfecta na significación de Galicia e a súa propia personalidade. O seu romántico xeito de sentir e concibir a natureza, a vida e ao home mesmo estaba en perfecta consonancia co que sempre se considerou o Volkgeist ou “A Terra Nai”, esa especie de depósito intrahistórico das xeracións de homes que habitan e habitaron as terras de Galicia, o que fixo darlle a Murguía a privilexiada categoría de precursor e descubridor da Galicia permanente e a Filgueira Valverde relacionar o seu amor pola natureza cun Rexurdimento na pintura. Sempre se destacou de Villaamil a súa vehemencia á hora de pintar eses paisaxe agrestes, ceos anubrados, vales e montañas, pero tamén sinalaron que por riba de todo existía un inxente compoñente melancólico que tinguía as súas composicións dunha estraña e infinita morriña. Non se decataron de que estaban ante ese mal metafísico do espírito, ese oculto mecanismo xeográfico, ese estraño sino ou fatum que se desencadea nas almas: a saudade: o norte magnético do itinerario espiritual galego. l

Sepulcro de Fernán Pérez de Andrade . Betanzos 7

MERCEDES GOICOA:

POR AMOR Á ARTE

Entrevista Redacción en a Coruña, texto: Gloria Lago

Mercedes Goicoa. Presitixiosa profesora de piano do Conservatorio de A Coruña. Académica dende 1986. Presidenta dende 2003. Real Academia de Belas Artes a Nosa Señora do Rosario. Fundada en 1849. Corporación oficial dependente da Xunta de Galicia e adscrita ao Instituto de España. É unha institución consultiva da Administración Pública en todo o relacionado co estudo, a conservación e a promoción das Belas Artes. Os seus académicos son profesionais e especialistas de recoñecido prestixio, pertencentes ás Seccións de Arquitectura, Arqueoloxía, Museoloxía, Pintura, Grabado, Escultura, Música, Arte e Artes da Imaxe. Non reciben remuneración algunha polo seu labor.

Xurxo Lobato 8

A Academia organiza concertos, recitais, exposicións de belas artes, conferencias, ciclos de cinema e o Salón de Outono de Pintura, un certame de pintura contemporánea con carácter internacional e bienal. Algúns dos actos realízanse para recaudar fondos a favor de entidades benéficas.

Entre os seus fondos salientan a colección de gravados do S.XVIII, as súas cerámicas de Sargadelos, a súa obra escultórica, os seus valiosos gravados de cartografía nacional e unha gran colección de pintura. Conta cunha biblioteca especializada en arte, o “Arquivo Musical de Galicia” e o “Arquivo de Imaxes”, de importante valor para a Historia, a investigación e a documentación da arte gallega. A Academia concede como a súa máxima distinción a “Medalla de Honra” en recoñecemento ao labor de envolvido por persoas ou entidades públicas ou privadas no cultivo, fomento, protección e defensa das Belas Artes en Galicia. Tamén outorga a Medalla “Marcial del Adalid”, nas súas categorías de ouro e prata, para premiar a contribución ao auxe e mantemento artístico da música por corporacións e membros non profesionais das distintas agrupacións de Galicia. Ademais de publicar catálogos das exposicións realizadas, edita a revista corporativa “Abrente”, edición anual na que se informa das actividades académicas, con artígos, investigacións e ensaios sobre as distintas artes. Mercedes Goicoa é unha muller de corpo fráxil, elegante no seu porte e nas súas maneiras, e de mirada firme e viva. Recíbenos no vestíbulo da Academia. Percíbese un suave cheiro mestura de óleos e xabón de flores; unha música de violín e piano relaxa el espírito ao entrar. Mercedes explícanos que procede do Salón de Actos onde uns xóvenes músicos ensaian para o concerto benéfico que ofrecerá a Academia ao día

O estado do Patrimonio artístico galego é, en xeneral, positivo. Non obstante contamos cun número moi considerable de pezas, non pode estrañarnos que en determinadas ocasións denúnciese a situación precaria en que encóntranse algúns monumentos

seguinte. Aproveitamos a ocasión para fotografiala xunto aos músicos antes de pasar ao seu despacho. Leva vostede dez años colaborando de xeito altruísta para achegar a cultura aos seus concidadáns e para conservar o noso patrimonio. Comezo agora o meu terceiro mandato. Fágoo encantada, é un labor co que non soamente podes transmitir cultura aos demais senón que te axuda a cultivarte. Fan vostedes un traballo que incide moito no contacto directo cos cidadáns. A Academia non pode ser unha entidade pechada en si mesma; a súa xustificación é prestar servicio á sociedade a través do mellor coñecemento do noso patrimonio artístico en todas as súas facetas. O ano pasado puxemos en marcha “As visitas á Academia” co fin de que os visitantes poidan coñecer os fondos artísticos da sede da Academia. Unha das tarefas da Academia é o de elaborar informes e realizar unha valoración técnica cando hai que levar a cabo unha actuación

sobre un ben do patrimonio. Déixanse asesorar os responsables políticos cando hai un ben que necesita restauración? En determinadas ocasións a Xunta, e tamén outros organismos oficiais solicitan informes sobre casos concretos. Realízanos os académicos de diferentes seccións e son refrendados polo plenario. Ás veces é a propia Academia a que denuncia situacións de abandono ou deterioro que transmitimos aos organismos correspondentes. A Dirección Xeral de Patrimonio realiza o control sobre o estado dos bens artísticos do noso territorio. É un labor inxente e difícil xa que, felizmente, o patrimonio artísticocultural de Galicia é moi amplo e diverso. En que estado se atopa o patrimonio galego? A miúdo publícanse noticias sobre casos de abandono, por exemplo de algúns mosteiros, ou de enclaves arqueolóxicos singulares. O estado do Patrimonio artístico galego é, en xeral, positivo. Porén, non podemos esquecer que contamos cun número moi considerable de pezas, diversas na súa singularidade e con niveis moi diferentes de conservación. Non pode estrañarnos que en determinadas ocasións se denuncie a situación precaria na que se atopan algúns monumentos. Recentemente vostedes fixeron público un comunicado no que denunciaban unha diferencia de trato por parte da Administración entre a Academia de Belas Artes e outras academias. En concreto, o comunicado coincidiu co aumento de asignación á Real Academia Galega. Cre que se lle concede unha excesiva importancia 9

ao relacionado coa lingua galega en menoscabo do patrimonio que Belas Artes protexe e difunde? A diferente situación económica na que se moven as distintas academias é un feito coñecido e fácilmente comprobable. A Academia de Belas Artes emitiu diversos comunicados nos que reivindicou “equidade” en todas as institucións, o cal non quere dicir que pidamos a mesma cantidade de diñeiro para todas, senón que se apoie a cada unha delas segundo 10

as súas necesidades e actividades a desenvolver. diferente situación económica das distintas academias é un feito coñecido e doadamente comprobable. Pedimos equidade, que se apoie a cada unha delas segundo as súas necesidades e actividades a desenvolver.

É necesario un apoio constante á lingua galega como un ben propio, malia que quizais no haxa que esquecer que os aspectos referidos á lingua adquiriron un compoñente claramente político e ideolóxico, pero iso non debe facernos esquecer que hai outros moitos aspectos da cultura que tamén merecen unha atención constante por parte dos organismos públicos,

Estamos abertos e en contacto con organismos similares do resto de España e doutros países, celébranse congresos de Reais Academias onde a de Galicia é distinguida.

feito de que ata 1984 tivese a consideración de Provincial, tivo como consecuencia que a súa presenza fose pequena noutras zonas de Galicia; pero estamos facendo un gran esforzo para acadar unha maior presenza e implicación co armazón cultural galego en todo o seu territorio. l

un tren, e outro taxi ao chegar alí. Sempre foi así? Non, antes podía alquilar un coche. Os académicos da RAG reciben cen euros cada vez que se desprazan á Academia, algúns académicos de Belas Artes son de Ourense de Pontevedra, de Lugo de Vigo. Pagan eles os seus desprazamentos? Si, páganos eles. En que medida a Academia se abre a aportacións ou colaboracións doutros lugares?

e que os elementos patrimoniais forman un conxunto singular para comprender o ser propio dun pobo. Ten habido unha certa tirapuxa arredor do coche oficial do Presidente da RAG. Ten vostede coche oficial, Dona Mercedes? Sorrí. Non. Se teño que desprazarme para asistir a un acto ou a algunha xuntanza pago eu o transporte. Cando vou, por exemplo, á Cidade da Cultura en Santiago, collo un taxi á estación,

Estamos abertos e en contacto con organismos similares do resto de España e doutros países. Na defensa das Belas Artes e do Patrimonio atópanse implicadas moitas persoas e institucións. Tamén se fan congresos de Reales Academias nos que a de Galicia é distinguida; nós sempre colaboramos, por exemplo, cedendo cadros dos nosos fondos para facer exposicións noutras cidades. Mercedes; cré vostede que a Academia é pouco coñecida en toda Galicia? Un dos retos da Academia é a súa maior presenza en toda Galicia. O 11

EXISTE DICRIMINACIÓN ENTRE OS ORGANISMOS

QUE SE ADICAN AO GALEGO E OS QUE TRABALLAN POR OUTROS ASPECTOS DA CULTURA GALEGA? Redacción

Para poder avaliar se existe un trato desigual por parte da Xunta de Galicia cara aos organismos que se adican ao estudo da lingua galega e cara a aqueles que, como a Real Academia de Belas Artes de Galicia, fan un traballo de difusión e conservación da nosa pintura, arquitectura, música, etc. o preceptivo é analizar a dotación económica que se destina a estes organismos. Dende Vosotros amosámosvos as cifras. Excluímos o que o goberno da Xunta ten adicado á promoción do uso do gallego, é dicir, as subvencións destinadas a empresas, asociacións, fundacións, redes de dinamización lingüística, equipos de normalización lingüística e un longo etcétera; subvencións que ascenden a decenas de millóns de euros. Centrarémosnos soamente naquelas entidades que se adican a análise e estudo da lingua galega; é dicir, aquelas que fan un labor semellante á da Real Academia de Belas Artes de Galicia no seu ámbito.

REAL ACADEMIA GALEGA DE BELAS ARTES

Letras Galegas, principal actividade levada a cabo pola Academia.

En 2012 non recibiu cantidade algunha do Goberno central. A Xunta asignoulle 40.000 euros, dos que 22.000 aínda están pendentes de cobro. Do Concello de A Coruña recibiu 15.000, e da Diputación de A Coruña 10.000.

A publicación do seu boletín é sufragada cun convenio da Fundación Barrié de la Maza, malia que nos tres últimos anos só publicou un boletín, a pesar de recibir a cantidade destinada a tal fin.

CATRO ORGANISMOS DIFERENTES SOLAPAN AS SÚAS FUNCIÓNS COMO ESTUDOSOS DA LINGUA GALEGA: REAL ACADEMIA GALEGA 2012 Subvencións da Xunta de Galicia e do Ministerio de Educación, Cultura e Deportes: 962.000 euros. Tamén recibe subvencións de varios concellos, deputacións, sobre todo das Deputacións de A Coruña, Pontevedra e Lugo, e do Concello de A Coruña. A Xunta de Galicia colabora, ademais, cos gastos da celebración do Día das

Persoal laboral: 23 empregados incluíndo o chofer do presidente, que o traslada nun automóbil cedido pola Xunta de Galicia. O recentemente elixido presidente asegurou que prescindirá deste servicio Académicos: 30. Perciben 100 euros por asistencia a cada reunión. Se o presidente da Real Academia Galega tivese acudido á sé da Academia a metade dos días do ano, soamente este gasto superaría o orzamento anual da Academia de Belas Artes.

INSTITUTO DA LINGUA GALEGA Os seus gastos son sufragados pola Universidade de Santiago de Compostela. A pesar disto, a Xunta concedeulles 106.000 euros en 2012. Membros: Un director, un secretario, 21 investigadores, 18 investigadores en formación (de Filoloxía galega), un administrativo e un conserxe. CONSELLO DA CULTURA GALEGA Depende da Xunta de Galicia. Asignación en 2012: dous millóns de euros. A pesar disto, recibe aportacións adicionais da Xunta de Galicia para proxectos puntuais; a última foi de 30.000 euros da Consellería de Educación, Cultura e Deporte, para celebrar os 50 anos dende que comezou a normalización lingüística. O diñeiro investirase en facer un vídeo conmemorativo, na celebración duns encontros para a normalización lingüística e na elaboración do libro “Galicia en Cuba”

Membros. Once membros electos e un representante de cada unha das seguintes entidades: Fundación Barrié de la Maza, Universidade de Vigo, Real Academia Galega, Universidade de Santiago, Instituto de Estudos Xacobeos, Seminario de Estudos Galegos, Consello Galego de Museos, Instituto da Lingua Galega, Fundación Penzol, Academia Galega de Xurisprudencia e Lexislación, Instituto de Estudos Galegos, Fundación Rosalía de Castro, Real Academia Galega de Ciencias, Real Academia Galega de Belas Artes Nosa Señora do Rosario. CENTRO RAMÓN PIÑEIRO Depende da Consellería de Educación Cultura e Deporte. Esta entidade inclúe o chamado “Termigal”, un organismo adicado á proposta de novos térmos en galego. Neste centro traballan Licenciados en Filoloxía Galega becados con 1000 euros ao mes.

UNIVERSIDADES DE A CORUÑA, SANTIAGO E VIGO Estas tres universidades teñen departamentos adicados ao estudo da lingua galega. Reciben, ademais, asignacións para a realización de diversas actividades. Como exemplo, no ano 2012, unha destas aportacións ascendeu a 85.000 euros para elaborar un diccionario da emigración galega a Cuba. O custe deste diccionario duplica a asignación anual total da Academia Galega de Belas Artes. Duplicidades: 6 persoas pertencen á Real Academia e ao Centro Ramón Piñeiro, 4 coinciden no Consello da Cultura Galega e no Centro Ramón Piñeiro. Henrique Monteagudo é membro da Real Academia Galega, do Consello da Cultura Galega y do Centro Ramón Piñeiro. Rosario Álvarez Blanco é membro destes tres e, ademais, do Instituto da Lingua Galega. l

QUE DI REALMENTE A CONSTITUCIÓN SOBRE

A OFICIALIDADE DAS LINGUAS EN ESPAÑA?

Das sentencias do TC e as súas “circunstancias” José Manuel Pousada. Vicepresidente de Galicia Bilingüe e profesor de Física e Química

O obxecto principal deste artigo é explicar cal é la base constitucional real das políticas lingüísticas que se veñen aplicando nas Comunidades Autónomas con máis dunha lingua oficial. E a razón principal para a súa publicación é la falta de información clara ao respecto, cando non unha notable confusión, moitas veces inducida desde os poderes públicos e os seus medios afíns, e non de xeito inocente, sobre certas sentenzas e conceptos xurídicos que levan a moitos cidadáns a asumir como normal e lexítimo o que non o é, e que non se aplica en país civilizado algún, por Nesta manobra de desinformación destacan sobremanera a manipulación da linguaxe e a subversión da escala de valores, convertendo ás linguas nos suxeitos dos dereitos lingüísticos.

moito que certos sectores se empeñen en facernos crer que si. Nesta manobra de desinformación destacan sobremaneira a manipulación da linguaxe, que inclúe o uso das chamadas “metáforas que nos pensan”, sobre todo “personalizando” as linguas, e a subversión da escala de valores, convertendo a aquelas, como mínimo implicitamente, nos suxeitos dos dereitos lingüísticos. Volvamos, pois, á pregunta que dá título a este artigo. Que di realmente a Constitución sobre o uso das linguas oficiais en España? A resposta é que pouco, moi pouco. Por unha banda temos o artigo 3, que é específico en relación co recoñecemento da oficialidade do español en toda España (art. 3.1) e doutras linguas rexionais, a través dos respectivos Estatutos de autonomía, nos territorios nos que estas foran historicamente faladas (art. 3.2). Por outra banda, o artigo 3.3 establece o seguinte: “A riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimonio

cultural que será obxecto de especial respecto e protección”. Este páragrafo, ambiguo na súa redacción, é o que ven servindo, ao parecer, de fonte de inspiración para o Tribunal Constitucional á hora de establecer a súa peculiar doutrina sobre certas restriccións da liberdade dos cidadáns cando se trata de elixir en que lingua oficial se relaciona a Administración con eles ou lles son prestados certos servizos públicos, con especial mención do ensino. O mandato de protección (fomento, potenciación, etc.) dunha lingua, como tal termo, existe en diferentes textos xurídicos nacionais e internacionais, pero ha entenderse nunha democracia, e así se fai agás en España, de maneira que o que implica é que, como moito, os poderes públicos garantan o dereito dos que así o desexen a que a Administración se relacione con eles ou lles preste os servizos públicos nesa lingua, así como o dereito ao seu libre uso no ámbito privado, pero sen obrigar a outros

particulares a facelo e nin sequera a entendela. E este é o límite que non se pode traspasar nunha democracia e que en España se está a traspasar amplamente, certamente co amparo do Tribunal Constitucional. A outra alusión ao uso das linguas está no artigo 148.1.17, que establece como competencia que pode ser asumida polas CAs “O fomento da cultura, da investigación e, no seu caso, do ensino da lingua da Comunidade Autónoma”. Nótese que o artigo fala de competencias no ensino da lingua da CA. Nada fala de competencias no ensino na lingua da CA. Toda a normativa que afecta ao uso das linguas oficiais é froito da doutrina que o TC ten ido “creando” coas súas sentenzas, que, como xa ocurreu noutros ámbitos están tinguidas - por ser xenerosos - de certo criterio de oportunidade política e por necesidades de aritmética parlamentaria para garantir o apoio de Converxencia e Unión ao partido gobernante do momento, de tal xeito que no ámbito dos

O TC foi creando doutrina cos seus sentenzas, que están tinguidas de certo criterio de oportunidade política por necesidades de aritmética parlamentaria dereitos lingüísticos veremos como esta doutrina se aparta notablemente dos principios que se seguen nos países civilizados, e xa non digamos democráticos, aínda que certos sectores intenten facernos comulgar con rodas de muíño; pero un estudo ao respecto sería motivo dun novo e máis longo artigo que, esperemos, no el futuro verá a luz. Estas foron as sentenzas clave á hora de regular o uso das linguas oficiais no ámbito do ensino e estas foron as súas “circunstancias”: a) STC 137/1986.- Cando se dictou gobernaba o PSOE con mayoría absoluta e foi o propio Goberno nacional o que recorreu perante o TC o feito de que na Comunidade Autónoma Vasca (CAV) houbese alumnos que puidesen, se así o desexaban, recibir todo o ensino en vascuence nas ikastolas. Neste caso o TC utilizou os criterios que se aplican nos demais países con dúas ou máis linguas oficiais nun mesmo territorio: estimou que tal opción era lexítima e expresábase así (FX 1º): “Así mesmo é preciso recoñecer a lexitimidade constitucional

da coexistencia de ensino en euskera e ensino en castelán, sempre e cando queden garantidos, en igualdade de condicións, os dereitos dos residentes no País Vasco para elixir con liberdade real un ou outro tipo de ensinanzas.” É dicir, que con esta sentenza o TC declaraba como constitucional o modelo de libre elección de lingua vehicular na escola entre as oficiais. Pero, ademais, establecía unhas cautelas para que a liberdade de opción fose real e en igualdade de condicións. Por algunha “estraña razón”, a parte en negriña é omitida polo TC nuna sentenza posterior, a STC 337/1994, e noutras sentenzas ou informes. Que cada cal pense o que queira. b) STC 337/1994.- Cando se dictou esta sentenza seguía gobernando o PSOE, pero xa non o facía con maioría absoluta, senón co apoio de CiU, e se algo lle deixou claro Jordi Pujol a Felipe González foi que unha declaración de inconstitucionalidade da Lei de Normalización Lingüística (LNL) catalana de 1983, suporía unha “grave crise política de consecuencias imprevisibles” (o coñecido choque de trens) para España. E a bo entendedor... Con esta LNL poñíanse as bases do que hoxe en día é o modelo lingüístico de Cataluña, un modelo sen parangón no mundo civilizado, xa non digamos democrático. Quero facer notar que non parece moi

normal e aseado que Jordi Pujol - imaxinen para que – “visitase” a Tomás y Valiente, daquela presidente do TC, xusto antes de dictarse a sentenza. O Felipe González que cuestionou en 1986 que os que así o desexasen puidesen recibir todo o ensino en vascuence, “actuou” sen embargo en 1994 para que se puidese, de facto, obrigar a todos os alumnos de Cataluña a recibir todo o ensino en catalán. Curioso, non si? E qué supón teoricamente esta sentenza no ámbito do ensino? Pois moi sinxelo; en poucas palabras supón que, segundo o noso “querido” TC, a Constitución autoriza, négome a empregar a palabra lexitima - porque non se pode lexitimar o que é radical e esencialmente ilexítimo - aos poderes públicos, neste caso os autonómicos, a tomar coma reféns lingüísticos aos cidadáns; máis concretamente neste caso, a usar a escola, á cal teñen que asistir durante unha parte moi importante da súa vida obrigatoriamente, para esa toma de reféns. Isto e non outra cousa é o que se desprende da argumentación da sentenza. Así asúmese o dislate xurídico de que as linguas son os suxeitos dos dereitos lingüísticos e ata se fala de “corrixir situacións de desigualdade herdadas historicamente”. Situacións de desigualdade entre linguas, preguntarase vostede? De desigualdade de que? De

dereitos é imposible. E se é de uso, o que haberá que ver é se os cidadáns teñen restrinxido o seu dereito a optar libremente por unha ou outra lingua no ámbito oficial e da prestación dos servizos públicos. E se como consecuencia de tal liberdade puidese ocurrer que unha das linguas se usa máis cá outra, ou incluso chega a deixar de usarse, o poder político, en contra do que argumenta o TC, non ten a menor lexitimidade para restringila tomando coma reféns aos cidadáns. Outra mostra do disparatado dos argumentos é a asunción de postulados do nacionalismo organicista de que tales políticas se fan “para que unha lingua ocupe o lugar que lle corresponde coma propia dese territorio”. Desde cando a unha lingua lle corresponde un determinado “lugar” nun territorio? E así unha tras outra perla “xurídica” para xustificar, por necesidades do poder político que determina a composición dol TC, o inxustificable. Que teñamos que acatalo, que remedio, é unha cousa, pero que teñamos que comulgar con esas rodas de muíño e mesmo respetar semellantes argumentos e a correspondente sentenza é outra cousa ben distinta. Tampouco hai que esquecerse do exercicio de enxeñería xurídica que supón, por parte do TC, o feito de citar de maneira incompleta partes da STC 137/1986, 15

como xa temos dito, cortando citas de xeito un tanto “interesado” e nada inocente. Outra terxiversación do TC é o feito de invocar unha sentenza do Tribunal Europeo de Dereitos Humanos (TEDH) na que se lle nega a un pai belga o dereito a que os seus fillos reciban ensino subvencionado en francés en lugar de en neerlandés. Porque é unha terxiversación deplorable? Pois porque ese pai belga pedía que aos seus fillos se lles impartise o ensino subvencionado en francés nun territorio no que esta lingua non era oficial, séndoo unicamente o neerlandés, que niso se basea a sentenza do TEDH, mentres que Cataluña é un territorio no que, non por causalidade ou capricho, hai dúas linguas oficiais, e onde nin sequera se pode recibir ensino en español nin en centros privados non concertados. Pois nisto consiste esta, ao meu xuízo, infame sentenza. En xustificar o inxustificable e con argumentos entre delirantes e tramposos. Desta sentenza xorde o termo “conxunción lingüística”, pero permitindo que sexan os poderes públicos autonómicos os que determinen a proporción na que cada lingua se emprega como vehicular para todos os alumnos; é dicir, aceptando que poida predominar no seu uso a lingua autonómica segundo o seu estado de “normalización”, concepto que,ápartedeserrepugnante 16

aplicado a persoas, que é do que se trata, é duna ambigüidade tal, que permite todo tipo de tropelías contra a liberdade dos cidadáns. O modelo de conxunción lingüística é o que se aplica neste momento en Galicia, cun reparto de materias por idioma que obriga aos alumnos a recibir en galego o ensino das materias que implican máis memorización, manexo de textos e adquisición de terminoloxía. Para rematar a xogada “normalizadora”, 4.500 profesores declaráronse insumisos e néganse a impartir materia algunha en español, de maneira que en moitos centros públicos a inmersión campa “ás súas anchas” coa complicidade da Xunta de Galicia que fai a vista gorda no mellor dos casos. Convén antes de acabar facer unha advertencia sobre o significado desta última sentenza. Con todo lo deleznable que é, sen embargo, esta sentenza faculta, non obriga, aos poderes públicos a establecer un modelo lingüístico na escola no que todos os alumnos han recibir o ensino empregando ambas as dúas linguas oficiais coma vehiculares. Esta sentenza non corrixe, senón que complementa a STC 13/1986, ver FJ 9.B da STC 337/1994, de maneira que, segundo a doutrina do TC, en España, onde existan dúas linguas oficiais existen dous posibles modelos: a) Modelo de libre elección de lingua oficial para todos

establecido por Lei, sen prexuízo de que haxa unha vía adicional na que ambas as dúas se empreguen coma vehiculares. b) Modelo de conxunción lingüística para todos os alumnos. É dicir, todos os alumnos reciben o ensino usando as dúas linguas coma vehiculares. Polo tanto, a única maneira de que haxa alumnos que poidan recibir todo o ensino na lingua autonómica, é que os que así o desexen poidan recibila toda en español e con liberdade real de elección e en igualdade de condiciones. c) STC 31/2010.- Esta sentenza non é máis que unha recapitulación das dúas anteriores. Como aspecto positivo nela temos que, agás no ámbito do ensino –tan importante por certo– recoñécese o dereito de opción lingüística dos cidadáns, que é o lóxico e o que se aplica nos países democráticos, de xeito que nin sequera teñen que solicitar expresamente a lingua oficial na que a Administración se relaciona con eles ou lles presta os servizos públicos (FX 14 e 23). No ámbito do ensino deixa meridianamente claro que é inconstitucional un modelo no que se obrigue a recibir aos alumnos todo o ensino na lingua autonómica, neste caso o catalán, de maneira que o español non pode ser excluído coma lingua docente.

Que vai facer o Goberno de España ao respecto deste asunto? Pois as perspectivas non son nada gabadoras. Segundo as enquisas, unha esmagadora maioría dos españois considera que se debería garantir constitucionalmente o dereito a poder recibir todo o ensino en español en calquera parte de España, sen prexuízo de que os que así o desexen poidan recibila na lingua autonómica oficial onde a houber. Pero, lendo os diferentes anteproxectos da LOMCE, é mellor facerse poucas ilusións; entroutras cousas porque se fai unha interpretación tramposa da doutrina do TC. Non se respecta esta doutrina e o curioso é que se fai por non molestar aos nacionalistas, sobre todo aos cataláns, cando xa teñen dito que nin sequera iso van aceptar e que van seguir saltándose “á toureira” a Constitución, como o veñen facendo desde principios dos 90 do século pasado. Iso si, co beneplácito dos Gobernos supostamente nacionais de turno, do PSOE e do PP. Por que? No caso dos dirixentes nacionais deses partidos por se necesitan de CiU para gobernar, é un dicir o de gobernar á vista do acontecido, España. Non esquezamos que o propio Aznar, cando dependía para gobernar do partido de Pujol tralas eleccións de 1996, negouse a recorrer perante o TC a Lei de Política Lingüística catalana de

1998, que era unha volta máis de porca (de iure, porque de facto pouco cambiou) á restrición para usar oficialmente – e, xa peor, no ámbito privado - o español en Cataluña. Pero é que aínda a cousa foi peor: cando o Defensor do Pobo, Álvarez Miranda, xa tiña preparado o recurso de inconstitucionalidade, foi “convencido” por Aznar para que non o presentase. Unha vez máis a cantadela de que se abriría unha crise política de incalculables consecuencias para a gobernabilidade de España. O famoso espantallo del “choque de trens” funcionou e o Defensor do Pobo, alá el coa súa conciencia (coma Tomás y Valiente e otros que decidiron o que decidiron), actuou coma Defensor do pacto do Majestic. E non hai que esquecer a bochornosa defenestración de Vidal Quadras Como non lles ven supoñendo un prezo político serio, seguen velando polos seus intereses de ocupación do poder e nisto os cidadáns en xeral temos moita responsabilidade, xa que noutro país non se consentiría o que aquí se consinte en diferentes ámbitos; por exemplo, no do atropelo dos dereitos lingüísticos. Poden estar seguros e exemplos hai. Si, querido lector, pode estar seguro de que non encontrará un só caso de país civilizado no que un alumno non poida recibir todo o ensino na súa lingua

se esta é oficial nun territorio e a única oficial en todo o seu país para obrigalo, sequera en parte, a recibir o ensino nunha lingua de carácter rexional no seu país. Xa non digamos se a súa lingua é falada por centos de millóns de persoas no mundo. Son falaces os exemplos citados con frecuencia polos nacionalistas, como son os casos de Quebec, Bélxica ou Suíza, por exemplo, aínda que disto trataremos con detalle noutro artículo. l

en España existen dous posibles modelos: a) Modelo de libre elección de lingua oficial para todos establecido por Lei, sen prexuízo da cal haxa unha vía adicional na que ambas as dúas se empreguen como vehiculares. b) Modelo de conxunción lingüística para todos os alumnos. É dicir, todos os alumnos reciben o ensino usando as dúas linguas como vehiculares. Non existe un só caso de país civilizado no que un alumno non poida recibir todo o ensino na súa lingua se esta é oficial no territorio, e a única oficial en todo o seu país para obrigalo, sequera en parte, a recibir o ensino nunha lingua de carácter rexional no seu país. Xa non digamos se a súa lingua é falada por centos de millóns de persoas no mundo”.

PATRICIA MOON

Gloria Lago

Cando remataches no conservatorio aos vintetrés, fuches a Berlín. Por que elixiches esa cidade?

A pesares dos malos tempos, hai xente que se move en Galicia, e non soamente no mundo da empresa coma vos amosamos en anteriores números de Vosotros, tamén no ámbito da creación artística xurden figuras con empuxe.

Os países máis interesantes de Europa para estudar música son Reino Unido e Alemaña. Elixín Berlín porque se pode vivir co mesmo diñeiro que aquí. Ademais de estudar, daba clases e traballei como free lance nunha orquestra; fixen unha xira por China con eles. Berlín é unha gozada, podes ir a todos os concertos que queiras porque hai moitas axudas para os estudantes.

Mete nunha cocteleira unha voz sobresaíntente, unha banda excelente, e uns temas coa forza ol rock y o gancho do soul e obterás unha música que move e conmove. Patricia Argüelles, 30 anos. Nome artístico: Patricia Moon. Podería terse conformado coa súa licenciatura en violín e ter optado a un posto nunha orquestra, ou a impartir clases nun conservatorio. Pero Patricia non quería limitarse a interpretar as obras doutros, nin conformarse só con educar a futuros músicos. Ela quería crear a súa propia música e formar a súa propia banda. E consiguíuno. O seu 18

segundo disco, “Oxytocin”, xa está na rúa e batendo forte. Licenciácheste en violín, despois perfeccionaches e ampliaches a túa formación en Alemaña e mais nos Estados Unidos. Agora volviches ao conservatorio a estudar canto lírico. Levas dende os oito anos estudando música. Nunca deixas de aprender?

Necesítoo, e gústame. Cando empecei foi difícil. Non e doado para calquera neno compatibilizar os estudos de música co ensino obrigatorio. Chegas a casa ás nove e tes que facer os deberes do colexio e os do conservatorio. Ao final sacas tempo das horas de sono, e estás desexando rematar para poder centrarte só nos estudos musicais.

Foi alí onde empezaches a compoñer? Si. Empecei o meu primeiro disco, pero tiña que volver a España para buscar un selo. Tiven a sorte de poder acceder a Paco Ortiz, gustoulle o meu traballo e editamos con EMI. Supoño que para dedicarte á música contarías cunha familia que te apoia, pero

vese que tamén soubeches buscarte a vida pola túa conta. Como dixen antes, estudar música en España non é doado, así que necesitas ter apoio na casa. Noutros países existen ramas xa no ensino obrigatorio. Podes estudar música no mesmo centro no que aprendes outras materias. Aquí é moi duro, a miña nai deu moitas veces a cara por min ante os profesores cando tiña que faltar a algunha clase para facer unha proba de música. Non todos o entendían. E si tiven que buscarme a vida, pero as gañas empúrrante, tes unha meta e iso dache folgos e ideas. Patricia ten unha expresión esperta, decidida, con ese brilo no fondo da mirada que che fai pensar que é difícil desanimala. E sorrí co xesto e coas mans. Que lle aporta a túa formación clásica á túa música? Pois dame os coñecementos necesarios para crear e para plasmar mellor o que teño na cabeza. Foiche ben co teu primeiro disco? Xusto cando ía comezar a promocionalo concedéronme unha bolsa de estudos para a Berklee College of Music de Boston. É a mellor universidade do mundo,

Noutros países podes estudar música no mesmo centro no que aprendes outras materias. Aquí é moi duro, a miña nai deu moitas veces a cara por min ante os profesores cando tiña que faltar a algunha clase para facer unha proba de música. Non todos o entendían.

non tiven máis remedio que elixir. Discos pode haber máis, pero esa era unha oportunidade única, xorde unha vez na vida, de xeito que me marchei. Pagábanme os estudos, que son carísimos, a viaxe de ida e volta, e tamén dábanme un ordenador couns programas específicos. Eu custeaba a miña manutención. Pagou a pena. Claro que pagóu a pena. Tiven aos mellores profesores. Por exemplo, a Eric Reasoner, compositor de bandas sonoras como a de A Xungla de cristal, que ademais de ser un gran músico, é un gran pedagogo, alí todos o son. Soupoche a pouco ese ano en Boston… Aprendín moito pero tamén tiña gañas de volver para editar o meu segundo disco. Coas miñas notas renováronme a bolsa de estudos, pero deixeina conxelada, podes facelo e activala máis

adiante cando queiras. E cheguei a Vigo coa segunda maqueta case rematada. E agora o disco está na rúa... Si. Nada máis chegar volvín facer a miña banda, editamos Oxytocin e comezamos a promo. Temos moitas actuacións, algunhas son en salas grandes e outras en sitios máis pequenos, dende teatros a shows en Fnac. Hai que estar en todas partes e tentar chegar a todo tipo de público. E lograstes ter unha gran repercusión A prensa deunos moita cancha, estou moi agradecida. Sen eles non es ninguén. Aparecimos moito en prensa escrita e en radio, en televisión tamén actuamos moito; por exemplo, en TVE e en La Sexta, con Wyoming. Só tivemos problemas coa Televisión de Galicia. Propuxéronme actuar na gala de fin de ano. Xa tiñamos todo acordado e no último momento chamaron ao meu axente e dixéronlle que tíñaa que cantar en galego. Díxenlles que a miña canción está en inglés. Respondérome que se non cantaba en galego, non había contrato. Díxenlles que non porque me pareceu que non tiña sentido e quedeime sen actuar. Abríronseme todas as portas menos as deles, o que me pasou aquí é un pouco ridículo.

Por qué cantas en inglés? A música é unha linguaxe universal, pero o inglés ten sido o meu idioma de comunicación cos meus profesores nos últimos años. Adoiteime a usalo e síntome cómoda. De qué falan as túas cancións? No primeiro disco centrábame en temas sociais; este e sentimiento cen por cen. Falo do que me chega dentro, do que me fai ou fixo sentir, dende a cidade onde nacín ou unha rúa de Boston, ata o tema do single, que está adicado á hormona do amor, a esa parte química do amor e da atracción. Aparecemos moito en prensa escrita e en raio, en televisión tamén habemos actuado un montón, por exemplo en TVE e en La Sexta, con Wyoming. Só tivemos problemas coa Televisión de Galicia. Vin reseñas que califican música como unha mestura de rock, soul, grunge e garage, pero sobre todo salientan o peculiar que é a túa maneira de cantar. Tes uns agudos moi bos; nótase a túa formación lírica, pero sobre todo tes un estilo moi orixinal. Algún crítico dixo que tes a rabia de Patty Smith e a elegancia de Nina Simone. 19

A miña formación clásica dáme os coñecementos necesarios para crear e para plasmar mellor o que teño na cabeza.

Pois son dúas das miñas cantantes predilectas. Espero que se aprecie a técnica do canto lírico que utilizo cando canto, a técnica da ópera é a máis depurada, en canto ao estilo da miña música, deixémolo en Rock lunático.

Ademais da diferencia que comentaches en relación coas facilidades que teñen os estudantes de música, que outras diferencias atopaches entre eses países e España en canto á valoración da música?

Da música clásica? Bastantes. Escóitase máis que aquí, e eu penso que se valora e se respeta máis aos que a fan. Considérase realmente unha carreira. Aquí é normal que che pregunten, e ademais de música, qué fas? Ao mellor, moita xente non se decata realmente de que

Gustaríame achegar cultura e crear beleza Que cres que nos aportas aos demais? Gustaríame aportar cultura e crear beleza. Dache para vivir? Vivo en parte da miña música, pero tamén dou clases nun centro. Poden dicir o mesmo os demais músicos da túa banda? Refírome ao baixo, ao guitarrista e mais ao batería, os instrumentos que deixaches livres, porque do teclado, do piano y do violín encárgaste ti.

Qué pensaches cando oíches ao Ministro Wert recomendarlles aos xóvenes que sexan prácticos, que se esquezan da súa vocación? Iso é moi triste; un debería sentirse inclinado a facer o que lle fai feliz, paréceme que sempre paga a pena intentalo.

Parabéns Patricia, non é doado atopar alguén disposto a perseguir un soño nestes tempos. Son unha afortunada. Vivo do que me gusta, como Ronaldo pero cobrando menos. l

Ri. Si... o piano e o violín tamén teñen o seu espacio nalgúns temas. Frans Bansfield e Brian Moure viven da música, malia que non tocan soamente comigo. Jacobo de San Claudio, o batería, ademais é xardiñeiro. De onde son?

detrás de cada intérprete dunha orquestra hai moitas horas, anos de estudo, que para conquerir unha praza nunha orquestra tes que competir con moitos e estudar a morte dez horas diarias. E ti qué escoitas?

Gústanme moito os románticos Saint-Saëns, Beethoven; gústame moito a ópera... Puccini fascíname, e en rock, buff, moitos; encántame Nirvana. Pero escoito moitos tipos de música. Gústame a que estou a escoitar en cada momento.

Jacobo é de orixe arxentina, os meus outros dous compañeiros son galegos e eu nacín en Vigo, pero son unha ciudadá do mundo. Quero a miña terra e tiven aquí moi bos profesores, pero a miña formación máis intensiva pagáronma os Estados Unidos e a miña primeira oportunidade deuma un madrileño. Eu considérome de todas partes. 21

TURISMO

La desembocadura

del Miño

MATRECIO Texto y fotos.

Parafraseando a Don Camilo José Cela, nuestra periódica cita con el vagabundeo por Galicia, nos lleva en esta ocasión a recorrer los últimos abrazos que el Miño da a su tierra gallega, que tras “vueltas, revueltas y contravueltas” va a dar a la mar entre “La Guardia” de las tierras de España y Portugal. Un veterano Miño discurre ya tranquilo y caudaloso cuando pasa por Caldelas de Tuy, nosotros lo vamos a seguir desde allí, sin más razón que el capricho. Tiene la villa termal, conocida por su balneario de finales del XIX y la fiestas de La Rocha, el honor de servir de escenario a la que pasa por ser la primera pieza teatral en gallego: Entremés famoso sobre a pesca no río Miño, atribuida sobre el 1671 a Gabriel Feijoo de Araújo. Nos cuenta una de esas historias tan típicas de La Raya, (o A Raia en portugués), nombre que recibe comúnmente la frontera entre España y Portugal, en la que los portugueses de Lapela y los gallegos de Caldelas, localidades ribereñas situadas una enfrente de la otra, se pelean por los derechos de pesca. Tras atizarse de lo lindo, la obra termina con la reconciliación final entre los habitantes de las dos orillas y la celebración conjunta de una fiesta. Llegamos a Tuy, legendariamente fundada por Diómedes, héroe Aqueo, rey de Etolia, que la bautizó en honor a su padre Tydeo, como Tyde, de donde provendría su etimología. No se han encontrado restos arqueológicos que corroboren este legendario origen, por lo que algunos historiadores modernos apuntan más que a una colonia helénica, al origen céltico de la muy noble y leal ciudad de Tuy, siendo Tuathtrit, su etimológica de raíz armoricana. Lo cierto es que Tuy ya aparece en la ruta romana “Per loca marítima”, 22

entre Bracara Augusta (Braga) y Austurica Agusta (Astorga). Asentados los suevos en el convento jurídico bracarense Tuy cayó bajo su área de influencia. La relación entre el reino suevo y los oriundos habitantes galaico-romanos de la Gallaecia, pese a periodos alternativos de paz, estuvo llena de tensiones y constantes violencias y razias, que motivaron que los galaicos solicitasen, primero el auxilio romano y luego el visigodo, frente a la opresión sueva. Consolidado el reino visigodo español, el futuro Rey Witiza estableció su corte en Tuy, donde se trasladó desde Toledo como sucesor asociado a su padre. Allí también llegaría desterrado un tal Don Favila, presencia que no tendría mayor resonancia, de no ser por su hijo, Don Pelayo. Sí, han adivinado, nuestro héroe de Covadonga y mítico iniciador de la Reconquista. Pero no se escaparía Tuy de la cruenta invasión de los moros. Abdel-Asis, toma la ciudad tras un largo asedio, pasando a cuchillo a los líderes de la defensa, y vendiendo como esclavos a soldados y clérigos; el caudillo musulmán derribó edificios y murallas, tras lo que dispersó al resto de habitantes que quedaron con vida. A pesar de que Ordoño I restaura la ciudad, sufre Tuy aún más en estos años oscuros, a manos de las incursiones marítimas de sarracenos y normandos, hasta que en el siglo XI, Doña Urraca, hermana de Alfonso VI, coloca a la ciudad en la senda de la estabilidad, que se ve empañada por las guerras dinásticas entre Doña Teresa, hija natural de Alfonso VI, condesa de Portugal, y su hijo Alfonso Enriquez, que condujeron al independencia del nuevo reino de Portugal. Tuy quedaría del lado del nuevo reino portugués hasta que es rescatada en el 1170 por

Sky line Catedral de Tuy

Fernando II de León. La estabilidad posterior permitió al obispo Lucas de Tuy, llamado el Tudense, desarrollar durante la primera mitad del siglo XIII, una gran labor intelectual, de la que vería luz en 1236 el Chronicon mundi, su mejor obra, una historia que abarca desde los orígenes del mundo hasta la conquista de Córdoba por Fernando III el Santo en 1236 y que después sería conocida y reeditada también como la Corónica de Spaña por don Luchas de Tui. Incorpora como material histórico, al igual que la Crónica najerense, numerosas leyendas épicas, por lo cual resulta muy interesante para la historia de la literatura española y el origen de los cantares de gesta. De nuevo el siglo XV trae aires de conflicto para Tuy. Don Pedro “Madruga” Álvarez de Sotomayor, adalid del feudalismo gallego más cerril, junto al mariscal Pedro Pardo de Cela se identificaban con un mundo en trance de desaparecer, y toman partido por la Beltraneja, frente a los aires de modernidad de Isabel I y Fernando de Aragón, que personificaban las nuevas fuerzas sociales que con ímpetu arrollador irrumpían en el orbe occidental anunciando el Renacimiento. Pedro Madruga captura Tuy, además de Vigo, Redondela y Pontevedra, donde proclamará su sometimiento a Dª. Juana y su esposo Alfonso V de Portugal.

No será la última vez que Tuy se vea mezclada en las convulsas relaciones entre España y Portugal, la más señalada con ocasión de las guerras por la restauración de Portugal en el siglo XVII, cosa natural por su posición fronteriza, avatares de los que las bien conservadas murallas de la vecina Valença dan cumplido testimonio del otro lado del Miño. Andando el tiempo aquella rivalidad se vuelve sincera amistad, o hermandad, como decía Miguel Torga, seudónimo del intelectual portugués Adolfo Correia da Rocha: “soy un portugués hispánico. Nací en una aldea trasmontana, pero respiro todo el aire peninsular... Celoso de mi patria cívica, de su independencia, de su historia, de su singularidad cultural, me gusta, sin embargo, sentirme gallego, castellano, andaluz, catalán, vasco”. La lógica de los tiempos hace que esta buena vecindad cuaje en piedra y hierro, y a finales del siglo XIX el puente internacional sobre el Miño construido por un discípulo de Eiffel, unirá por carretera y ferrocarril Tuy y Valença. Desde entonces será el paso fronterizo por excelencia entre Portugal y España por tierras gallegas, hasta que la Unión Europea y el acuerdo de Schengen, derriben las fronteras entre los pueblos europeos y las nuevas infraestructuras eleven puentes más modernos, pero con menos atractivo, sobre las dos orillas del Miño. 23

Catedral de Tuy

Tuy mantiene la condición de capital de provincia hasta que en 1833 se acomete la nueva división territorial de España, fruto de los designios modernizadores de influencia francesa, bajo la regencia de Doña María Cristina. Hasta esa la fecha las provincias gallegas habían sido siete, La Coruña, Santiago, Betanzos, Mondoñedo, Lugo, Orense y Tuy, estas provincias eran las circunscripciones de las ciudades que compartían la representación de Galicia en las Cortes de Castilla y que constituían la Junta del Reino. Como verán, no es mentira eso de que en Tuy las piedras son historia. Pero, ¿qué piedras son las que hay que ver? José María Castroviejo, (tan injustamente relegado en nuestros días pese a su papel en la cultura gallega, por tener un perfil ideológico que no agrada a quienes hoy mandan), bien decía que en Tuy, “la catedral, reina, vigila y preside”. Comenzada a construir en el siglo XII, la catedral es terminada en 1225 o 1232, se sitúa en la parte alta de la ciudad dominando el Miño, y conserva en su exterior el aspecto de fortaleza defensiva, llena de almenas que nos recuerdan los avatares históricos del pasado medieval de Tuy. Mezcla los estilos románico y gótico. Su portada ojival, aloja un magnifico rosetón, en sus columnas existen representaciones escultóricas de personajes del Nuevo y Antiguo Testamento. Llama la atención la escultura de quien se dice sea Salomón, ya que a sus pies se encuentra una figura de tamaño muy reducido que pudiese ser el enano Marcolfo, su bufón acompañante. También estaría representada la reina de Saba. En el tímpano se desarrollan los misterios gozosos de la Santísima Virgen, la Anunciación, el Nacimiento, con una curiosa Virgen en litera con dosel, motivo orientalizante de gran originalidad, la Anunciación a los pastores, la entrevista de los Reyes Magos con Herodes (éste representado con un curioso cruce de piernas, signo de su personalidad), la Adoración de los Magos y San José. Coronando el conjunto se halla la representación de la Jerusalén Celeste. 24

Ya en el interior de la catedral nos encontramos con tres naves y diversos sepulcros medievales. La Capilla de San Telmo, patrón de Tuy, también es llamada de Torquemada, porque allí yace Don Diego de Torquemada y Toboso, obispo de Tuy y arzobispo electo de Sevilla, que pese a alguna referencia errona que por ahí circula, nada tiene que ver con su homónimo famoso inquisidor. Pero volvamos a San Telmo, nacido en Fromista, villa palentina de la que también es patrono, acabó asentándose en Tuy, donde sus huesos reposan. Paradójicamente castellano de tierra adentro, resultó ser un santo muy marinero. Los famosos fuegos de San Telmo que aparecen en los aparejos de los barcos como un resplandor brillante blanco-azulado producto de la ionización de la atmosfera, se tratarían de los resplandores con los que el Santo se hace presente cuando peligran los que se echan a la mar. De su tumba también manaba un milagroso aceite sanador, que junto a las cuentas de su rosario servía para conjurar las tempestades. Podemos contemplar la Capilla do Sacramento, donde Pedro Madruga se dice impartía justicia. Destaca el retablo de la Expectación, en el lado opuesto, se halla el magnifico Monumento de Semana Santa, obra de Juan Luis Pereira en 1775. En la capilla mayor está situado el coro realizado en 1699 por Castro Canseco. Junto al crucero se hallan los Organos Barrocos, de 1714, obra de Domingo Rodríguez de Pazos. El órgano mayor está dedicado a San Telmo a caballo. No hay que perderse el claustro de factura gótica cisterciense, ni sobre todo dejar de subir a través del mismo a la Torre del Homenaje, desde donde se contempla una espectacular panorámica del Miño, de la ciudad y de la vecina Valença. Tras dejar la catedral hay que dar un paseo por el casco histórico de la ciudad. La Corredera y la Calle Ordoñez represen-

Catedral de Tuy

tan la zona más bulliciosa. Detrás de la catedral, el casco antiguo de Tuy tiene estructura medieval, con angostas y estrechas calles, con desniveles y recovecos en los que nos

sorprenden la iglesia de San Telmo, que distinguiremos rápidamente por ser el único ejemplar del barroco portugués de Galicia; la capilla de la Misericordia, concebida en sus inicios para dar refugio y sepultura a los indigentes; o el Convento de “las encerradas”, donde las monjas clarisas elaboran sus famosos peces de almendra y almendrados artesanales. La calma que se respira invita a deambular con sosiego por esta intrincada red de calles empedradas, de las que las que Entre Fornos, Canicouva, Corpo Santo o Alfolís nos servirán de guía para sin prisas ir acercándonos en nuestro paseo a la iglesia Mendicante de San Domingos, situada en la parte baja, casi pegada al Miño, desde cuyos jardines tenemos unas vistas impresionantes de Tuy. Un poco más alejada del caso urbano nos encontramos en una coqueta plazoleta de la parroquia de Rebordans, la iglesia de San Bartolomé, que data de los siglos XI y XII, en

Monte Aloya 25

la que hay unos bien conservados capiteles románicos y unos frescos en el ábside, que datan del siglo XVI y representan escenas de la Pasión de Cristo. Camino de la antigua frontera y el puente internacional se sitúa el Parador de Turismo de Tui o Parador de San Telmo, de factura moderna, reproduce la arquitectura palaciega gallega, y nos ofrece otro punto desde donde contemplar la típica silueta de Tuy, o eso que ahora llaman sky line. En las proximidades los amantes de la naturaleza podemos visitar el Parque Natural del Monte Aloya, con rutas de senderismo, áreas recreativas y unos espectaculares miradores sobre todo el valle del Miño, además de unas sugerentes construcciones, como la capilla de San Julián, totalmente integradas en la exuberante naturaleza de la cumbre. Tomiño Desde Tuy cogemos la carretera a La Guardia que discurre paralela al Miño, antes de llegar a Goián merece la pena desviarnos hacía el interior para echar un ojo a la iglesia parroquial de Santa María de Tomiño, situada en el principal núcleo urbano de Tomiño, O Seixo, de estilo románico que fue iglesia de un monasterio benedictino femenino. En la parroquia de Tebra, encontramos la torre y pazo del mismo nombre, de propiedad privada no visitable en su interior, pero de bella estampa exterior. Su origen se remonta al siglo XIII. Pedro Madruga, como sabemos partidario de la Beltraneja, levanta un castillo en el lugar en el siglo XV, siendo demolido en 1482 por orden de los Reyes católicos; la actual torre, ubicada en el lugar de Outeiro y de estilo renacentista, recibió autorización para construirse en 1532 por la reina Juana la Loca a petición de Don Álvaro Suárez de Deza. Santa María de Tebra, la iglesia parroquial, posee la curiosidad de haber pertenecido a la Encomienda de la orden de Malta. El Parque Arqueológico Monte Tetón, también en la parroquia de Tebra, ofrece la posibilidad de dar un paseo campestre y observar un conjunto de petroglifos, que se consideran los más grandes de Europa. El petroglifo de Real Seco es el mayor, con un diámetro de 3,5 metros y 17 anillos concéntricos, pero el que mejor se aprecia es el petroglifo de Portaxes con 18 anillos concéntricos y un diámetro de 2,5 metros. Pero para nosotros el monumento más interesante de Tomiño es la Fortaleza San Lorenzo de Goián. Recuerdo de las guerras de restauración en el siglo XVII entre España y Portugal. A lo largo del Miño, en ambas orillas se construyeron diversos sistemas defensivos integrados por 26

baluartes construidos en piedra y terraplenes. El fuerte de A Barca en Goián fue objeto de varios ataques portugueses, siendo tomado en 1663. En 1668 tras firmar la paz con Portugal se devuelven las plazas tomadas. En estas circunstancias, la Fortaleza de Goian, ya en manos españolas, se reconstruye como un pequeño fuerte, con capacidad para tres compañías de infantería, con el fin de mantener el control del paso del Miño y dar replica al fuerte de Vilanova de Cerveira, situado en la otra orilla, y hoy mejor conservado que el fortín español. Esta fortaleza de San Lorenzo tiene planta cuadrada, y esta adaptada a las necesidades defensivas propias del uso de armas de pólvora, con baluartes en los ángulos y tres garitas en cada uno. Tres medias lunas defienden las cortinas exteriores, adquiriendo en planta una forma estrellada, rodeada toda ella por un foso. No está en buen estado de conservación, pero desde el mismo podemos contemplar una bonita panorámica de la rivera del Miño y Vilanova de Cerveira. O Rosal Seguimos Miño abajo, por unas tierras ricas en buenos caldos. La denominación de origen Rias Baixas tiene aquí el centro de la subzona de O Rosal. No todo va a ser en Galicia Albariño, y los vinos del Rosal, combinan la archifamosa uva gallega, con otras variedades menos conocidas como Loureira, Treixadura, Caíño…, el resultado son unos vinos que según los “sommeliers”, ofrecen a la vista un amarillo pálido y en la nariz nos hablan de frutas como la manzana verde, uva madura, pero también la sorprendente flora tropical del valle. Pero dejemos eso de hablar de vinos para los enólogos, lo suyo es catarlos nosotros, y para ello podemos elegir alguna de las numerosas bodegas de la zona, señalizadas dentro de la ruta de los vinos de Rias Baixas. La Fiesta de exaltación del vino se celebra durante el mes de julio, concretamente el fin de semana anterior a la celebración de las fiestas patronales en honor a la Virgen del Pilar (día 25), y en las que las diferentes bodegas participantes llenan de casetas la plaza de del Calvario en El Rosal. No deberíamos abandonar O Rosal sin visitar los Molinos de Folón y Picón, con una antigüedad que va desde el siglo XVIII al XX, podemos encontrar hasta 24 molinos que se sitúan de forma escalonada uno sobre otro en una empinada ladera con un desnivel de unos 75 metros de altura, dando toda una lección de la sabiduría popular sobre el aprovechamiento de las aguas y a la

Molinos de Fol贸n 27

vez componiendo un cuadro estético digno de inspirar a Cézanne. Cerca se puede visitar también la cascada que se forma en el Río das Penas.

al lado mismo de la carretera. En la cima existe un pequeño museo donde se exponen algunos de los hallazgos de la excavaciones arqueológicas.

La Guardia

En la subida al alto o picón del Facho, que distinguiremos por la antenas en él construidas y porque está coronado por una cruz, nos encontraremos con dos Vía Crucis, uno antiguo de cruces simples datado a finales del siglo XVII o principios del siglo XVIII y el nuevo y artístico comenzado en 1923 y terminado en 1940, inspirado en cruces celtas de Irlanda y Bretaña. En lo alto existe un mirador que se asoma sobre el puerto de La Guardia.

Son muchos los atractivos que ofrece esta típica villa marinera gallega, donde el Miño viene a reposar en la mar. Sin duda la atracción estrella es el monte de Santa Tecla. Las vistas más impresionantes de toda Galicia. Como si estuviéramos suspendidos en el aire a la izquierda la desembocadura del Miño, a la derecha La Guardia, y enfrente el océano Atlántico, con su profundo azul que se prolonga hasta el infinito y nos lleva a imaginar las lejanas tierras de América. Antes de llegar a la cumbre se encuentra el castro más conocido de Galicia, que lleva el mismo nombre que el monte. Poblado galaico-romano cuyas excavaciones se iniciaron en el año 1913, y que los expertos han datado en el siglo I a.c., época del emperador Augusto, abandonándose a finales de la época Julio-Claudia, que finaliza en el 68 d.c., nos ofrece la típica estampa que se nos viene a la cabeza cuando nos hablan de los castros celtas. Urbanísticamente aparece un abigarrado conjunto de construcciones circulares, bien conservadas, existiendo un par de viviendas reconstruidas

La cima del Monte Santa Tecla está ocupada en buena parte por el santuario que le da nombre y en su punto más alto por un mirador panorámico que nunca deja indiferente a nadie. Santa Tecla habitaba la ciudad de Iconios, en Asia menor, era hija de familia rica y al parecer hermosa y casadera. Cuando sobre el año 48 escuchó predicar a San Pablo decidió seguirle en su peregrinar, lo que no sentó muy bien a su prometido y circulo de familias pudientes a la que pertenecía, por lo que denunciaron a San Pablo por hechicería. Encarcelado, Santa Tecla vendió sus joyas para conseguir su liberación y a partir de entonces

Castro Santa Tecla

se dedicó a predicar el cristianismo. Perseguida, supera milagrosamente varios intentos de martirio, lanzada a un foso de reptiles fue respetada por estos; atada entre dos bueyes, para ser despedazada, los bueyes perdieron sus fuerzas; la colocaron en una pira para quemarla viva, pero

La Guardia

el fuego se apagó. Viendo lo sucedido, la dejaron en libertad y continuó su labor evangelizadora y vivió hasta muy mayor como anacoreta dedicada a la oración. Esta protomártir termino sus días cuando unos soldados entraron a la cueva para ultrajarla, pero esta se derrumbó dejando fuera sólo un brazo de la Santa que se conserva como reliquia. Precisamente en la capilla, que al parecer data de entre los siglos XII y XVI, se conserva desde 1951, un trocito de reliquia del famoso brazo de la Santa enviado por el Arzobispo de Tarragona, de la que es patrona. Y también un trocito de la auténtica Lignum Crucis. El último sábado de agosto se celebra la curiosa procesión del Voto, a la que sólo asisten varones, que asciende el monte y que recuerda la gran sequía que asoló la zona en el año 1355 y como los lugareños rogaron a la patrona para que aquella sequía finalizara. La Santa se apareció a una pastora a la que comunicó que la sequía terminaría cuando los vecinos subieran al monte para orar y hacer penitencia. Para ello los devotos, ayunaron durante tres días y tres noches y prometieron repetirlo un día cada año. Para despedirnos nos bajaremos a La Guardia. Su puerto pesquero nos ofrece la típica imagen que uno siempre espera encontrase en la costa gallega. Precediendo la entrada al puerto se encuentra el Convento de San Benito, del siglo XVI, hoy establecimiento hostelero, que nos abre paso a una plazuela que a uno y otro lado extiende sus brazos para acoger el paseo en torno al puerto, que está jalonado por numerosos restaurantes y tascas, donde podremos degustar la archifamosa langosta de La Guardia y demás exquisiteces 29

de la gastronomía gallega. La actividad marinera queda rodeada por unas coloridas casas, pero lo primero que nos llama la atención es el ornamentado y alto espigón que protege el puerto, sobre el que podemos ver estrellarse las enormes olas del Atlántico cuando arrecia el mal tiempo. A su vera encontramos una moderna reconstrucción de una pequeña fortificación circular conocida por La Atalaya, que vivió sus momentos de gloria en el siglo XVII durante la

guerra de la Restauración de Portugal. Hoy el edificio alberga un pequeño museo del mar. Si continuamos bordeando la costa hacía el norte llegaremos en unos cientos de metros a las pequeñas playas de Fedorento y O Muiño. En el extremo sur del puerto podemos encontrar el inicio de un extenso paseo perfectamente acondicionado que nos llevará, si tenemos ganas de andar, hasta la misma

Castro Santa Tecla

desembocadura del Miño. Por el camino podremos disfrutar de una costa llena de rompientes en la que es fácil olvidar los ajetreos de la vida diaria viendo el ir y venir sobre las rocas del oleaje. La playa de Camposancos, situada entre pinares, asiste impasible a los últimos metros que le quedan al Miño antes de diluirse en la inmensidad del océano, y si seguimos unos centenares de metros más hasta la playa de Codesal, situada enfrente de la villa

portuguesa de Caminha, podemos disfrutar de la belleza y la riqueza en aves acuáticas del estuario del Miño. Y será aquí, donde acaba su viaje el Miño, donde nosotros terminemos también el nuestro. l

El camino erróneo Es un pasatiempo favorito de nuestro establishment político e intelectual, competir entre sí para ver quién vierte sobre el Camino elogios más desmedidos. Permítanme que plantee una hipótesis herética: ¿Y si este fuera el momento en que se torció todo para Galicia?

Andrés Freire. Profesor de lengua española y literatura

Es vicio común de los aficionados a la historia el preguntarse “en qué momento se torció todo”, con qué ocasión el recto camino de una sociedad se echó a perder. Los que gustan de la historia antigua, por ejemplo, discuten si fue Aníbal con sus elefantes, si Sila marchando sobre Roma, si César cruzando el Rubicón. Es un juego divertido éste de la contrahistoria; yo mismo lo practico sin rubor y de todo culpo a Alejandro 32

de Macedonia quien, tras la victoria sobre el Persa en Gaugamela, prefirió perseguir estúpidas quimeras de imperios asiáticos, cuando su destino era haber unificado el Mediterráneo bajo dominio griego. El galleguismo, cómo no, es perito en este juego y decidió ya hace tiempo cuál era su momento, y quién el culpable, su chivo expiatorio. Fue cosa de Manuel Murguía, verdadero padre

de Galicia e inventor de la idea. En sus tiempos jóvenes, cuando aspiraba a historiador progresista, elogió a la reina Católica, por pacificar Galicia y establecer sus instituciones propias. Más tarde, cuando mutó en constructor de una nación y su mitología, tildó a Isabel de Trastámara de usurpadora e invasora, verdadera responsable de la destrucción de nuestra tierra. Castelao completó el mito acuñando “la doma y castración de Galicia”, y atribuyendo tal dislate a un historiador clásico español. Lo curioso es que, si practicáramos en serio este juego, sería muy fácil encontrar en nuestro pasado un momento de este tipo, una quiebra de la historia normal de Galicia a causa de un fenómeno externo de enorme importancia, que alteró la evolución natural de las cosas propias. Por tanto, en caso

de proponer alternativas y soñar “contrahistorias” lo natural sería centrarse en él. La circunstancia a la que me refiero es obviamente el Camino de Santiago, cuyas consecuencias a largo plazo para Galicia no han sido del todo analizadas. Al contrario, es un pasatiempo favorito de nuestro establishment político e intelectual, tan ligado por otra parte a Santiago, competir entre sí para ver quién vierte sobre el Camino elogios más desmedidos. Permítanme pues que plantee una hipótesis herética: ¿Y si este fuera el momento en que se torció todo para Galicia? ¿Y si nos hubiera ido a todos mejor de no haber aparecido aquí una tumba apostólica, y el obispo residiera todavía en Iria Flavia-Padrón, el arzobispo en Braga, y Compostela no fuera más que otro valle lluvioso y somnoliento?

No ignoramos, desde luego, los factores positivos del Camino. La Xunta de Galicia y sus escribidores a sueldo nos los recuerdan hasta el tedio. Parece, incluso, como si el Camino fuese el único pasado, el único atractivo de Galicia. E insisten sobre su efecto cohesionador sobre Europa, la opulencia instantánea de las villas por las que allí pasaba, y el patrimonio histórico que nos ha legado. Dejan en segundo plano, por supuesto, que el Camino de Santiago era también conocido como Iter Francorum, camino de los francos, y que era ante todo la “autopista del norte”, en un tiempo en que la España cristiana solo tenía norte y un espolón en Toledo. Nada de ello importa para la historia oficialista, que insiste en recordarnos la antigua gloria del Camino y ha simbolizado en la figura del Arzobispo Gelmírez todo aquel momento de esplendor. Y con libros, congresos, exposiciones ensalza a nuestro héroe, que era gallego de pro y de raza, el responsable de la conversión de Santiago en sede metropolitana, el principal constructor de la Catedral, el que alzó una armada contra los piratas, y por supuesto, el arquitecto intelectual de la coronación de Alfonso Raimúndez como último rey de Galicia. Prefieren no recordarnos que, nada más coronarse rey, Alfonso VII marchó a León

a intentar hacer lo propio allí y al morir, ya Imperator totius Hispaniae, cedió Castilla a su primogénito, León y Galicia juntas a su segundo hijo. La historia oficial deja también en segundo plano las circunstancias externas que hicieron propicio el auge del Camino: la entonces todopoderosa orden de Cluny, verdadero sostén de Gelmírez, se atrevió a soñar con disputar la sola primacía de Roma, oponiéndole su propia sede apostólica Oleadas de inmigrantes, tanto francos de allende los Pirineos, como mozárabes y judíos escapando de la oleadas invasoras bereberes, venían al norte para repoblar el territorio. Los reyes de Castilla y León aprovecharon y engrandecieron el mito cohesionador de un Apóstol que mataba moros en batalla. El discurso oficial obvia todo esto y prefiere considerar a Gelmírez, hombre brillante y enérgico, como único artífice del Camiso. Sin embargo, frente tanto incienso también recibe ataques. Principalmente de historiadores extragalaicos, donde son comunes las críticas. El gran historiador portugués, Alexandre Herculano, muestra la opinión común más allá de nuestras estrechas fronteras cuando lo juzga como homem de intolerável vaidade e de nâo menor cobiça.

Entre nosotros, el precursor de los historiadores galleguistas, Benito Vicetto, inició el camino crítico al recordar el papel de Gelmírez en la segregación del Arzobispado de Braga, antigua sede metropolitana, con el objetivo de elevar el obispado de Santiago a la categoría de arzobispado: “¿Quién detuvo la fuerza de los acontecimientos y evitó que con Teresa se desvaneciera en el lodo la independencia injustificable de Portugal, recibiendo la cuestión un desenlace inesperado: Gelmírez?”. También Castelao, reprochando ridículamente a un hombre del siglo XII que no pensara con conceptos políticos del siglo XIX, le acusa de que “traicionou os nosos anceios e desviou as nosas enerxías, creando un Emperador para Toledo en vez de formar un Rei para Compostela”. Y el actual historiador de referencia, Ramón Villares, que encuentra serios problemas para comprender la independencia portuguesa (“esta aparición do reino de Portugal é difícil de explicar”), no puede menos que reconocer que Santiago se convirtió “nun símbolo de resistencia cristiá frente ós mouros e no representante da monarquía astur-leonesa-castelán en Galicia”. Otros no sienten duda alguna ante el valor de Gelmírez: el patriarca Murguía, para quien la Galicia esencial y verdadera, la que realmente

Nuestro Suso de Toro, en su polémica relectura de la historia cultural de Galicia por medio de una serie de artículos para El País, ha retomado la hagiografía para entronar al Arzobispo, ya devenido en Xelmírez, a la categoría de Padre de la Patria. Por más que fantasee con que Gelmírez convirtiese Santiago en “un centro cultural europeo que deu, entre outros frutos, a literatura das Cantigas”, no hay base documental para esto fuera de su imaginación.

importaba, era el territorio delimitadoporelarzobispado de Santiago, no dudó en decir de Gelmírez que fue “famosísimo instituidor de Galicia, el primero de sus hijos”. Otro santiagués, nuestro Suso de Toro, en su polémica relectura de la historia cultural de Galicia por medio de una serie de artículos para El País, ha retomado la hagiografía para entronar al Arzobispo, ya devenido en Xelmírez, a la categoría de Padre de la Patria. Pero las (escasas) críticas recaen sobre Gelmírez y no sobre el Camino. Por consiguiente, quedan sin apenas analizar, entre tanta pompa, sus consecuencias, no para Santiago, sino para 33

toda Galicia. Su esplendor duró relativamente poco, hasta que las conquistas de Fernando III inclinaron hacia el sur el eje geoestratégico de las Españas. Cuándo esto ocurrió, y cuando pasó paulatinamente la moda peregrina y el turismo, ¿qué nos quedó a los gallegos? Quedó una tierra aislada y periférica, desligada del sur y ligada políticamente a una meseta a la que se unía por caminos penosos. Tal anclaje en el mapa de España convenía a Santiago y a las villas del camino (y no perturbaba demasiado a Coruña, capital del norte y puerto cantábrico), pero dañó al resto, sobre todo a la Galicia del sur, fuera de las grandes redes viarias y aislada progresivamente de Portugal.

Albornoz indignó a los portugueses al considerar su independencia como un hecho “casual y fortuito”. Algún historiador del país vecino responsabiliza de ello al elemento diferencial suevo, pueblo que se concentró sobre todo en la zona de Braga. El propio Ramón Villares sugiere que hay que remontarse a los conventos de la Gallaecia romana: la escisión hundiría sus raíces en la diferencia entre la Gallaecia Lucensis y la Bracarensis. Si tal fuera el caso, podríamos entender mejor el desdén, cuando no hostilidad, con que el resto de Galicia trata a Vigo, ciudad de la Bracarense aquende el Miño; que la frontera entre las provincias era, según parece, el río Verdugo donde Pontesampaio.

Con el tiempo, la definitiva escisión portuguesa acabó convirtiendo a España en un país mediterráneo, y enemigo secular de Inglaterra. El Atlántico Norte se convirtió así en un mar peligroso para los barcos españoles, lo que favoreció todavía más el aislamiento de nuestra tierra.

Sea como fuere, innegable consecuencia del Camino fue el desmesurado poder de la iglesia en Galicia, sobre todo del arzobispado de Santiago. Mientras en otros condados de Hispania, la aristocracia era la minoría rebelde que impulsaba a alguno de los suyos a adquirir título del rey, la nobleza gallega quedaba debilitada frente al clero santiagués, cuya fortuna estaba ligada a los reyes de la meseta, a quienes tantas prebendas debía y de quienes dependía su fuente de riqueza. La burguesía autóctona también acusó la injerencia del Camino y sus peregrinos. “Sus

Por supuesto, una persona informada podría detener aquí mi especulación y recordar que la escisión entre Galicia y Portugal no tiene por qué ser achacada al Camino. Ya el epitafio del desdichado rey García le nombra Rex Portugalliae et Galliciae. Sánchez 34

frecuentes llegadas –nos explica la historiadora Elisa Ferreira- frenaron el desarrollo de una flota propia y acostumbraron al mercader gallego a un papel pasivo o con poca iniciativa”. La vertebración territorial se desvió de la costa y de nuestros grandes puertos naturales, y se inclinó hacia el interior rural, representado por el eje Santiago-Lugo.

nadie se engañe, Santiago fue, primero, bastión de la cultura latina y, más tarde, la principal vía de entrada de la lengua castellana en Galicia. Ya Alfonso X escoge el castellano para comunicarse con las Tierras de Santiago. Y en siglos posteriores, sus arzobispos van a estar en la vanguardia del uso de este idioma con su grey.

Tampoco nuestra cultura quedó indemne. Por más que un Suso de Toro fantasee con que Gelmírez convirtiese Santiago en “un centro cultural europeo que deu, entre outros frutos, a literatura das Cantigas”, no hay base documental para esto fuera de su imaginación. Con el Camino, llegaron las nuevas corrientes culturales de Europa, pero hubieran llegado también sin él. Los elogiables esfuerzos del Arzobispo por elevar el nivel cultural de su iglesia llevaron a su cumbre a la literatura medieval latina. De ahí la Historia Compostelana, escrita principalmente por autores franceses para mayor gloria de Gelmírez. De ahí también el Codex Calixtinus, otra obra en latín escrita por franceses y en la que las referencias a Galicia son esporádicas y más bien críticas. Las Cantigas en gallego-portugués, en cambio, triunfaron en territorio extragalaico, en las cortes de reyes en Castilla (Alfonso el Sabio) y Portugal (Don Denís). Que

La geografía también alimenta nuestra sospecha de que la existencia de Santiago es un desvío en la historia de Galicia: La depresión meridional es una pequeña hendidura que cruza nuestra costa desde Tuy a Carballo. El camino gallego de la costa traza esta breve falla desde que hay caminos. La propia autopista A-9 la sigue más o menos fielmente… hasta que llega a Padrón-Iria Flavia. Allí se desvía de su curso natural para alcanzar Santiago de Compostela. Es buen símbolo del escorzo histórico que representó el mito apostólico sobre la historia de Galicia. Hoy Compostela es una ciudad dinámica, vibrante y viva. Pero crecida sobremanera en torno a un nuevo poder político, de nuevo cerrado e introspectivo, sin duda excesivo. Ahora no mandan los clérigos, sino ambiciosos funcionarios de la Xunta que, como los curas de antaño, disfrutan de privilegios y prebendas. Su fuerza descansa ya no en

la fe sino en la idea, el dios menor del nacionalismo. Es lógico que su nuevo ascenso al poder territorial gallego haya resucitado la historia antigua de sus tiempos de esplendor. Nuestros mayores no sentían la obligación patriótica por cantar las glorias de Santiago. Cuando en 1814, la corporación viguesa, recién elevada a la categoría de ciudad, quiere sustituir la venera de los peregrinos de su escudo (Vigo había formado parte del patrimonio temporal del Arzobispado) por el olivo actual, lo justificó ante el rey diciendo que la concha compostelana era “signo de vasallaje y reconocimiento servil”. Nada explica mejor la decadencia de la ciudad olívica –la mía, por si quedan dudas…- que su aceptación acrítica del ideario galleguista, que nos insiste que lo más importante es Galicia, cuyo centro es Santiago, y condena así a Vigo a un papel secundario allá en la esquina y en la frontera. Y la afamada sociedad civil viguesa protesta este papel, sin atreverse a admitir que su “reconocimiento servil” al galleguismo conlleva su subordinación a Santiago.

desde Oriente, de no ser por la serie de coincidencias que propiciaron su existencia, Compostela hoy sería no más una villa secundaria en la red urbana de Galicia. No disfrutaríamos de sus joyas arquitectónicas, pero las cosas propias hubieran sido muy distintas. Acaso mejores, acaso peores, siempre distintas. Por eso sorprende que, cuando nos da por soñar contrahistorias (Suso de Toro, por poner un ejemplo, imaginaba a un Colón descubriendo América para el rey portugués en Otra idea de España), no nos atrevamos a detener aquí nuestra mirada y pensemos: sí, el Camino fue gran cosa para Santiago, pero ¿estamos completamente seguros de que fue bueno para Galicia? l

Por supuesto, esta reflexión contrahistórica no pasa de ejercicio absurdo. Nada de lo decimos puede ser corroborado. No es dudoso, sin embargo, que de no ser por el milagro de un Apóstol llegando en barca de piedra 35

HISTORIA

A herdanza grecolatina en Galicia:

Santa Eulalia de Bóveda

ALFONSO DE LA VEGA. Enxeñeiro e escritor

Non lonxe de Lugo capital encóntrase un enigmático e precioso templo, unha xoia que cabe considerar política e culturalmente incorrecta para os inventores do imaxinario celtista e para os ortodoxos do monopolio do Cristianismo na Cultura europea. É dicir, para a armazón “orzamentada” do galeguismo oficial.

En 1917, tres anos despois que o noso templo lucense, en Roma, descubriuse enterrada unha loxa pitagórica que inspirou a dona María Zambrano en “O home e o Divino”. Renan xa rezara a súa pregaria ao Acrópole onde moraba Atenea, a deusa da sabedoría. O seu bufo espantadizo agora voa na penumbra e non sabe en que outro ombro pousarse.

Nestes tempos de incerteza e desolación onde as columnas que sosteñen as nosas institucións reséntense tanto que parecen a punto de caerse, convén buscar refuxio espiritual, harmonía e inspiración en lugares sagrados, onde as 36

continxencias da Actualidade non escurecen a Realidade perenne. Unha das xoias máis preciosas pero menos visitadas do magnífico patrimonio artístico de Galicia é o recinto chamado Sª Eulalia de Bóveda. Esta pequena marabilla da arquitectura sagrada resulta todo un reto de interpretación arqueolóxica e simbólica. E supón certo desafío á hexemonía das culturas oficialistas establecidas, o celtismo e o cristianismo, o que acaso explicaría que unha xoia tal, que sería lugar de peregrinación obrigada para calquera persoa culta ou sensible, non sexa demasiado coñecida do gran público.

Esta pequena marabilla, xoia arquitectónica do patrimonio galego e español resulta todo un reto de interpretación arqueolóxica e simbólica.

Habería que ter podido coñecer a forma orixinal deste singular recinto para determinar con exactitude a que culto ou actividade sagrada estaba dedicado: templo pitagórico, centro iniciático mitraico, lugar de curación integral segundo o culto de Asclepios ou acaso con algunha relación co culto

de ftálico de Dionisos, como as figuras con grilandas parecen suxerir. De xeito que cabe pensar que se relacionaba cos Misterios do paganismo. E é que ás modificacións e alteracións sufridas ao longo dos séculos hai que sumar os doce anos no que estivo sen control oficial, a disposición do ordinario do lugar e de caciquiños locais ignorantes e desaprensivos, que o desfiguraron e mesmo o empregaron como curro. Só cando o novo bispo de Lugo se ocupou do caso, xa en 1926, o singular monumento dispuxo de certa protección oficial e realizáronse diversas intervencións, algunhas de dubidosa oportunidade e conveniencia. O estraño edificio en forma de nave rectangular que estivo dividida en tres xunto cunha pequena capela, coñecido hoxe como Santa Eulalia de Bóveda ou Bóveda, encóntrase situado baixo o adro da parroquia de Santa Eulalia, a uns quince quilómetros da capital de Lugo, e descubriuse a principios do século XX. Carecemos dunha visión total ou integrada do conxunto da edificación ao faltar a parte superior, polo que tanto a súa orixe, cronoloxía, utilidade ou razón de ser resultan polémicas. Ao misterioso lugar accédese a través dun proto-arco de ferradura, -elemento arquitectónico de orixe oriental asociada erroneamente á arte islámica-, xa empregado nalgunhas lápidas romanas e logo polos visigodos, de modo que sería un dos máis antigos coñecidos en España. Outra importante calidade de tan singular edificación. Para Bevan, de cuxo texto clásico sobre “Historia da arquitectura española” tomóuse a fotografía histórica, tería algunha relación coas construcións prerrománicas asturianas. Pero modernamente este templo considérase máis antigo, quizais do século IV, e estaría concibido como un templo romano in antis, aínda que orientado cara a Occidente cun pronao abovedado en canón. O certo é que non sabe con total certeza a súa cronoloxía nin dedicación. Ángel del Castillo no seu “Inventario da riqueza monumental e artística de Galicia” considera que puidese ser, aínda que non é seguro, un templo cristián dos que se citan no Concilio de Ilíberis, ano 306, con pinturas pagás. Puidese ser un ninfeo ou templo dedicado a Diana. Castroviejo na súa “Galicia, guía espiritual dunha terra” comenta que constitúe un problema da arqueoloxía cristiá, aínda que se concluíu que se trataba dun ninfeo neroniano logo cristianizado ou un balneario máis menos sacro, en virtude da existencia

dunha especie de cubeta ou pequena piscina ou ben da interpretación dos relevos con grupos de figuras coas mans en alto, ou illadas axitando teas, toallas? sobre as súas cabezas. Un exemplo: ao Sur de Mérida, no actual pobo de Alange (Castrum Colubri) existen unhas termas de augas medicinais. Trátase dunha construción cuadrilonga en cuxo interior existen dúas grandes cámaras circulares con claraboia no centro da cúpula, nichos nos muros e unha piscina circular. Semellante, segundo o marqués de Lozoya, á das termas do Foro e á das Estabianas de Pompeia. Na mitoloxía as ninfas son seres protectores da Natureza que participan da condición dos deuses e dos homes. Homero fai referencia a un antro dedicado ao seu culto na Odisea. As ninfas poden ser celestes, terrestres e das augas. As Dryadas protexen os bosques, as árbores e sobre todo os quercus. E as Hamadryadas as aciñeiras en especial. Segundo Cicerón (discurso pro Milone) tiveron un templo no monte Celio xunto a un bosque de aciñeiras que lles estaba consagrado. As Limoniadas protexen as pradarías. As Napeas os prados e forestas. As Ephidriadas ou ninfas acuáticas divídense en diferentes clases: así as Nereidas no mar. Acaso se poden ver reminiscencias do antro das ninfas homérico. Coas súas dúas entradas, unha para os homes e outras para os deuses. A abertura volta cara a Boreas servía para o descenso das almas. E as rexións do Notos están reservadas para os que soben cara aos deuses. É o camiño dos iniciados ou inmortais... Os antros estaban dedicados ás ninfas e sobre todo ás náiades que velan sobre as fontes e reciben o nome das augas das que proceden. No mosteiro de Samos, non moi lonxe de aquí, no camiño de Santiago, existe tamén unha preciosa fonte barroca dedicada ás nereidas. As ninfas Náyades protexen as fontes e as Liternades, os ríos. Non obstante, os obxectos que parecen axitar sobre as súas cabezas as figuras do relevo citado tamén puidesen ser grilandas propias das procesións e cerimonias dos Misterios pagáns de Eleusis, Isis ou Dionisos. A asociación ao culto de Dionisos puidese facerse atendendo ás figuras borrosas da entrada con grilandas florais como as empregadas polas mulleres en honor de Pan itifálico nun culto á fecundidade. A inferior recorda vagamente a figura típica do famoso Índalo ibero, deus da chuvia.

Pero pode que fose un recinto onde se celebraban antigas cerimonias coñecidas como Misterios iniciáticos. Son varias as posibilidades que poden aducirse atendendo ao que queda. Cabe supoñer algunha relación co templo mitraico romano lucense. O Mitreum da hoxe igrexa de San Clemente en Roma recorda a Bóveda na súa disposición aínda que presente un ara de Mitra e non unha piscina. Ou pode tratarse dun templo ou loxa pitagórica como a famosa descuberta accidentalmente en Roma en 1917 datada no século I da nosa era da que se fai eco a eximia dona María Zambrano en “O home e o divino”. A favor da hipótese mitraica estaría que tal era a forma mistérica máis estendida entre os oficiais romanos ou que nos seus rituais usábase unha abertura cenital practicada ao recinto sagrado, xeralmente unha cova, é dicir, subterráneo. Pois o nacemento dos heroes solares Zeus, Mitra ou mesmo Xesús prodúcese en covas. Tamén a presenza de frescos con motivos vexetais. Pero non obstante, non existen, polo menos agora, representacións de touros, figura esencial na liturxia mitraica, que segundo algúns autores mesmo tería inspirado certos ritos sacramentais do Cristianismo primitivo. Pero a presenza en Bóveda de ventás triangulares, tres columnas exentas, a pedra bruta ou sen tallar e un galo, heraldo de Apolo, poderían avalar a hipótese pitagórica que ten en contra a súa maior rareza e sofisticación. Se ben é coñecida a actividade filosófica do pitagórico hispánico Moderato de Gades no século I, non temos noticia desas actividades tan lonxe do Mediterráneo como é a meseta lucense. As ensinanzas de Pitágoras baseadas nas tradicións mistéricas exipcias e caldeas, son esencialmente laicas e promoven un método persoal de busca da perfección espiritual, e dun modo ou outro áchanse en moitas manifestacións de diferentes escolas iniciáticas occidentais, incluída a Masonería tradicional. A favor: que fose subterráneo como o eran así os seus templos, onde para seguir a máxima do mestre de Crotona “non se fale de cousas pitagóricas sen luz”, o Mestre acendía o Lume sacro en cada unha das súas asembleas. Como protector das influencias maléficas e como símbolo de que cando o verdadeiro sol brilla en todo o seu esplendor non se precisan as candeas. Nos ritos pitagóricos empregábase con profusión a auga astral, o que sería coherente coa piscina ritualística existente en Bóveda. Os traballos sagrados eran conducidos polo Mestre ou o Ancián dende o Oeste, cunha xerarquía simbólica do espazo arquitectónico similar á do noso recinto e á común nos templos gregos, e oposta na súa orientación á dos cristiáns. 38

As tres suxestivas columnas que rodean o recinto para a auga poden corresponderse á idea xeométrica da manifestación perfecta, obtida a Lei do triángulo grazas á acción conxunta da Sabedoría, a Fortaleza e a Beleza. As grandes pedras brutas primitivamente existentes pode que sexan entullos da antiga construción existente enriba, ou ben, pola contra, quen sabe se representarían o home sen iniciar, que aínda non tallou a súa propia personalidade ata transformar a pedra en cúbica e permitir así a construción do seu propio templo en honor do Espírito. Son extraordinariamente curiosas as plantas representadas nos frescos cuxa silueta recorda a de flores de solanáceas do xénero datura ou a de certos fungos psicotrópicos na liña dalgunhas representacións románicas posteriores de plantas enteoxénicas. Esta presenza de plantas psicoactivas posúe un grande interese non só botánico senón tamén dende o punto de vista de historia dos ritos e relixións comparadas. Existen outros exemplos en igrexas rupícolas de Göreme, (Turquía) ou na capela de Plaincourault, onde a árbore do Coñecemento de Adán e Eva mostra unha curiosa semellanza coa silueta da amanita muscaria de grande importancia no chamanismo universal como estableceu Mircea Eliade e á que modernas investigacións relacionan co soma dos Vedas. A adscrición ao culto de Asclepios, base da antiga medicina grega, basearíase en factores como: a situación extramuros da cidade, para aproveitar a acción benfeitora da Natureza como é o caso dos seus templos sanatorios de Cos, Epidauro, ou Pérgamo, e a utilización da auga. Ou as curiosas figuras en baixorrelevo de dous tollidos, ¿en busca de curación? E moi claramente á presenza do galo en representacións resaltadas. Dicía Sócrates: “ Oh Critón! debemos un galo a Asclepio. Pagade a débeda e non a pasedes por alto”. E de xeito menos claro á silueta dalgún elemento de etnobotánica empregado polos seus efectos narcóticos ou psicoxénicos, pois é sabido que a curación se realizaba durante o sono ou transo inducidos. As versións estilizadas de fungos como a amanita ou as figuras entrelazadas de corolas de Datura representadas en Bóveda suxerirían a utilización destas drogas. Asclepios e os seus sacerdotes médicos coñecían o poder das drogas e as virtudes das plantas. Recomendaba hixiene e boas prácticas de saúde. A piscina do santuario era unha boa fonte de saúde. As rectas completaban os efectos da alucinación. Había drogas máxicas, ingredientes de fantasía, por exemplo

na literatura satírica da época os colirios de sangue de galo branco ou os ungüentos de carne de perdiz, as dúas aves representadas en Bóveda. No templo de Asclepios en Pérgamo pódense contemplar as bóvedas a través das cales se procedería ás curacións durante o sono inducido. Hypnos e Tanatos tomarían baixo a súa protección aos enfermos. En efecto, o culto a Asclepios descansaba na crenza na posibilidade de curar por medio de forzas anímicas, por utilización do sono sagrado. Ou de desdobramentos astrais inducidos. Moitos séculos despois, investigadores dos fenómenos metapsíquicos como o premio Nobel 1913 Carlos Richet, Alberto de Rochas, Ochorowicz, Schiaparelli ou Aksakof, redescubrían a exteriorización da motilidade ou da conciencia. O que non debía ser óbice para que nos antigos santuarios tamén se producisen intervencións de cirurxía mentres os pacientes se achaban en transo. Tamén resulta notable polas súas posibles implicacións o baixorrelevo dunha ave que podería ser un pelicano ou fénix de renovación como cabe achar en Exipto. Símbolo recuperado logo polo cristianismo e o movemento rosacruz. For como for, no silencio solitario, misterioso da noite de Bóveda cabe facer unha evocación para tratar de escoitar dentro destes sagrados muros os ecos das palabras de Fedón contándolle ao pitagórico Equécrates na súa loxa de Fliunte os últimos momentos de Sócrates e a súa simbólica afirmación de que “é moi posible que os que nos instituíron os misterios non fosen homes mediocres, e que, ao contrario, estivesen no certo ao diciren dende antigo, dun modo enigmático, que quen chega profano e sen iniciar o Hades xacerá na lama, mentres que o que alí chega purificado e iniciado habitará cos deuses”. Pois sexa cal sexa a concreta adscrición mistérica, ou simplemente sagrada en calquera das súas formas, de Santa Eulalia de Bóveda, a súa mensaxe central, trasladada dende a época do helenismo moribundo, para calquera buscador espiritual é un convite a meditar sobre as últimas palabras de Sócrates segundo narra Platón: “a alma mostrouse como algo inmortal, iso si estimo que convén crelo, e que paga a pena correr o risco de crer que é así. Pois o risco é fermoso, e con tales crenzas é preciso por dicilo así, encantarse a si mesmo... así que debe mostrarse animoso con respecto da súa propia alma todo home que se afanase nos praceres que versan sobre o aprender, e

adornada a súa alma, non con galas alleas senón coas que lle son propias: a moderación, a xustiza, a valentía, a liberdade, a verdade, e en tal disposición espera poñerse en camiño do Hades”.

O templo aínda conserva o seu potencial vibratorio telúrico nalgunha de as súas partes.

Palabras afastadas en tempo pero próximas para a alma e que nos deberían inspirar nestes tempos de incerteza e tribulación. Malia ser un pequeno edificio, a importancia de Bóveda é moi grande. Pode considerarse como os restos dun raro artefacto cuxo proxecto e funcionamento se terían perdido. Un estraño templo de liturxia descoñecida ou seica un simple lugar de repouso e sanación para a elite lucense romana. Pero, en todo caso, encontrámonos ante unha das xoias arquitectónicas do patrimonio galego e español, cuxo interese simbólico, antropolóxico e arqueolóxico resulta extraordinario. É pena que non sexa moi visitado. Moitos españois xamais oíron falar del. No caso dos galegos probablemente pola moda ou manía interesada e subvencionada polo pernicioso nacionalismo imperante na rexión de intentar illar a cultura galega da do resto de España, de modo que se intenta reducir ou “ningunear” a influencia grega, romana ou pagá comúns a toda a península Ibérica e, en xeral, todo o que cuestiona o esaxerado, pero tan lucrativo para algúns, feito diferencial galego. Pero o templo, aínda que desfigurado, fálanos e sedúcenos con belas palabras acaso eco dun sublime discurso perdido. E aínda conserva o seu potencial vibratorio telúrico nalgunha das súas partes. Envolvidos polo silencio e nunha incerta penumbra que se vai disolvendo a medida que a nosa retina se vai acostumando á tenue luz, podemos escoitar o que nos di aos homes do século XXI, que mensaxe eterna relativa á dignidade sagrada do home nos transmite. Ogallá que a arte sagrada nos axude a recuperar o noso sentido espiritual da Cultura, a Palabra perdida. l

BÓS XENEROSOS Quen protagonizan esta sección son persoasdescoñecidasfóradoseucírculo. Poucos saben da grandeza do seu esforzo e dedicación, a maioría das veces destiñados a mellorar a vida de quen as rodean.

SALOMÉ TEJO E JOSÉ BARREIRO: novos e solidarios GLORIA LAGO

SALOMÉ TEJO Salomé ten trinta anos. Aos vinteún xa era unha moza licenciada en Económicas en busca de traballo. Despois, con máis calma, chegou a licenciatura en Administración e Dirección de Empresas. Ten unha cara doce, quizás un pouco anenada. Cóntame que cando comezou a buscar emprego, ao rematar as entrevistas de traballo, adoitaban dicirlle que preferían a alguén que aparentase máis idade. Tamén probou sorte preparando o CAP e as oposicións a profesora de Secundaria, pero os seis puntos que lles conceden aos profesores interinos son unha barreira difícil de franquear. En 2010 conseguíu unha bolsa dun ano para traballar na Embaixada de España en Colombia; a súa labor consistía en asesorar aos españois que querían abrirse mercado naquel país. Pensou 40

en quedar a vivir alí, pero sen permiso de traballo non hai contrato, e sen contrato non se consegue o permiso. Ao volver a casa agardáballe a incipiente crise e con ela máis paro. Salomé decidiu entón que quería compatibilizar a búsca dun emprego coa axuda aos demáis, de xeito que buscou nas listas de voluntariado do Concello de Vigo algunha actividade na que puidese ser útil. Entre unha longa listaxe de posibilidades elixiu o voluntariado medioambiental, pero foi cando soubo que se necesitaban profesores para nenos de Aldeas Infantiles cando atopóu o que realmente a enchía e... ata hoxe. Neste momento estás axudando a tres nenos a superar as súas dificultades nos estudos Si, son nenos do “Programa familia ampliada” de Aldeas Infantiles. Os seus pais non poden atendelos

porque están cumprindo condena ou porque están internados en centros psiquiátricos..., situacións dese tipo; son persoas con problemas severos. Aos pequenos reubícanos con outros familiares e dende Aldeas dáselles apoio. O ano pasado unha nena de 6º de Primaria logrou aprobar o curso en parte gracias a min, agora está na ESO. É unha satisfacción e un orgullo; sinto que aprobamos as dúas. Coñeces a problemática familiar dos nenos a quen axudas? Prefiro non sabelo, paréceme que se saben que non sei nada sentiranse máis cómodos, coma calquera outro neno que ten clases particulares. Son diferentes? Sí, os problemas que sufriron ocasiónanlles tristura e ás veces ansiedade, e iso repercute nos seus estudos.

Que tal se portan contigo? Ao principio nótoos un pouco retraídos, tantéante, pero pouco a pouco vanse sentindo máis a gusto e motivados ao ver que mellora o seu rendemento académico, que teñen un profe só para eles. Supoño que te decatarás de que estades facendo algo especial, ti e todos os mozos que lles regalades o voso tempo aos demais. Non ten mérito ningún. No meu caso sinto que admirable é a persoa que montou Aldeas Infantiles, quen tivo a idea e púxoa en práctica, ás veces penso nesa persoa e en todo o tempo e esforzo que lle adicaría. Os voluntarios somos iguais có resto, se acaso temos máis conciencia social, sentímonos responsables e somos felices co que facemos.

JOSÉ BARREIRO José ten vinteoito e é técnico de Farmacia. Tivo varios traballos: en xogueterías, nunha piscina, nun ximnasio; en total, dous anos en empregos que a crise acabou por eliminar. Agora leva tres anos buscando. El e Salomé coñecéronse arrincando acacias na desembocadura do río Lagares, cando Salomé probaba vocación no voluntariado medioambental.

Canto tiempo lle adicas?

Colaboras en voluntariado relacionado co medioambente, é así?

Será duro pero tamén gratificante

Axudo na celebración de eventos deportivos puntuais, e tamén colaboro en proxectos relacionados co medioambiente, sobre todo no programa de conservación das dunas de Fontaíña e Baluarte. Cal é o voso labor?

Fixeches amigos entre o grupo de voluntarios?

De limpeza e mantemento, gran parte do tempo empregámolo en eliminar a flora invasora.

Si, somos persoas con inquedanzas similares.

Para iso hai que estar en forma, seredes todos novos, non si?

Únevos o voso desexo de colaborar a que isto que nos rodea sexa un puoco mellor, verdade?

Hai xente nova e non tan nova. Pilar, por exemplo, unha compañeira, ten setenta e tantos, pero tiñas que vela, é unha persoa moi dinámica e moi comprometida.

Ás veces sénteste impotente ao ver a xente con tantas necesidades, ao ver o que está a pasar ao teu redor. Eu non poderei arranxalo todo, pero si unha parte do problema, unha parte pequena, pero importante. Penso na nena que mencionei antes, por exemplo, e mais noutros. Se non a tivese axudado, se non tivese feito nada, sería unha máis das cifras de fracaso escolar. Cando vexo esas cifras nos informes PISA, dígome: eu salvei dous, ou tres...

Depende da temporada. No verán, en Fontaíña, é un día por semana, o resto do ano unha ou dúas veces ao mes. Pero no verán axudo nun campamento con nenos que teñen algunha discapacidade; son dous meses. Lévalos á praia, baixas as merendas, daslles de comer, axudas nas actividades...

Abofé que si. En agosto tamén boto unha man cos máis maiores con dano cerebral, é un campamento urbán que se desenvolve no Museo da Palabra. As súas familias, así, poden ter un respiro, unhas minivacacións.

Cómo animarías a outros mozos a colaborar? Sempre hai algo no que podes encaixar, a pena é que algúns chegan e queren facer moito e quéimanse. Tes que buscar un pouco para atopar o teu. Eu atopeino e espero durar. Malia que o deixases agora, xa fixeches moito máis cá maioría Nunca o pensara así; é algo que me enche, síntome ben facéndoo. l

Chegades a ter unha relación de afecto entre vós? Hai xente nova que chega. Algúns quedan, outros vanse; ninguén está obrigado, pero moitos quedan e chegamos a facernos amigos.

CARA E CRUZ Cisneros

España desmaiada Dicía Ortega y Gasset na súa España invertebrada que “a ausencia dos mellores creou na masa, no pobo, unha secular cegueira para distinguir o home mellor do home peor”. Botando unha ollada á galería dos representantes políticos que eliximos nos últimos anos parece que o pensador español non andaba moi lonxe da verdade. Seguramente a crise económica quizás destapou en toda a súa crueza -pornográficamente diríamos- esta conclusión. Primeiro padecimos un goberno inepto ata a extenuación, que agochou a crise debaixo da alfombra, mentres gastaba a esgalla o diñeiro que non tiñamos. Despois sufrimos un goberno de números un nas oposicións, ao que non se lle ocorren máis ideas que esquilmar á clase media e recortar servizos públicos esenciais para pagar a factura dos obscenos despilfarros do pasado e do presente. Iso si, uns e outros están de acordo en que sexamos os demais quen soportemos os sacrificios, mentres as súas estruturas de poder e os privilexios das súas clientelas empresariais, sindicais, mediáticas e intelectuais permanecen a salvo, inmunes e intactas a cualquera reforma seria. Xa sei que se ten convertido nun lugar común establecer unha relación entre a grave crise económica que vivimos e a existencia dunha crise moral. Son poucos, sexan cales sexan as súas posicións ideolóxicas, os que negan esta conclusión. Crise moral da que a absoluta falta de exemplaridade nos nosos políticos é a manifestación máis conspicua da falta de principios que contaxiou á toda a sociedade. O curioso é que cando a mesma OCDE sinalou nos seus informes que o nivel de cumprimento de España respecto das leis contra o cofeito internacional é “extremadamente baixo” (supoño que non terán que imaxinarse cal é o rigor con que se perseguen as componendas domesticas), seguimos aceptando que se nos presente a corrupción política como se se tratase dunha suma de comportamentos individuais illados, en lugar de relacionala coa existencia dun entramado institucional e partidista que a favorece. Por suposto, nin se 42

nos pasa pola imaxinación facer pagar polas súas mentiras aos políticos e moito menos esixir un sistema de responsabilidades que poña fin a tanto abuso e nepotismo. Con semellantes guías, non é de estrañar que aparezan 200.000 persoas defraudando nas receitas sanitarias ou 30.000 caras lavadas que cobraban axudas á dependencia por familiares xa mortos , ou que nin se saiba cantos parados cobran o subsidio traballando en negro á vez, ou o fraude do IVA sexa tan frecuente entre profesionais liberais e autónomos… A cuestión é que a nosa sociedade está tan desarmada moralmente, tan cega ideoloxicamente, somerxida de novo na trampa frentista das esquerdas e das dereitas, que serve de coartada aos partidos e as súas redes clientelares, que é incapaz de responder ao significado dunha crise moral dende un punto de vista colectivo, social e político, cando a tarefa que se precisa non é senón a vertebración dos diversos grupos que forman o tecido social, para evitar a innecesaria intermediación das tradicionais oligarquías políticas e económicas que se apoderaron da Nación. Mal rumbo levamos se simplemente nos conformamos co mal menor e cremos que con cambiar de partido a cousa pode ir tirando, porque ao final a historia, lenta, pero inexorablemente, pasa factura.

Tartarín de Tarascón

A sociedade perturbada Dicía Simone de Beauvoir que “é inútil cambiar o mundo; basta con cambiar as ideas que algúns se forman del”. En suma, trataríase de transformar a mentalidade dos oprimidos e non, a situación que os oprime. Tamén Marx argumentaba que “a ideoloxía dominante é a ideoloxía da clase dominante” ou a que máis convén á clase dominante. Pode ser. O certo é que hoxe, dende distintas plataformas, dísenos que (temos que) pensar e como debemos pensalo. E facémolo. Ao longo dos anos, estes mecanismos –agás en breves periodos da nosa convulsa historia- teñen funcionado razoablemente ben; principalmente, polos longos periodos nos en que España vivíu na penumbra e o illamento, afastada da Europa democrática. Porén, a relación causal entre desenvolvemento socioeconómico e estabilidade democrática favoreceu que, nos últimos trinta anos, os conflitos sociais á penas tivesen lugar. O incremento da riqueza, a industrialización, a urbanización e a instrución que, con reservas, tiveron lugar neste período, afastaron a pantasma da inestabilidade e das tensións sociais. Pero nos últimos quince ou vinte anos deuse na política o que en economía se coñece por “a selección adversa”. É dicir: os partidos políticos ofreceron ao “mercado electoral” os seus peores produtos; e este veuse obrigado a “mercar”, ao seu pesar, o que se lles ofertaba, sen outra alternativa mellor. En definitiva: tómao ou déixao. E tomámolo. Probablemente, o cidadán si distingue entre “o home peor e o home mellor”. A título de exemplo, que elixiría o cidadán?: Ernest Lluch ou Leyre Pajin?, Javier Solana ou Trinidad Jiménez?, González ou Zapatero?, Romay ou Ana Mato?, Oliart ou Celia Villalobos?, Tierno Galván ou Ana Botella? E así, ata o infinito.

exercen un control férreo sobre os mecanismos de selección de cargos públicos, baseándose exclusivamente na sumisión cega, á marxe da capacidade. España, se non tivese unha sociedade “desmaiada”, viviría con inquedanza unha situación de pre revolución. Brinton definía na súa Anatomía da Revolución os seguintes catalizadores: desigualdades económicas; empobrecemento das clases medias; antagonismo de clases; deserción de intelectuais; ineficiente máquina de goberno, clase gobernante políticamente inepta; intervención exterior e debilidade crónica do goberno. A todo isto, habería que engadir os “typical spanish”: corrupción desbordada, paro colosal e tensións territoriais de chirigota. E aquí non pasa nada. O peso dos recortes, con toda a súa crudeza en asuntos tan delicados como a sanidade, a educación, a xustiza, etc., descargouse desapiadadamente sobre o cidadán medio e, principalmente, sobre os máis febles. Os políticos permanecen indemnes e manteñen, a capa e espada, unha estrutura do Estado mastodóntica, ineficiente, inútil e cara, pero, para eles, rendible. E o peor: xa comeza a cuestionarse o sistema. A chamada “crise moral” non é algo circunstancial. Ven de moi atrás. Non é casualidade que o devir histórico, o sentido da honradez, o do esforzo, o da austeridade, o da organización social, etc., sexan tan diferentes nos países do norte, da cultura calvinista, dos do sur, de cultura católica. A mentira, a corrupción, a picaresca, a falta de ética política e social están, principalmente, instaladas en España, Italia, Grecia e Portugal. Tamén en Francia, pero menos. Como a nota da arpa de Bécquer, só lle falta a man de neve que saiba arrincala.

O actual sistema de partidos non deixa marxe para unha selección de líderes en función da súa capacidade ou preparación. Os aparatos dos partidos, en moitos casos controlados por xente desocupada ou sen profesión, 43

... para vosotros Paquetitos de legúmbres y queso

INGREDIENTES: · 8 hojas de brick · 4 lonchas de queso · 2 zanahorias · 1 calabacín · 2 champiñones (pueden ser laminados) · 2 cebollas · 200 g de queso de cabra · 30 g de Roquefort o similar · 2 cucharaditas de miel · 2 cucharadas de tomillo · 2 cucharadas de aceite de oliva · Sal y pimienta.

PREPARACIÓN: 1. Pelar y cortar las cebollas. 2. En una tartera con las 2 cucharadas de aceite de oliva y una cucharadita de miel,

confitar las cebollas durante 15 minutos, añadirle una pizca de sal. 3. Dejar que se caramelice un poco. 4. Laminar los champiñones y disponerlos en una fuente de horno. 5. Hornearlos durante 20 minutos a 180º C con un poquito de aceite, sal, pimienta y una cucharadita de miel. 6. Mientras tanto, pelar las zanahórias y cortarlas en juliana. 7. Escaldarlas en agua hirviendo durante 2 minutos. 8. Retirarlas y escurrirlas. 9. Lavar el calabacín y cortarlo también en juliana. Reservar. 10. Estirar la pasta brick en la que pondremos una loncha de queso, un poco de zanahória, otro poco de calabacín y la cebolla confitada. 11. Añadirle luego dos trocitos de queso de cabra y algunos trocitos de Roquefort (facultativo). 12. Salpimentar, espolvorear de un poco to-

millo y luego terminar con los champiñones gratinados. 13. Cerrar los bricks en paquetitos y darles la vuelta para que aguanten bien. 14. Meterlos en una placa cubierta con papel de horno. 15. Pintarlos con un poco de aceite de oliva (también se pueden pintar con huevo). 16. Hornear durante 30-35 minutos a 180º C. 17. Servir bien caliente. Sugerencias: La verdad es que el relleno puede ser muy variable, todo depende de lo que nos gusta. La cocina es como un laboratorio, hay que probar y experimentar con diferentes ingredientes y sobre todo acertar, si se tienen invitados, con lo que hará que una comida resulte agradable. Por cierto si alguna persona le resultase muy fuerte la miel, se puede sustituir por azúcar. ¡Buen provecho!

Bavarois de queso blanco y frutas rojas Para la guarnición: · 250 g de frambuesas · 250 de arándanos · 250 g de fresas (pueden utilizar otro tipo de fruta si ya no hay).

PREPARACIÓN:

INGREDIENTES: Para la base de la tarta: · 2 huevos · 125 g de almendra molida · 125 g de azúcar · 75 de mantequilla reblandecida · 1 cucharadita de ron. Para la mouse de queso: · 4 hojas de gelatina · 40 cl de nata líquida · 20 g de kirsch (se puede poner otro licor si no se tiene) · 80 g de azúcar glas · 400 g de queso tipo filadelphia.

1. Precalentar el horno a 160º C. 2. Batir en un bol enérgicamente (o con batidora), los huevos, el azúcar. 3. Añadir la mantequilla derretida y las almendras en polvo y mezclar todo con el ron. 4. Cubrir con esta pasta un molde cuadrado y luego hornear durante 20 minutos. 5. Una vez pasado ese tiempo, sacar y dejar enfriar. 6. Meter las hojas de gelatina en agua fría. 7. Mientras tanto batir los 40 cl de nata con 80 g de azúcar. Reservar. 8. Calentar el kirsch añadirle la gelatina escurrida y mezclar bien todo.

9. Retirar del fuego e ir incorporándole el queso poco a poco y luego la nata montada, la cual añadiremos aireándola bien con la espátula y despacio para que no se baje. 10. Llenar el molde con la base de al0mendra molida y alisarlo bien. 11. Meter en el frigorífico durante varias horas. 12. Sacar el postre en el momento de servirlo e incorporarle los frutos rojos. 13. Espolvorear por encima azúcar glas. Sugerencias: Se puede recortar en tartaletas, con un corta masas circular, una vez que se saca del frigorífico, y luego se sigue los mismos pasos.

Otras recetas en: www.shealf.wordpress.com

¿Cómo retirarle la cafeína a una infusión? Quitarle la cafeína a una infusión es muy sencillo. Podremos tomarnos un té rojo a las 3 de la mañana y dormir como lirones. También es importante saber que muchos tés que se venden como descafeinados, o desteinados (es la misma molécula) todavía contienen cierta proporción de esta sustancia estimulante a la que hay personas muy sensibles. Si quieres disfrutar de una infusión 100% libre de estimulantes, podrás hacerlo fácilmente. La cafeína se disuelve rápidamente, por lo tanto bastará con hervir el agua, ponerle las hojas de té o la mezcla que se vaya a utilizar, y 30 segundos después colarla. Se tira ese agua y se prepara otra infusión con las mismas hojas ya libres de estimulante. Y aprovecho para explicaros cómo se prepara una infusión para que sea realmente efectiva. Existen dos tipos de infusiones. Las infusiones de raíz o semilla y las que se hacen con tallos o con hojas. Para ambos casos se hierve el agua sola (no utilizar microondas) y cuando rompe a hervir la retiramos del fuego y añadimos la planta. En el caso de tallos y raíces dejamos reposar durante 10 minutos, las hojas o semillas sólo necesitan 5. Las infusiones necesitan reposar tapadas pero dejando un pequeño hueco. Por último, si queréis disfrutar de una infusión relajante agradable y efectiva, mezclad a partes iguales: pasiflora, lúpulo, melisa y azahar. Nicolás de la Flor Ruiz-Herrera. Naturista y Diplomado en dietética y nutrición.

Arreglos floralEs con claveles

EVA LIBERAL

Con una flor tan nuestra como los claveles se pueden hacer unos bonitos arreglos florales tanto para centros de mesa como para cualquier rincón al que queramos dar un toque especial y entrañable. Aquí os ofrecemos varias posibilidades. La más sencilla es simplemente en un jarrón, preferiblemente de cristal, en el que podemos distribuir los tallos procurando que los del exterior sean una pizca más bajos que los del centro. Lo mejor es empezar calculando el máximo de altura ,que será de poco más de un palmo más alto que el borde del jarrón. A partir de ahí vamos agrupando hasta descender hasta la altura del borde del mismo. Otra presentación muy delicada es en forma de bouquet. Necesitamos más cantidad de flor, el ramo lo formamos en la mano, bien apretado,girando para poder ir dándole esa forma redondeada. Los tallos se cortan al final para darle exactamente la

misma medida de largo antes de introducirlo en un recipiente chato. Y por último,nuestro “centro de mesa”, usando como siempre una esponja para flor húmeda (en floristerías o incluso en tiendas Todo a 100). En este centro hemos empezado por colocar unas amplias hojas de Aralia, y pinchando después en orden descendente nuestros claveles así como unas camelias jugando con el color de ambos que al ser del mismo tono casi se confunden,e intercalando verde para que no queden huecos, en este caso un poco de Evonimus. Si tenemos cuidado de añadir de vez en cuando agua a la esponja podremos disfrutar de este centro durante varios días! como si estuviese recién hecho!

galici bilingue.e

www.galiciabilingue.es

Queres recibir a revista na túa casa? Chama a 690 34 28 67, escribe un correo electrónico a info@galiciabilingue.es ou por correo postal enviando este cupón a: Ricardo Torres Quiroga 19 3º A, 36210 Vigo A revista Vosotros publícase cada seis meses.

SUBSCRICIÓN desexo recibir 1 número da revista Vosotros ao ano 6 euros

desexo recibir os 2 números anuais da revista Vosotros 10 euros

DATOS PERSOAIS Nome

Apelidos

Calle CP

Nº Poboación

Tel.

Piso

Puerta

Escalera

Provincia NIF

E-mail

DOMICILIACIÓN BANCARIA Entidade

Titular DC

Oficina

Número de conta

Rogo atendan ata novo aviso os recibos que lles presente Galicia Bilingüe en concepto de subscrición á Revista Vosotros. En cumprimento do previsto na Lei Orgánica 15/1999 de Protección de Datos (LOPD). Os datos persoais que nos facilite con motivo da cumprimentación do presente formulario, serán incorporados a un ficheiro responsabilidade de Galicia Bilingüe co obxectivo de xestionar a súa inscrición na revista e poder remitir esta ao seu domicilio.

Data

Firma do titular