Vosotros Nº 1 edición bilingüe

Page 1

Pintura. ÁLVAREZ DE SOTOMAYOR, PADRE DE LA ESCUELA GALLEGA DE PINTURA LA AVENTURA GALLEGA DEL GRIAL Emprendedores. LA FRANQUICIA

Turismo.

EL OCCIDENTE DE LA PENÍNSULA DEL BARBANZA. EL MAR ANCESTRAL

Historia. LOS CUATRO GALLEGOS La lengua en la Historia Literatura. VICTORIANO GARCÍA MARTÍ, ELEGANCIA Y ESTETICISMO DE UN DANDI DE LAS LETRAS UN DÍA EN LA COLA DEL PARO LAS TARJETAS POSTALES ILUSTRADAS DE GALICIA. UNA VENTANA AL PASADO BUENOS Y GENEROSOS CARA Y CRUZ …PARA VOSOTROS


Edición impresa para su distribución gratuita en Galicia y en el resto de España Edición digital en español y gallego disponibles en www.galiciabilingue.es

Edita: Galicia Bilingüe Directora: Gloria Lago Cuadrado Redacción: vosotros@galiciabilingue.es Todos los derechos reservados Depósito legal VG 346-2012 2


ÍNDICE EDITORIAL BIENVENIDOS

04

PINTURA ÁLVAREZ DE SOTOMAYOR, PADRE DE LA ESCUELA GALLEGA DE PINTURA María Fidalgo Casares. Doctora en Historia del Arte

06

LA AVENTURA GALLEGA DEL GRIAL Alfonso de la Vega. Ingeniero y escritor

10

Emprendedores LA FRANQUICIA: UNA OPCIÓN Redacción

12

HISTORIA LOS CUATRO GALLEGOS Luis Gorrochategui. Historiador, escritor y Profesor de Filosofía LA LENGUA EN LA HISTORIA Andrés Freire. Profesor de Lengua Española y Literatura

14

TURISMO EL OCCIDENTE DE LA PENÍNSULA DEL BARBANZA. EL MAR ANCESTRAL MatRecio

18

LITERATURA VICTORIANO GARCÍA MARTÍ, ELEGANCIA Y ESTETICISMO DE UN DANDI DE LAS LETRAS Gloria Lago

30

UN DÍA EN LA COLA DEL PARO Miguel Baldwin Hidalgo

34

LAS TARJETAS POSTALES ILUSTRADAS DE GALICIA. UNA VENTANA AL PASADO Salvador Fernández de la Cigoña

36

BUENOS Y GENEROSOS Isabel Piñeiro Gloria Lago

40

CARA Y CRUZ

42

…PARA VOSOTROS

46

3


EDITORIAL

EDITORIAL

BENVIDOS GLORIA LAGO

Vosotros comeza a súa andaina con entusiasmo e moito esforzo por parte de todos os que participamos na súa xestación e na estimulante tarefa de creala, iluminala e facela visible para todos vós. Ao longo dos cinco anos transcorridos dende a súa creación, Galicia Bilingüe logrou ir xuntando a persoas de diferentes ámbitos dispostas a ofrecer parte do seu tempo para acadar uns obxectivos -basicamente o respecto a certos principios democráticos- dende o convencemento de que iso aporta algo positivo á sociedade na que viven. Pero os logros obtidos e aqueles por acadar non serían nin duradeiros nin completos sen un traballo de máis calado, dirixido a promover unha cultura galega plural e un debate ilustrado en liberdade. Esta revista nace con esa vontade e mais a de ser lugar de acollida para todos aqueles que queiran sumarse a esta empresa. Tamén, porque queremos contribuir a aportar algo positivo ao conxunto da sociedade, estas páxinas servirán para promocionar e amosar o moito e bo que temos en Galicia, dende a paisaxe que nos rodea e a nosa oferta turística, ata as iniciativas interesantes que aquí poidan xurdir e que mellorarán a calidade de vida de todos, ben sexa no eido da cultura ou no da empresa, con especial 4

atención ás necesidades e iniciativas dos más novos. Dende a creación da España Autonómica facilitouse a promoción da creación cultural galega. Foi unha tarefa na que todos participamos, directamente ou a través dos medios dispostos polas institucións por nós elixidas. Agora, trinta anos despois, consolidouse un tecido cultural fructífero pero con impulso e axudas limitadas a unha soa forma de expresión e en boa medida a unha forma de pensamento; en definitiva, un camiño que se iniciou con azos e probablemente cunha intención gabable, pero que está a ser transitado de xeito case que exclusivo por quen camiñan nun só sentido. Porque non é razoable limitar a creación á utilización dun único vehículo de expresión, dende esta revista e a través das actividades ás que ela poida servir de soporte, poremos o noso afán en contribuir a que as portas se abran para todos os creadores, en facelos visibles a eles e a quen permaneceron agardando nos caixóns tanto tempo, afastados das homenaxes e dos libros de texto dos nosos mozos. Tamén haberá espacio nestas páxinas para a nosa Historia, achegarémosvola dunha maneira atractiva e dende o rigor, sen aderezos pero tamén sen mutilacións.

Vitoriano García Martí, o escritor ao que lle adicamos as nosas páxinas de Literatura neste primeiro número, utilizou nalgunha ocasión nos seus escritos o concepto de aristocracia na súa acepción de capacidade de atesourar calidades sobresalientes; nós queremos amosar a Galicia aristocrática nese senso, para que outros se acheguen a coñecela in situ ou a través do positivo que aquí se fixo e se fai. Cremos que en tempos de carencias é importante lembrar que o coñecemento tamén é alimento. Ampliando o coñecimiento, a información e propiciando o debate, serán más levadeiros os tempos difíciles e máis fácil atopar as fórmulas para superalos. García Martí mostrou unha actitude positiva ante a adversidade, dicía que é preciso aproveitar as dificultades e as sombras para convertelas en timbres selo de aristocracia, pois son quizais os derradeiros títulos de nobreza humana que pode acadar o home neste mundo. Desde Vosotros, queremos ofrecervos unha Galicia ilustrada, con espírito crítico e cun capital humano formidable que ten moito que aportar.


EDITORIAL

BIENVENIDOS GLORIA LAGO

Vosotros empieza su andadura con entusiasmo y mucho esfuerzo por parte de todos los que hemos participado en su gestación y en la estimulante tarea de crearla, iluminarla y hacerla visible para todos vosotros. A lo largo de los cinco años transcurridos desde su creación, Galicia Bilingüe ha logrado ir aglutinando a personas de diferentes ámbitos dispuestas a ofrecer parte de su tiempo para alcanzar unos objetivos -básicamente el respeto a ciertos principios democráticos- desde el convencimiento de que ello aporta algo positivo a la sociedad en la que viven. Pero los logros obtenidos y aquellos por alcanzar no serían ni duraderos ni completos sin una labor de más calado, dirigida a promover una cultura gallega plural y un debate ilustrado en libertad. Esta revista nace con ese propósito y el de ser lugar de acogida para todos aquellos que quieran sumarse a esta empresa. También, porque queremos contribuir a aportar algo positivo al conjunto de la sociedad, estas páginas servirán para promocionar y mostrar lo mucho y bueno que tenemos en Galicia, desde el paisaje que nos rodea y nuestra oferta turística, hasta las iniciativas interesantes que aquí puedan surgir y que mejorarán la calidad de vida de todos, ya sea en el ámbito de la cultura o en el de la

empresa, con especial atención a las necesidades e iniciativas de los más jóvenes. Desde la creación de la España Autonómica se ha facilitado la promoción de la creación cultural gallega. Ha sido una tarea en la que todos hemos participado, ya sea directamente o a través de los medios dispuestos por las instituciones por nosotros elegidas. Ahora, treinta años después, se ha consolidado un tejido cultural fructífero pero con impulso y ayudas limitadas a una sola forma de expresión y en buena medida a una forma de pensamiento; ha sido, en definitiva, un camino que se inició con brío y probablemente con una intención loable, pero que está siendo transitado de forma casi exclusiva por quienes caminan en un solo sentido. Porque no es sensato limitar la creación a la utilización de un único vehículo de expresión, desde esta revista y a través de las actividades a las que ella pueda servir de soporte, pondremos nuestro empeño en contribuir a que las puertas se abran para todos los creadores, en hacerlos visibles a ellos y a quienes han permanecido aguardando en los cajones tanto tiempo, alejados de los homenajes y de los libros de texto de nuestros jóvenes. También habrá espacio en

estas páginas para nuestra Historia, os la acercaremos de una manera atractiva y desde el rigor, sin adornos pero también sin mutilaciones. Vitoriano García Martí, el escritor al que dedicamos nuestras páginas de Literatura en este primer número, utilizó en alguna ocasión en sus escritos el concepto de aristocracia en su acepción de capacidad de atesorar cualidades sobresalientes; nosotros queremos mostrar la Galicia aristocrática en ese sentido, para que otros se acerquen a conocerla in situ o a través de lo positivo que aquí se hizo y se hace. Creemos que en tiempos de carencias es importante recordar que el conocimiento también es alimento. Ampliando el conocimiento, la información y propiciando el debate, serán más llevaderos los tiempos difíciles y más fácil encontrar las fórmulas para superarlos. García Martí mostró una actitud positiva ante la adversidad, decía que es preciso aprovechar las dificultades y las sombras para convertirlas en timbres de aristocracia, pues son quizás los últimos títulos de nobleza humana que puede conseguir el hombre en este mundo. Desde vosotros, queremos ofreceros una Galicia ilustrada, con espíritu crítico y con un capital humano formidable que tiene mucho que aportar. 5


PINTURA

Álvarez de Sotomayor,

pai da escola galega de pintura

MARÍA FIDALGO CASARES Doutora en Historia da Arte

Comida de Voda en Bergantiños

Durante séculos Galicia mantívose moi afastada da arte da pintura. Os nomes de Puga, Ferro, Villaamil, Avendaño, e “a Xeración Doente” representaron só unha pequena excepción nunha inexistente tradición pictórica. Non foi ata o século XX cando se pode empezar a falar dunha escola galega que iría evolucionando dende os anos 20 aos 80, na que aparecerán distintas tendencias que bascularán dende o mantemento da figuración e o academicismo convivindo co simbolismo, a propostas post-impresionistas que se desenvolven paralelamente á modernidade 6

e vangarda aberta polos Renovadores, e xa pechando o século aparece a abstracción de raizame atlantista que se alonga ao século seguinte. Coñecidos nomes como Castelao, Maside, Colmeiro, Seoane, Laxeiro, Diaz Pardo, ou Maruxa Mallo, conviviron con grandes artistas hoxe esquecidos como Juan Luis, López Garabal, Medal, Pousa, Bello Piñeiro, Abelenda, Julia Minguillón, Carmelo, López Guntín, Lago Rivera, Abelardo Miguel, ou Corredoyra entre outros... Grupos como “Os artistiñas”, “os insurxentes” ou o mesmo grupo Atlántica


foron reelaborando presupostos que buscaban un compromiso ético entre a pintura e Galicia. Pero este desenvolvemento non tería sido posible sen a figura do artista Álvarez de Sotomayor, que é o enlace, o imprescindible elo, entre a gran pintura clasicista e as correntes innovadoras que xorden dende comezos do século XX. E aínda que foi un espléndido retratista e cultivou con éxito xéneros como a pintura mitolóxica ou a paisaxe, será fundamental a súa estética etnográfica galega, xénero que manterá ata a súa morte, e do que nos ocuparemos neste artigo. Fernando Álvarez de Sotomayor naceu en Ferrol en 1875. De nobres devanceiros galegos, o seu pai, mariño de profesión, era tenente de navío na praza ferrolá. Pero ao morrer sendo Fernando un neno, a familia trasladou a súa residencia a Toledo, e nesta cidade desenvolveu a súa vocación ao lado do profesor de debuxo José Gutiérrez e do paisaxista José Vera. En 1893 iniciou en Madrid os seus estudos universitarios, e aínda que intentou seguir varias carreiras, decidiu dedicarse por completo á pintura no taller de Manuel Domínguez. En 1899 gañou unha bolsa da Escola de San Fernando para a Academia de Belas Artes de Roma. Dende a cidade italiana viaxou a París, Holanda e Bélxica. Iso permitiulle coñecer aos impresionistas franceses e a pintura flamenca e holandesa, que tiveron unha grande influencia na súa traxectoria, e sobre todo no desenvolvemento da súa iconografía galega xa que foi alí cando empezou a recoñecer os trazos diferenciais do seu pobo. “Sentinme galego en corpo e alma ao sentir a semellanza do meu pobo cos nórdicos... “ En 1905 regresou a Galicia, da que estivera apartado dende a infancia, o que xunto ao seu matrimonio cunha galega de Ponteceso, desencadeou nel un redescubrimento da súa terra natal que sería definitorio na súa temática plástica e que sería o xerme das súas principais achegas “Sentinme galego á escola de pintura galega. en corpo e alma ao En 1910 trasladarase a Amésentir a semellanza rica, designado como profedo meu pobo cos sor en Chile, e participa na nórdicos... “ celebración do Centenario

Festa de Santa Filomena

da Independencia. Inaugurará o novo edificio do Museo Nacional de Santiago e despois será nomeado director, da Escola de Belas Artes. O artista deixará tanta pegada na arte do país que aínda hoxe, unha xeración de pintores recibe o nome de Xeración Sotomayor... Á súa volta a España en 1922 é nomeado membro da Real Academia de San Fernando e director do Museo do Prado, cargo que desempeña ata a súa morte coa paréntese da República e guerra civil na que se establece en Inglaterra e ao chegar ocupará o cargo de Alcalde de A Coruña durante 1938 e participará activamente na recuperación das obras de arte depositadas en Europa polo enfrontamento bélico. Dedicará as últimas décadas da súa vida a alternar a súa pintura cortesá e retratista da alta sociedade madrileña, de factura impecable e moi academicista con innegables resaibos velazqueños e de Gainsborough (Alfonso XIII, Duquesa de Medinaceli.), con longas tempadas en Galicia. Na aldea pontecesá de Sergude, onde a súa muller posuía a casa dos seus devanceiros, libre de modelos impostos e enfaixamentos Sotomayor daba renda solta á súa liberdade e elaborará os seus famosos cadros de tema galaico (¿galego?). Son cadros de verdadeira exaltación de liberdade 7


O xantar do Señor Cura

pictórica desbordante de movemento, con gran peso do clasicismo da escola española e o costumismo decimonónico bañados por unha ¿apisoante, abraiante? e colorista estética postimpresionista. Os seus trazos e pinceladas soltas impregnadas dunha cor apaixonada logran composicións de gran contundencia que emerxen entre unha delicada e lírica natureza de matices. Moi condecorado ao longo da súa vida recibiu todo tipo de medallas e distincións tanto en España coma en Europa, (Liexa, Barcelona. Munich, Buenos Aires, Mostras Internacionais, o Premio March...) e morreu en Madrid en 1960. Con motivo do centenario do seu nacemento celebrouse en Madrid unha monumental exposición retrospectiva

8

con máis dun centenar das súas obras. Está representado nos principais museos de España, Europa e América. Ten a particularidade de que o seu cadro “Orando Dolorosa” foi o cadro dun pintor galego que máis cotización alcanzou na historia da pintura de Galicia. A insistencia nos temas rurais e nos seus personaxes característicos, o sentido de permanencia e a emoción contida con que os representa, translocen a vontade do pintor de contribuír, tematicamente polo menos, á configuración dunha pintura que habería de servir de base para a creación da personalidade pictórica galega. Sotomayor pinta ás xentes da bisbarra, aos campesiños, aos oleiros da localidade de Buño, aos curas... Pintará as romaxes das aldeas, procesións, banquetes, vodas e festas. Cadros inesquecibles como O segador, Saíndo de misa no pazo de Mende e Comida de voda en Bergantiños, Procesión en Malpica... Retratou principalmente á muller galega, metaforicamente “A terra Nai” nas teorías do Rexurdimento, en diversas actividades, dende o desempeño dos labores campesiños, a momentos de ocio. Enxalzará as súas fisionomías, indumentarias identitarias, vaixelas e porcelanas, tecidos e mantelarías, cacharraría varia... sendo hoxe valiosos documentos etnográficos. Pero aínda que se lle acuse sempre de que o seu retrato de Galicia sexa idílico, renunciando a internarse na temática social, non por iso é menos real, e o seu significado vai moito máis alá do presentado na mesma escena costumista evocando todo un sistema de ideas e crenzas culturais postas de manifesto nestas imaxes, e que enlazan claramente cunha vontade etnicista, entendida etnia na acepción literario-antropolóxica de Murguía, que establece que é un grupo cunha orixe común non baseada en vínculos raciais, senón sostida polo sentimento de pertencer a unha comunidade simbólica con elementos culturais propios. Para os homes do Rexurdimento, de Castelao ata Os Novos se deseñaron claves identitarias que debían existir na pintura galega: o paisaxismo, o enxebrismo, a saudade, o celtismo, a muParella de Labregos


ller como Terra Nai, e sobre todo a tradición. Todas estas claves aparecen inequivocamente na obra de Sotomayor. E aínda que se lle cualifique despectivamente de costumista, Sotomayor non só se dedica a buscar ou exaltar os valores estéticos ou culturais referentes ao enxebre, senón a todo o que mostra ser parte da tradición que funciona como modo de cohesión social. Nas súas representacións de campesiños e labregos latexa un espírito épico, un sentido de dignificación da realidade, que pretende transcender a mera representación documental. A súa obra é unha marabillosa exaltación da arte da pintura, mostra de vitalidade e forza estética e mostra da natureza do ser galego que anima aos homes, a terra e os costumes transformados en entes da identidade. “Quen poderá negarme que son galego cando Galicia, a miña, naceu en min?”

Galega

Paradoxalmente, aínda que o artista permaneceu á marxe de calquera compromiso identitario e coa busca dun “estilo galego”, non por iso a súa contribución foi menos efectiva aos postulados deste, reflectindo nos seus lenzos as esencias intemporais dos homes de Galicia. “Quen poderá negarme que son galego cando Galicia, a miña, naceu en min?” Alvarez de Sotomayor, considerado o mellor pintor galego de todos os tempos e aínda que moi recoñecido na súa época, hoxe pasou ao esquecemento como outros magníficos artistas académicos relegados por outros pintores de menor calidade pero que apostaron por correntes de vangarda. Esperamos nesta revista que hoxe inicia a súa andaina ir dando a coñecer estes grandes artistas galegos, sobre todo aqueles que basearon a súa traxectoria en conceptos hoxe tan en desuso como a beleza e o oficio. l

9


A aventura galega

do Grial

POR ALFONSO DE LA VEGA Enxeñeiro e escritor

A verdadeira cultura posúe carácter universal. Un exemplo é a peripecia galega do grial (admítense as formas grial ou graal). Un dos máis suxestivos e inspiradores mitos espirituais medievais. Empregando aquí a palabra mito máis no sentido grego clásico de manifestación concreta dunha realidade espiritual inefable que no orteguiano de inimigo da ciencia. Lémbranos Jung na súa Psicoloxía e Alquimia que “a misión máis elevada de toda educación (refírome aos adultos) consiste en levar á conciencia ese arquetipo da imaxe de Deus, ou ben as súas irradiacións e efectos”. O grial ou vaso sagrado das lendas antigas dos pobos arios contiña unha beberaxe divina, ligada ao soma, instrumento enteoxénico de entrada no mundo espiritual. Unha forma de comuñón ou íntima identificación con algún deus ligado á morte e resurrección propias e da Natureza no seu ciclo anual. No caso de Eleusis o vaso kernos contiña o kykeon ritualístico probablemente con trazas de cornizó de efectos enteoxénicos semellantes aos do moderno LSD. A súa orixe literaria atópase na obra de Chretiens de Troyes cara a finais do século XII e logo na de von Eschenbach e maniféstase en moitas paisaxes de Europa e España. Para von Eschenbach o grial non sería un cáliz ou vaso senón unha pedra que sería traída á Terra polos exércitos celestiais e que se acha confiada á custodia dos templarios, a sagrada cabalaría que vivía en Montsalvatsch, unha sagrada montaña inaccesible aos pecadores e que logo Wagner no libreto do Par10

sifal identificaría cos Pireneos. Se ben, de acordo coas formulacións filosóficas de Schopenhauer, para Wagner o grial representaba o mundo de “a cousa en si”, o mundo da Vontade, a diferenza do universo fenomenal no que se desenvolve a nosa experiencia continxente. O grial áchase relacionado tradicionalmente con paisaxes do sureste francés. Todo o territorio do Languedoc se considera terra de cátaros, o grupo considerado herético que propugnaba outros modos de entender a vida espiritual. Outra tradición supostamente vinculada ao cátaro asimilaría o grial á figura da Madalena, suposta esposa de Xesús. Tal hipótese foi explicada recentemente primeiro por Gerard de Sede, despois por Baigent, Leight e Lincoln e logo por Dan Brown nun famoso best seller. Volveremos sobre esta polémica cuestión ao comentar un capitel da catedral de Lugo.

Capitel lucense

Dende o punto de vista histórico sábese que trala caída da praza forte de Carcassonne, os últimos cátaros refuxiados no castelo de Montségur foron aniquilados polas forzas papais. Segundo documentos de época, en xaneiro de 1244, antes da caída deste último bastión cátaro, o grial tería sido salvado por un grupo de catro cátaros que se descolgaron por un precipicio próximo e trasladado ao outro lado dos Pireneos para a súa garda e custodia. Outras tradicións españolas relacionan a presenza do grial coa nosa patria. Así, en España, o lugar griálico por excelencia sería o maxestoso mosteiro oscense de San Juan de la Peña. Na catedral de Valencia gárdase unha copa que segundo a tradición procede deste fermosísimo mosteiro. Noutras montañas españolas, xunto á entrada a Galicia polo Cebreiro no camiño francés, entre pintorescas pallozas érguese unha pequena igrexa de estilo mil razas, tantas como a procedencia dos peregrinos á que non lle falta a súa árbore sagrada, non un ciprés ou un teixo como adoita ser habitual no Norte de España, senón neste caso un serbal de cazadores (nos diccionarios de flora galega aparece a planta con ese nome, en latín sorbus aucuparia). Esta igrexa modesta tamén está moi ligada ao mito do grial: Unha lenda do século XIII narra que un monxe do mosteiro cluniacense próximo celebraba o sacrificio da santa misa e no momento de consagrar dubidaba da eficacia da liturxia para obter a transubstanciación. Pero tanto o pan coma o viño transformáronse na carne e no sangue do Salvador. Para celebrar


este milagre, os Reis Católicos regalaron un rico relicario que se conserva xunto á patena e o cáliz, que dalgún xeito resultaría así un verdadeiro grial histórico. Tamén en Lugo se atopa outro lugar de insospeitado interese griálico, que puidese resultar moi revelador na súa rara heterodoxia. Trátase da catedral lucense que pertence a unha versión galeguizada do modelo auvergniense. Desenvolvida na súa orixe con diferentes criterios e estilos dende o século XII ao XIV. Con posteriores reformas, a capela central do deambulatorio chamado da Virxe dos Ollos Grandes foi construída xa no século XVIII polo mesmo arquitecto da fachada do Obradoiro compostelán, Fernando Casas y Novoa. A catedral lucense ten o privilexio de manter exposto o Santo Sacramento, cuestión que probablemente se ache ligada á súa consideración como lugar ou templo griálico. E que aparece no escudo da cidade. En 1129 asinábase o contrato para a súa erección encomendada a Raimundo de Monforte. A entrada norte, en fronte do pazo episcopal na chamada praza de Santa María, conserva un tímpano coa figura do Salvador en forma de mandorla da que colga un precioso capitel colgante coa Última Cea.

Detalle de la última cea

Como xa indicamos, algunhas das versións do mito do grial relaciónano coa misteriosa figura de María Magdalena, que segundo esa hipótese considerada herética ou irregular asociada con máis ou menos rigor aos cátaros e á

Orde do Temple, tería estado casada co rabí Xesús, de modo que a devandita figura feminina sería o propio grial. Certas interpretacións heterodoxas explican as famosas vodas de Caná do Evanxelio, onde tanto Xesús coma A súa Nai manteñen actitudes máis propias de protagonistas directos que de simples convidados, como as de Xesús e Madalena como contraentes. Especulacións deste tipo son as que tratan de explicar a estraña representación da bela e famosa Última Cea do refectorio de Santa María delle Grazie, obra de Leonardo onde aparece unha delicada figura feminina á dereita de Xesús. Pero no noso capitel lucense represéntase unha Sagrada Cea semellante porque o busto e cabeza dunha fermosa muller nova se acha recostado sobre o peito do Salvador. Hai quen trata de salvar a ortodoxia dicindo que se trata de san Xoan. Así por exemplo Manuel Murguía na súa obra Galicia: “Vese alí o vulto da cea -por certo que san Xoan evanxelista apoia a cabeza sobre o ombro do divino mestre- podendo... “ Á parte que a forma citada nin sequera é andróxina senón claramente feminina non pode ser san Xoan porque en tal caso a súa figura estaría repetida xa que tamén se atopa na esquina contigua interior do capitel: é a figura imberbe que realiza co índice dereito estendido, análogo ao doutras representacións do san Xoan, (o Bautista), do propio Leonardo como a famosa do Louvre ou a do Baco iniciador nese mesmo museo. Signo vinculado á tradición esotérica universal. Pero se na pintura de Leonardo a figura resulta algo equívoca pola súa androxinia no caso do noso capitel non hai dúbida de que se trata dunha bela muller nova. O propio esposo de Rosalía explica que o dístico gravado nas caras do ábaco di: discipulus domini placidi dans membra

quieti dum cubat in coena ocelestia vidit amaena. O que ligaría a tradición do simbolismo da Porta á éxtase, á Apocalipse (que significa revelación en grego) e á propia Cea. Así pois, o antigo capitel lucense suxírenos interesantes hipóteses heterodoxas, tanto no referente á hipótese da Madalena como grial, canto á asociación da inxestión na Sagrada Cea coa éxtase reveladora de misterios espirituais. Non debemos rematar esta breve incursión por un dos mitos máis conmovedores e fermosos da cultura europea sen glosar que, dende un punto de vista simbólico e esotérico, a bandeira de Galicia tamén pode considerarse unha insignia griálica. O cáliz sagrado formaba parte dos primeiros estandartes documentados dende o século XIII. Na actual aparece rodeado de cruces de intención acaso semellante ao esoterismo gnóstico do Pórtico da Gloria. Durante este breve repaso de paisaxes relacionadas co grial puidemos constar diferentes variantes das súas peripecias e tradicións máis ou menos lendarias. Pero o grial forma parte da paisaxe interior, da conciencia do home que quere inspirarse en principios éticos de orde superior. Quizais o grial xa non está presente en ningunha parte espazo temporal da civilización occidental. Acaso non o estivo nunca pois quizais non sexa senón unha enriquecedora lenda, unha quimera conmovedora, un símbolo do Ideal motor da conduta do que trata de ser mellor. Quizais porque, como diría o cabaleiro Gurnemanz a Parsifal mentres ascenden cara ao seu templo, o mundo do grial é o mundo do nóumeno e non do fenómeno. De “a cousa en si”, onde espazo e tempo se confunden. O grial é un profundo e conmovedor símbolo do mundo metafísico que nos pregunta na intimidade da nosa conciencia, a quen serves? l 11


EMPRENDEDORES

Party FIesta

Entrevista REDACCIÓN

Non se para de falar do espírito emprendedor, como aposta de futuro para mellorar a nosa maltreita economía. Nós queremos aportar un pouco de optimismo e traer a estas páxinas exemplos de iniciativas, que ben formuladas, poden ser unha taboa de salvación para quen quedaron sen traballo.

12

O primeiro exemplo é Isabel, unha empresaria nova que, xunto a un equipo de estudantes como persoal contratado, puxo en marcha un orixinal e lúdico negocio que se adica a alegrarnos un pouco os días especiais mediante a venda de simpáticos produtos para montar festas caseiras. Como se vos ocorreu a idea de abrir unha tenda de artigos para festa? A idea orixinal vén dos Estados Unidos, son uns grandes consumidores deste tipo de producto desenfadado, e la cadea “City Party” foi a que serviu para inspirar Party Fiesta. A ten-

da matriz abriu en Barcelona e á vista do seu éxito franquicióuse a idea. Nós descubrimos o negocio a través duns amigos, pareceunos viable e como non existía nada semellante en Vigo, decidimos abrir. As franquicias compensan, non necesitan un desembolso engadido ademais do xa necesario para montar o negocio? A verdade é que te facilitan o labor, certo que tes que desembolsar unha cantidade para entrar, pero che ceden a explotación dunha marca coñecida e os coñecementos para pór en marcha rapidamente o negocio.

Incluso che fan un estudo de viabilidade do local. Despois tes que facer uns pedidos mínimos aos proveedores, pero non hai problema para cumplilos. Ademais intercambias experiencias e ideas con outros membros da franquicia nas reunións anuais. ¿Entón acadástes os vostros obxectivos empresariais? Home, de momento abrimos dúas tiendas en Vigo, y una en Pontevedra, estamos pensando abrir en Ourense, pero neste momento, xa sabedes a crise … Na Coruña tamén hay unha tenda de outro empresario.


Supoño que neste tipo de productos a crise terase deixado notar Claro que si, as vendas baixaron da orde do 15 ao 20 %, e os clientes pasaron a comprar productos máis baratos, pero nos imos mantendo. Cal é o principal producto que demanda a clientela en Galicia? Pois sobre todo productos para festas de aniversario, tanto de nenos coma de adultos. O noso producto estrela son os globos. Temos de todo tipo, van desde os paquetes de 1,5 euros aos 11 euros e desde os globos normais aos globos de helio. Demándanse moito os bouquets de globos, é un adorno moi orixinal. Ta-

mén vendemos moito disfrace, tanto para niño como de mayores, ultimamente estamos a vender moitos para festas de adultos, as celebran principalmente na casa, parece que a xente ten necesidade de evadirse, de divertirse sen gastar moito. Ademais temos campañas máis fortes en vendas, no entroido, halloween, comuñóns, colexios en festas fin de curso... Y tedes moitos empregados? Nós procuramos contratar a estudantes, temos en cada tenda un dependente pola mañá e outro pola tarde. Así poden compaxinar estudos e sacarse un soldo. Como primeira experiencia laboral parécenos interesante,

o concepto que queremos transmitir é que o empresario non é o inimigo do traballador, nin viceversa. Pese á crise, animariades aos mozos ou desempregados a emprender unha aventura empresarial? Nos tempos que corren é difícil elixir un negocio, pero a crise por outra banda tamén alixeirou os custes en locais, hoxe resulta moito máis barato un aluguer. O principal é estudar o negocio, ver se hai mercado para o producto que queres vender, e se non coñeces moi ben a dinámica de xestión, a franquicia é unha opción. Sobre todo hai que calcular ben os custes, o diñiero que dispoñes para a investimneto

e as perdas que te podes permitir. Hai que intentar aforrar todo o que se poida. Nós, por exemplo, despois de montar a primeira tenda, aprendimos que sae máis barato encargar a un carpinteiro os mostradores que compralos de fábrica. Desde logo o autoemprego e os pequenos negocios que non necesitan moito investimento poden ser unha saída hoxe en día. l

BOLSA DE TRABALLO Se tés entre 18 e 30 anos e estás buscando traballo envíanos o teu currículum sexa cal sexa a túa formación. Incluirémolo nuhna bolsa de traballo que colectivos de empresarios comprometéronse a valorar. Enviar a : vosotros@galiciabilingue.es Asunto: Bolsa de traballo

13


LUIS GORROCHATEGUI Historiador, escritor e profesor de filosofía Nº Ref. 575. Museo Naval. Madrid “Galeón y Galeazas” Seu autor Rafael Monleón

HISTORIA

OS CATRO GALEGOS

Houbo un tempo no que España era a primeira potencia mundial non só en deporte, senón tamén no resto das manifestacións humanas. E neste tempo, Galicia, como parte de aquela España, brillou á súa vez cunha luz imperecedoira. Mil exemplos atopamos de aquela época que actualmente é sinalada como “os seculos escuros” en certos libros de texto, e, entre eles, a Álvaro de Mendaña y Neira, e a Pedro Sarmiento de Gamboa, xigantes da exploración oceánica do século XVI. Mendaña, quizás de Compostela, Arzúa ou Betanzos, naceu arredor de 1542 e, moi viaxero, xa se deixaba ver en Lima en 1564. Daquela se pensaba en Perú que a poñente, máis aló do vasto océano, encontrábanse illas ricas e descoñecidas. En Pedro Sarmiento de Gamboa, natural de Pontevedra, caeu a responsabilidade de comandar a viaxe do descubrimento. Mais Gamboa cedeu o mando a Mendaña, pois este último era sobriño de López García de Castro, gobernador do Perú, e creu así que a empresa sairía robustecida. Pero non remata aquí a contribución galega a esta viaxe, pois 14

ademais de Mendaña, comandante da expedición, e de Sarmiento de Gamboa, capitán e cosmógrafo, atopamos a dous ilustres coruñeses. O primeiro non era senón o piloto maior, Hernán Gallego. O outro o escribán e factor real Gómez Fernández Catoira. Deste xeito, o historiador Jiménez de la Espada, chamou a esta crucial expedición “a dos catro galegos”. Con dous navíos, a nave Los Reyes, capitana, de 300 toneladas, e a nave Todos los Santos, almiranta, de 200, partiron 160 homes do porto de El Callao o 19 de novembro de 1567. Sarmiento de Gamboa quería establecer a derrota cara ao oeste desde unha latitude meridional que dirixiría a expedición directamente cara a Australia, pero Hernán Gallego prefire manterse nunha derrota menos sureña. Despois de 50 días de navegación cara a poñente, a auga non se podía beber de amarga e fedorenta. O 15 de xaneiro de 1568 avistan un illote madrepórico ao que chaman Nombre de Jesús, descubriran o atol de Nui nas Illas Ellice ou Tuvalu. É ocasión de corrixir as enciclopedias cando ignoran este descubrimento no illario do Pacífico; pero se queren


E neste tempo, Galicia, como parte de aquela España, brillou á súa vez cunha luz imperecedoira.

enmendar o premeditado mutismo que pesa sobre as exploracións hispanas no océano contemplado por Balboa e, en xeral, sobre os méritos españois, necesitarán importante abasto de paciencia e lapis.

O 1 de febreiro descubren o arrecife Roncador, e aproando ao sudoeste, o día 7 foi servido Deus de mostrarnos unha gran ierra. Os lugareños dirixíronse aos viaxeiros en canoas e iniciaron un cordial mercadeo. Viñan de achar a illa de Santa Isabel, pois así a bautizaron e, milagrosamente, a súa denominación non foi cambiada polos “descubridores” de turno que, centos de anos despois, e seguindo cartas náuticas inspiradas nos descubrimentos españois, dedicáronse fraudulentamente a trocar os nomes de illas perfectamente nomeadas e localizadas. Os pilotos calcularon, con pasmosa precisión, a latitude exacta da illa. Os exploradores galegos recorreron 13.500 km desde o porto de El Callao, unha distancia que dobra a que tiveron que de superar as tres carabelas de Colón para o descubrimento de América. Construíron entón un bergantín para explorar o arquipélago das Salomón, mentres outros expedicionarios adentráronse na illa de Santa Isabel e entraron en contacto cos nativos. As notas recollidas durante a viaxe representan un dos documentos máis impresionantes da historia da etnoloxía. Fálase nelas de vocabulario, vestimentas, costumes, etcétera. Os aboríxes ofreceron aos españois carne humana, incluíndo o brazo dun mozo, e tamén ás mulleres para que tivesen con elas trato carnal, sorprendéndose de que os expedicionarios as rexeitasen. Rematado o bergantín, ao que chamaron Santiago, o 7 de abril iniciaron a exploración marítima, comandada polo maese de campo Pedro de Ortega e o piloto maior Hernán Gallego, con dez soldados e doce mariñeiros. Descubren distintas illas, e o día 14, Guadalcanal, a maior do arquipélago, onde 384 años despois combatirían ferozmente xaponeses e norteamericanos no transcurso da Segunda Guerra Mundial. Chamárona así en honor do lugar de orixe de Pedro de Ortega, que se se tivese bautizado en recordo da cidade que viu nacer ao piloto maior, La Coruña tería sido. En todo caso, a expedición dos catro galegos non fixo honor á toponimia da nosa comunidade, pois nin unha soa illa bautizouse con nome galaico. En Guadalcanal iniciáron-

se as hostilidades entre illeiros e españois, e nove destes últimos foron despezados. Sarmiento comandou entón unha expedición de castigo. As naves trasladáronse a San Cristóbal e desde alí, ao mando de Hernán Gallego, aínda se realizou outra xornada que completou o coñecemento do arquipélago. Máis tarde, e debido non só á hostilidade dos melanesios, senón tamén ao elevado índice de enfermos, imposibilitados de fundar poboación, e ao deterioro dos buques, decidiuse volver a América. Partiron de San Cristóbal o 11 de Agosto, e Sarmiento de Gamboa volveu a ser desatendido, pois pretendía aproar ao sudoeste en demanda da outra terra que ao principio el quixo descubrir, que está sobre Chile (referíase a Australia). Arrumbaron pois cara ao norte e, despois de sufrir calmas sobre o Ecuador, o 17 descubren, nas Marshall, o atolón de Maloelap-Aur. Continúan cara o norte e o 13 de outubro encontran unha illa baixa, redonda, de moita area e matogueiras, cercada de arrecifes, despoada. Desembarcan nela, a designan co nome de San Francisco e, por non achar nada de proveito, nin sequera auga, continúan viaxe. Descubriran e rexistraran a solitaria illa que, 228 anos despois, “descubriría”, e bautizaría co seu nome, o capitán Wake, e pertencente hoxe aos Estados Unidos. Tras tormentas e desfeitas que separan as dúas naves, o 17 de decembro a capitana ve América á altura da Baixa California. Días máis tarde arribaría a almiranta sen árbore nin batel e cunha soa “botija” de auga e reencontraríanse no porto de Santiago, no estado mexicano de Colima. Despois de 40 días de descanso, no que algúns en vez de repoñerse pasaron a mellor vida polas penurias sufridas, partiron cara a El Callao. Tras recalar en Nicaragua, chegaron o 11 de setembro; case dous anos custoulles pois volver ao seu punto de partida. Esta viaxe, pola súa magnitude, anticipación, e cantidade de achados, é uno dos fitos da historia da exploración do Pacífico. Descubriron o atol de Nui nas Ellice, os arrecifes de Roncador, as illas de Santa Isabel, San Jorge, Ramos, Malaita, Kombuana, Vatilau, Florida, Mbokonimbeti, Mangalonga, Soghonara, Ndalakalau, Savo, Guadalcanal, Choiseul, Ulawa, Tres Marías, Uki Ni Masi, San Cristóbal, Rennel, Santa Catalina e Santa Ana, que compoñen o arquipélago das Salomón; o atol de Maloelap-Aur nas Marshall, e a solitaria illa de Wake. Tardarían dous séculos os europeos en volver ás Salomón, que ben podían terse chamado as illas dos catro galegos. Pero o empeño de Mendaña e Sarmiento aínda non se esgotara e fructificaría en novas expedicións. l 15


A lingua no século XVI ANDRÉS FREIRE. Profesor de lingua española e literatura

O século XVI marca o comezo da modernidade. Os reinos medievais deveñen incipientes estados e a este desenvolvemento acompáñano os varios signos dun estado moderno: a cidade capital (ata entón, a corte acompaña ao rei onde este se encontra), as fronteiras marcadas, a burocracia crecente e uniforme, e con ela, a necesidade dunha lingua modelo con normas e ortografía. Non é coincidencia que este fenómeno acompañe á consolidación das fronteiras. Os reinos empezan a ser nacións, e non patrimonio persoal dos reis, permutables mediante matrimonio ou herdanza. Así, o século XVI é o século no que se consolida o mapa (case) definitivo da península: Navarra é anexionada; Portugal escíndese do resto, creando o seu propio Estado, e a súa propia idea nacional. Por primeira vez, Hispania/España non é sinónimo de península ibérica. Quedan nela aínda reinos heteroxéneos, pero son xa dous incipientes estados. Tras séculos de cambios de fortuna e fronteiras, a península consolida un mapa que a xerga económica calificaría de equilibrio subóptimo. E unha ollada ao mapa basta para comprobar quen é o gran danado desta organización territorial, que inclina as forzas económicas cara ao Mediterráneo e o Sur, e traza progresivamente unha raia fronteiriza no río Miño: unha Galicia que queda alá afastada, arredamento que acrecenta o dominio inglés dos mares atlánticos. Asombra que, con tanta tinta gastada nos problemas de España e Galicia, poucas veces lembremos esta obviedade. A expansión do castelán, sen embargo, é anterior a este proceso de construción dun estado. A finais do século XV quedara establecido coma modelo de romance hispano culto. O seu cultivo expándese máis alá dos reinos de Castela e alcanza a Portugal (nel escriben Gil Vicente e Sá de Miranda) e á coroa aragonesa, que ve coma o dialecto valenciano en auxe é reemplazado no seu uso literario polo 16

X

castelán. En Galicia o proceso é aínda máis agudo. O galego fora desaparecendo do seu uso escrito, aí onde levaba un século sendo usado: documentos públicos, privados e eclesiásticos, crónicas, relacións… E aparecía o primeiro dos escritores galegos importantes en castelán: Juan Rodríguez del Padrón. Tampouco ao pobo lle era unha lingua allea. Ao cabo, o berro da Santa Hermandad de Galicia (irmandiño é unha innovación lingüística do galeguismo) era Viva el Rey.

O século XVI expande esta tendencia. As reformas burocráticas de Castela traen á nosa terra a funcionarios e relixiosos doutras partes do reino. Chegan comerciantes incluso de fóra da península. É unha mobilidade de dobre volta, e os galegos sairán das súas fronteiras para participar nas glorias e infernos da España imperial. Nótese que esta tendencia á penas é comentada polos contemporáneos. Fronte ao mundo creado a partir do nacionalismo, que considera á lingua coma “a alma do pobo”, vivimos nunha época na que a poboación se identifica a si mesma arredor da relixión e coma súbditos do rei. Segundo avanza o século XVI, será cada vez máis importante ser considerado coma “cristián vello”. Os galegos, coma case que todas as xentes do norte, serán vistos coma limpos de sangue, libres pois da sospeita de albergar nas súas veas sangue semita.

Por conseguinte, as referencias metalingüísticas son esporádicas. Temos que ler nelas máis do que os autores din; temos que fiarnos delas a falta doutras fontes. Así Juan de Valdés recorda no seu Diálogo de la lengua a expansión do castelán por toda España e que “isto aínda entre xente vulgar, porque entre a gente nobre tanto ben se fala no resto de España“. Unha gramática española anónima, escrita probablemente por un errabundo xudeu sefardita, chama ao castelán “lingua común española” porque é en-


XVI tendida e falada por todo o reino. Entre nós, o licenciado Molina, na súa Descripción del Reino de Galicia afirma que en Santiago “aínda a lingua galega non permanece aquí moito”. Contra este último comentario, o profesor Monteagudo tráenos os comentarios dun peregrino francés asegurando que, na mesma cidade, o francés era unha lingua moi escoitada. Conclúe pois que ambas as dúas afirmacións son moi esaxeradas. Sen embargo, acaso esta diversidade fose máis normal entón do que cremos hoxe. As fronteiras entre linguas eran máis fluídas que os compartimentos estancos creados pola formalización lingüística, o ensino obrigatorio e os medios de masas.

As polémicas lingüísticas serán outras neste século. A máis importante, e xeralizada en toda Europa, é a disputa entre as linguas romances e o latín. Ata o século XV, as primeiras eran vistas coma linguas vulgares inapropiadas para usos cultos. Juan de Mena, que tanto fixo por converter o castelán en lingua culta, dicía aínda del que era “rudo e deserto”. Moitos escritores, porén, loitaron por elevar os romances á altura das linguas clásicas. Non o fixeron sen problemas. O latín seguiu reservado para os textos sagrados, a educación, a Universidade, as ciencias rigorosas. Non son moitos os escritores galegos sobranceiros neste século. Case que todos eles, por desgracia, esquecidos. A pesares de non ser galego, temos que citar ao licenciado Molina, un eclesiástico malagueño radicado en Mondoñedo, onde editou a súa preciosa Descripción del Reino de Galicia, xoia da edición galaica. Non podemos esquecer tampouco ao frade Jerónimo Bermúdez de Castro, importante poeta en castelán e latín, e primeiro autor de traxedias en lingua castelán. E a Vasco Da Ponte, que escribiu unha relación sobre algunhas das grandes liñaxes de Galicia, que nos dá datos esenciais sobre a historia da aristocracia galega. É de xustiza incluir tamén entre os autores deste século ao Conde de Lemos, aínda que a súa figura se adentre un par

de décadas no XVII. Fernández de Castro non só é un político de primeiro rango e mecenas da mellor literatura española (Góngora e Cervantes); tamén foi un autor de certa importancia, e escritor da primeira obra reivindicativa dos dereitos de Galicia: El búho gallego, opúsculo satírico que reclamaba voto nas cortes para a nosa terra. Fóra do canon tradicional quedan dous autores inxustamente ignorados. O primeiro deles é Francisco Sánchez, médico e filósofo nado en Tui de orixe xudía. O doutor escéptico, chamábanlle, e as razóns do seu esquecemento son as mesmas que as doutros moitos autores europeos desta época: escribiron as súas obras en latín, e hoxe non teñen quen os rememore. Os latinistas prefiren a época clásica romana; os romancistas ignóranos.

O outro é Juan de Betanzos. Marchou a América coma moitos, e alí levou unha desas vidas aventureiras dos nosos antepasados, que abraiaron e espantaron ao mundo. Casou cunha princesa inca e as súas relacións familiares impulsárono a escribir unha Suma y Narración de los Incas. A fortuna aliouse con el recentemente. Do seu texto á penas conservábanse uns capítulos e unha investigadora achou hai poucos anos o texto completo. A súa obra é agora fundamental para coñecer a historia precolombina. En conclusión, a lingua galega acomódase estes anos a un uso familiar e oral. A lingua castelá expándese en Galicia coma lingua de cultura en loita contra o latín. Sen embargo, un gallo xurdido de Galicia e lanzado cara ao sur, libérase do dominio castelán e inicia o seu proceso de valorización, que culmina no século XVI con Os Lusíadas. O autor desta obra é Luis de Camôes e é incluso poético que o seu apelido nos suxira unhas raíces familiares na parroquia de Camos en Nigrán.

17


TURISMO

El occidente de la península del Barbanza

El mar ancestral MATRECIO Texto y fotos.

Situada en la parte coruñesa de las rías bajas, la península del Barbanza, nos ofrece una magnifica oportunidad para disfrutar de una escapada por una costa aún no muy saturada por el turismo, donde podremos descubrir playas de inmensos arenales, el sabor auténtico de los pueblos del litoral gallego y un paisaje salvaje que nos hará sentir ese mar que sólo se puede encontrar en Galicia.

18

Puebla del Caramiñal Comenzaremos nuestra escapada por la Puebla del Caramiñal. Esta villa marinera surge como entidad propia hacia 1822 fruto de la unión de dos poblaciones: la Villa del Caramiñal, antiguo barrio de pescadores y la Puebla del Deán (perteneciente al Señorío del Deán de Santiago y así denominada, probablemente

Playa de Vilar


como en otros numerosos ejemplos a lo largo de toda la geografía española, por el otorgamiento de las denominadas cartas pueblas). Posteriormente en 1982, oficialmente pasa a denominarse Pobra do Caramiñal. No obstante como herencia de aquellas dos poblaciones originales la localidad conserva sus dos iglesias parroquiales: Santa María la Antigua del Caramiñal y Santiago del Deán. Dentro del casco urbano, al lado de la plaza de abastos, merece la pena hacer un alto para echar un ojo al edificio civil con más solera de la villa, la Torre Bermúdez, construida en el siglo XVI por el destacado arquitecto de aquella época, Rodrigo Gil de Hontañón, y posteriormente vinculada a la familia de D. Ramón del Valle Inclán, que hoy aloja el museo de su nombre, con una original escultura de Bradomín en su entrada. Aunque Valle vivió sólo un par de años en la localidad, (los mitómanos aún pueden visitar el que fue su domicilio, y en cuyo ático al perecer se retiraba a escribir, villa Eugenia, en la calle San Roque, junto a la iglesia parroquial del Caramiñal) las calles de la Puebla guardan aún el recuerdo del genial escritor gallego, que además pasaba temporadas veraniegas en el lugar. Amigo de cafetines y tertulias intelectuales, de los que en Madrid era gran asiduo, los suplía en la Puebla por la tertulia en Farmacia Tato, en la calle Paz, que sigue en activo como botica y conserva algunos recuerdos de la época. Cercano también se encuentra el hoy en ruinas Pazo de la Merced (situado en la ensenada del mismo nombre, en dirección Boiro siguiendo la carretera comarcal AC-305) donde la familia del escritor pasó largas temporadas. Cuentan que a su regreso de America en 1922, llegó por la noche muy tarde a la Merced, y encontró a su familia dormida, estando su mujer en cama con dos de sus hijos. Visto lo cual, Valle Inclan decidió pasar la noche junto a su hijo menor, que estaba sólo y profundamente dormido en su cama, y que al parecer apenas recordaba a su padre. El pobre niño al despertar y encontrar a su lado a semejante barbudo, se llevó un susto tal, que salió de la cama despavorido y dando gritos buscando a su madre.

Museo Valle Inclán, en la Puebla del Caramiñal

“tapitas” disponibles. Prácticamente en las afueras de la Puebla del Caramiñal, en dirección Ribeira, encontramos la playa de Cabío-Lombiña (GPS +42° 35’ 12.72”, -8° 55’ 24.50”), de limpias arenas blancas y fácil acceso, con un pinar aledaño, que la hacen ideal para relajarse al sol. En sus inmediaciones dispone de camping y alojamientos de turismo rural.

Tomando la AC-305 en los alrededores de la villa nos encontramos con un pazo no muy conocido pero muy interesante, la Torre de Xunqueiras, en el lugar denominado Campiño, en la parroquia del Xobre, que remonta sus orígenes al medioevo. Los doce escudos señoriales que adornan los muros de este bello edificio muestran su historiado pasado. Hoy está dedicado a la hostelería, celebraciones Pero volvamos a la Puebla. En la villa, tenemos la “Casa Gran- y eventos, por lo que si nos interesa su interior, también de de Aguiar” (siglo XVI), y muy cerca, el “Pazo do Couto” existe la posibilidad de conocerlo, aunque normalmente se (siglo XVIII). Una vez callejeado el casco histórico, no po- encuentre cerrado al público. demos dejar de visitar la Playa del Arenal bordeada de un estupendo paseo marítimo, sus cercanas calles paralelas y En las inmediaciones a la Puebla, los amantes de la natula alameda, donde podemos hacer un alto en alguna de sus raleza y el senderismo cuentan con la ruta del Río Pedras. tabernas y cafeterías para disfrutar de un tentempié, que Para disfrutar de este curso de agua con su frondosa vegecomo en toda Galicia, hará las delicias del visitante por las tación y sus piscinas naturales labradas en roca, en las que 19


Dolmen de Axeitos

es posible darse un bañito, y sus muchas fervenzas (cascadas), algunos molinos (zona de Aldeavella) y puentes medievales (puente de la Miserela, que se cree que formaba parte de la Vía romana Per Loca Marítima ), hay que tomar como referencia la AC-6702 y la casa de turismo rural Entre os Ríos, o seguir las indicaciones del GPS (42° 37’ 46.11”, -8° 56’ 54.42”). La leyenda del río tiene como protagonista a San Mauro, que llegó al lugar en una barca de piedra (que la tradición supone abandonada al borde de las piscinas) perseguido por los moros, pero la intervención divina permitió al Santo remontar el río, mientras se lo impidió a los musulmanes, al llenar de cantos rodados (pedras) su paso, retardando a los perseguidores y permitiendo así la huida de San Mauro. Mirador de la Curota Desde la Puebla parte la carretera AC-302, que nos lleva a la AC-6705, que sube a uno de los miradores más famosos de Galicia, A Curota (GPS +42° 36’ 59.84”, -8° 58’ 15.22”), desde el que tenemos una de las más bonitas imágenes de la Ría de Arosa. En medio del camino, en A Curotiña podemos visitar el monumento al siempre presente Valle Inclán 20

situado en un área recreativa perfectamente acondicionada. Al llegar arriba, si contamos con un día despejado y sin brumas, divisaremos toda la Ría de Arosa, sus costas recortadas, el mar lleno de bateas y su paisaje circundante. En el Monte Curota, en el mes de Julio, se celebra el ‘Curro del Barbanza’. Consiste en la captura, derribo, marcado y encierro de los potros salvajes que pueblan durante el año los montes del Barbanza. No en vano en el ascenso no es raro ver en cualquier época del año algún caballo salvaje por las laderas del monte. Nos podemos acercar, tomando la AC-303, al Dolmen de Axeitos, en la parroquia del mismo nombre (GPS +42° 35’ 56.73”, -9° 0’ 56.98”) que aunque de menor tamaño que el de Dombate, es uno de los mejor conservados de Galicia, siendo denominado por el erudito Carlos García Bayón, como el “partenón del arte megalítico”. Data de entre los años 3.600 y 4000 a.d. y, como muchos de estos misteriosos monumentos primitivos ancestrales, ante su inexplicable origen fue denominado por el imaginario popular de los pobladores medievales como Pedra Moura, en alusión a leyendas de tesoros escondidos por moros o princesas


petrificadas, tan comunes por toda la geografía española desde la época de la Reconquista. La realidad arqueológica es casi tan interesante como la leyenda. El dolmen se trata de un cementerio colectivo, lugar de enterramiento de varias personas relevantes, seguramente dirigentes, guerreros o sacerdotes y pertenecientes a un mismo grupo social. Los difuntos solían enterrarse en el interior del dolmen acompañados de los objetos de valor de la época como hachas, cuchillos, puntas de flecha, algún abalorio, todo ello contenido en vasijas de barro. Santa Eugenia de Ribeira La villa de Ribeira tiene un pequeño casco antiguo y algunas casas marineras. En la Plaza de Otero Goyanes, podemos ver el pazo de los Marqueses de Revilla y la Iglesia Parroquial de Santa Eugenia. Destaca su puerto pesquero, uno de los más importantes de bajura de Galicia, por lo que un paseo por sus muelles siempre resultará interesante. Ribeira, como otras muchas villas del litoral español, históricamente sufrió incursiones piratas. Primero fueron los

vikingos en el siglo IX, luego los sarracenos y otomanos y posteriormente los corsarios ingleses. En 1739 Ribeira fue saqueada por los ingleses. El recaudador y representante de la inquisición de la villa, Pedro Arias Marino de Sotomayor, fue uno de los habitantes de Ribeira que perdió su casa pasto de las llamas. Buscó refuerzos en Olveira, Artes y Corrubedo, y consiguió echar a los ingleses de la villa. Pero el mar, más que una fuente de amenazas, en el extremo más occidental del Barbanza es una bendición. No sólo por los extraordinarios recursos pesqueros y de marisqueo que ofrece a sus habitantes, y que por su obra y gracia también podemos disfrutar los visitantes bajo los deliciosos platos de su típica gastronómica gallega, sino porque forma un litoral en el que las playas se suceden, formando un entorno natural y turístico poco explotado y digno de descubrir. La playa de Coroso es la más cercana al casco urbano de Ribeira, con todos los servicios que la hacen acreedora de la Bandera Azul, cuenta con un paseo marítimo que la une

Castiñeiras 21


a la villa. Un poco más allá, hacia el lugar de Insuela, nos encontramos con la playa de Rio Azor (GPS +42° 34’ 10.63”, -8° 58’ 3.79”), una tranquila cala, con un paseo entre roquedales digno de visita. Si continuamos por la carretera costera AC-7308, bordeando el extremo más occidental de la península del Barbanza, hasta llegar a la localidad de Aguiño, nos encontraremos con un atractivo paisaje marítimo lleno de playas y pueblos marineros. La oferta es tan variada, que nos será difícil elegir entre tantos arenales, que afortunadamente no están saturados por un turismo masificado. Las playas de Touro y dos Mosqueiros, al borde de la 22

carretera, gozan de un turismo familiar en verano. También son destacables por sus deslumbrantes arenas y aguas cristalinas las playas de A Ameixida y Castro. Castiñeiras, es una pequeña localidad marinera, al lado del puerto tenemos una cómoda playa de su mismo nombre, y si nos apetece podemos hacer un alto en un par de apetecibles tascas situadas enfrente del coqueto paseo marítimo. Aguiño, aunque con una flota más modesta que Ribeira, tiene una importante actividad pesquera. A esto se le une su atractivo turístico con cantidad de calas e islotes litorales que se extienden desde la villa hasta la punta de Couso (GPS +42° 31’ 5.35”, -9° 2’ 29.37”), desde donde se disfrutan unas puestas de sol de postal. En la


Complejo dunar de Corrubedo

cala de A Covasa, se ven los restos de un pequeño muelle, llamado el puerto fenicio por los habitantes el lugar, pero que seguramente tenga origen medieval. La Isla de Sálvora situada enfrente del puerto de Aguiño, constituye uno de esos lugares telúricos, que ya los antiguos pobladores célticos consideraban sagrado. Se trata de un agreste paisaje, cuyo acceso es restringido (hay empresas que ofrecen visitas guiadas desde el Grove, y en concreto se puede contratar un viaje en velero hasta allí en la casa de turismo rural Entre os Ríos), con restos de las edificaciones de una pequeña industria de salazón, la primera de Galicia dicen, y un lugar acasarado en el que llegaron a

vivir 60 personas, ruinas de antiguas fortificaciones y en la parte sur se encuentra el faro de planta octogonal construido a principios del siglo XX sobre los restos del faro original de mediados del XIX, y que hace “pareja” en su labor de guarda con el faro de Corrubedo. Podemos ver también un monumento a la Mujer, levantado en recuerdo de la salvación efectuada por las mujeres del lugar en uno de los múltiples naufragios de esta costa. En las cercanías de Salvora existen unos peligrosos bajíos rocosos, denominados los bajos de Meixides, donde ya habían naufragado varios barcos ingleses, el buque de la armada española Cisneros y el vapor Larache. Pero el 23


24

Faro Corrubedo


naufragio más trágico sucedió en 1921, cuando el vapor de pasajeros Santa Isabel, con 266 personas a bordo (78 tripulantes y 188 pasajeros) se partió en dos al chocar con los bajíos rocosos en una noche de tempestad. Fueron cuatro jóvenes mujeres de Sálvora, las que a remo, con una dorna, acudieron en primer lugar a socorrer, entre el fuerte oleaje, a los náufragos. Pudieron salvar la vida 53 personas, pero 213 pasajeros murieron ahogados. El monumento conmemora el heroísmo de aquellas valientes. Corrubedo Si seguimos ahora en dirección a Corrubedo, nos encontramos con la playa de Vilar (GPS +42° 33’ 12.17”, -9° 1’ 32.59”), y más allá el complejo dunar, un ecosistema formado por zonas lacustres, marismas y dunas, con una gran riqueza en aves que habitan este lugar o hacen parada en él en sus viajes migratorios. (como tal forma parte del RAMSAR, humedales de importancia internacional) La laguna de Carregal se formó precisamente por el efecto del viento, que fue cerrando lo que era una bahía o ensenada. Por ello se trata de una laguna poco profunda de agua salada, que está poblada de plantas adaptadas a esas condiciones de salinidad y a las continuas inundaciones provocadas por las mareas. En

Playas Barbanza

esta tierra no hay lugar sin su leyenda, y la laguna de Carregal afirman que contiene la ciudad sumergida de Malverde o Valverde, donde habitan los moros expulsados nada más y nada menos que por Carlomagno y los 12 pares de Francia. La otra laguna, la de agua dulce de Vixán, no tiene comunicación con el mar, salvo en periodos equinocciales. En la Casa da Costa, justo antes de llegar a la playa de Vilar, los biólogos del complejo ofrecen información a los visitantes. Pero sin duda la atracción del lugar es la gran duna móvil de Corrubedo. Esta masa de arena de 1 Km de longitud, 200 metros de ancho y de unos 10 metros de altura, avanza movida por el viento como una muralla entre el mar y la costa, con dirección nordeste, a un ritmo de 2 a 3 cm. por año. Nos podemos acercar a pie a través de las pasarelas de madera acondicionadas al efecto, ya que para su conservación no es posible ya trepar sobre ella. Para observar todo el ecosistema y unas vistas de ensueño merece la pena subir hasta el mirador de Pedra da Rá (GPS +42° 33’ 35.87”, -9° 0’ 56.51”), así llamado por una gigantesca y solitaria roca de granito con forma de rana, donde se ha construido una escalera de 15 m. Para subir a la plataforma que sirve de atalaya sobre toda la costa que ocupa el complejo dunar.

25


En las cercanías se encuentra el Faro de Corrubedo (GPS +42° 34’ 34.38”, -9° 5’ 17.15”) , construido en 1854, es de planta semicircular y se sitúa en un extremo de la costa desde el que se pude divisar las doradas arenas de la playa de Balieiros. También en las inmediaciones contamos con el parque de San Roque, una área de ocio acondicionado, con un mirador, espacios verdes, merenderos y replicas arqueológicas, con una mámoa y un pequeño poblado de pallozas celtas y otros recursos etnográficos. Castro de Baroña Saliendo de Corrubedo en dirección a Porto do Son, llegamos por la AC-550 a uno de los más espectaculares castros gallegos. A nuestra izquierda dejamos varias playas salva-

26

jes, en las cercanías de una de estas playas, concretamente en la bajada de la playa de Arealonga, aparece el último destino de nuestra ruta, el castro de Baroña (GPS +42° 41’ 40.26”, -9° 1’ 36.61”). Entre peñascos y pinares, sobre una pequeña península, unido por una lengua de arena y roca a la costa, el poblado castreño se aísla de tierra firme por un foso y unas murallas que atravesaremos por la bien conservada escalinata de su entrada principal. Tras la murallas, resguardadas del azote del viento por un risco acantilado, encontramos los restos de una veintena de las típicas viviendas de planta redonda. No es difícil dejar volar la imaginación evocando tiempos pasados. Aunque existen más castros costeros a lo largo del norte peninsular, Baroña es único por su conservación y ubicación paisajística. Su cro-


nología se puede datar alrededor de los siglos I a.c. y I d.c. Según los expertos, no se ha descubierto la existencia de manantial alguno de agua ni tan siquiera de aljibes de almacenamiento, lo que a nuestro juicio pone en duda su valor defensivo, ya que aunque se sitúa en un istmo, rodeado de un infranqueable mar, sólo accesible por la porción de playa ante la que se erigía un foso y muralla de mampostería, lo cierto es que la falta de agua impediría cualquier resistencia prolongada. Lo que sí es cierto es la relación de los pobladores con el mar, atestiguada no sólo por el entorno, sino gracias a los restos de “concheiros” encontrados y los hallazgos de anzuelos. No se ha hallado resto alguno de embarcación, aunque la presencia de restos de animales de aguas más profundas y de posibles restos de piedras,

que podrían servir como pesos para las redes, parece que apuntan a una incipiente navegación con fines pesqueros. Al parecer disponían de horno o fundición, lo que nos indica que poseían conocimientos metalúrgicos, donde trabajaban principalmente el bronce, pero también el oro, hierro, estaño y plomo. Se nos ha pasado el tiempo sin enterarnos y nos despedimos del Barbanza, donde los caminos se pierden entre pequeños pueblos, la naturaleza salvaje, un mar mágico y piedras milenarias.

Castro de Baroña

27


Ameixida

Donde comer En RiBeira

En Puebla del Caramiñal

Precios asequibles: O RINCON DE BASELA Pérez Galdós, 11 15960 Santa Uxía de Ribeira

Precios asequibles: RESTAURANTE O LIÑAR Rúa Tomada, 14 (A Tomada). A Proba do Caramiñal

XARDÍN Otero Pedrayo, 2 15960 Santa Uxía de Ribeira Precios medios: RESTAURANTE BAIUCA Avenida Miguel Rodríguez Bautista, 17 PUNTA COUSO La Graña, 44 Santa Uxia l 28

A DE ROSA C/ Díaz de Rábago, 34. A Proba do Caramiñal Precios medios; A TERRAZA DE CHICOLINO Castelao, 7 - 9 (Barbanza). A Pobra do Caramiñal MESÓN DON MIGUEL Castelao, 40. 15940 A Pobra do Caramiñal l


AVES Y FLORA DE LA ZONA SelecciÓn y fotografÍa por JosÉ Luis Iglesias, catedrÁtico de BiologÍa

FLORA COSTERA

FLORA INTERIOR

AVES

Armeria maritima

Calystegia soldanella

Larus cachinans Calluna vulgaris (gaviota patiamarilla)

Actitis hypoleucos (andarrios chico)

Glaucium flavum

Honckenya peploides

Daphne gnidium

Digitalis purpurea

Larus cachinans Larus ridibundus (gaviota patiamarilla) (gaviota reidora)

Iberis procumbens

Linaria polygalifolia

Iris pseudacorus

Lagurus ovatus

Charadrius Charadrius hiaticula alexandrinus (chorlitejo grande) (chorlitejo patinegro)

Narcissus bulbocodium

Narcissus triandrus

Limosa lapponica (aguja colipinta)

Oxalis purpurea

Pinus pinaster

Crocethia alba Egretta garzetta (correlimos tridáctilo) (garcilla blanca)

Serapias lingua

Ulex europaeus

Phalacrocorax carbo Sterna hirundo (cormoran grande) (charrán común)

Ardea cinerea (garza real)

Donde DORMIR EN PUEBLA DEL CARAMIÑAL ENTRE OS RIOS Casa Turismo Rural Lugar Entrerrios, s/n -Santa Cruz de Lestón - Pobra do Caramiñal 15940

Phalacrocorax aristotelis (cormoran moñudo)

LOMBIÑA HOTEL*** Xobre - Costa 74, 15940 Pobra do Caramiñal En Santa Eugenia de Ribeira. HOTEL OCA RIO AZOR Hotel **** C/ Río Azor ( A Insuela). 15950 Ribeira HOTEL RUSTICO TEIXOEIRA Teixoeira, Nº 15, 15969 Ribeira l

29


LITERATURA

VICTORIANO GARCÍA MARTÍ,

PROFUNDIDAD Y ESTETICISMO DE UN DANDI DE LAS LETRAS GLORIA LAGO

y otros más, vino al mundo en la Ría de Arosa. Algo tiene este lugar cuando nos ha dado tantos buenos escritores y en ambas lenguas de Galicia. Me dice Eduardo que teme que su relato sobre García Martí esté mediatizado por el afecto, pero le aclaro que precisamente eso es lo que busco, el detalle desconocido que complemente la sucesión de datos extraídos de una biografía o de un listado enumerando sus obras. En cuanto comenzamos a hablar, fluye desde su memoria un aluvión de información. -La vida de su tío fue, sin duda, apasionante.

Tiene tanto que contar que la entrevista podría haber girado en torno a su propia figura. Eduardo Beiras García-Martí pertenece a la rara categoría de hombre renacentista; rara por escasa en estos tiempos. Doctor 30

en Medicina, Licenciado en Historia del Arte, pianista y mecenas de la cultura santiaguesa, anda ahora atareado alternando los retoques a su tesis sobre los edificios de Banca gallegos, con la corrección de su último libro

sobre las fuentes medievales de Santiago. Me atrevo a robarle algo de tiempo para ahondar en la figura de su tío, Victoriano García Martí, uno de los grandes de las letras gallegas que, como Valle, Cabanillas, Dieste, Camba

-Tuvo una vida rica y en contacto con figuras de talla indiscutible de los siglos XIX y XX, tanto españolas como francesas. Cuando vivió en Paris trató a personajes singulares en pleno impresionismo. Conoció a Zola y a otras figuras de renombre y también allí vivió relaciones intensas. -¿De intensa podríamos calificar su relación con Sofía Casanova?


Fue vetado por escribir en castellano. No era galleguista, sino un gallego que amaba a su tierra, por encima de idiomas e ideologías

-Intensa y estrecha es como me gustaría calificarla. -Don Victoriano estudió Derecho, pero en la Sorbona se especializó en Sociología con Bergson. Fue su tío quien puso en contacto a Valle con el filósofo francés, cuyas teorías sobre el tiempo tuvieron una notable influencia en la obra del creador del esperpento. ¿Cómo fue la relación de su tío con Valle Inclán? -Fueron buenos amigos. En Madrid iban juntos al teatro y a veces estaba con él cuando Valle Inclán organizaba pequeños altercados durante las representaciones de Jacinto Benavente, a quien consideraba bastante cursi. Se alteraba mucho. En alguna ocasión lo detuvieron. El Comisario recriminaba a Don Ramón por haber faltado a su autoridad y él respondía que también a él le habían faltado a su autoridad literaria. -Durante su larga etapa en Madrid García Martí mantuvo una estrecha relación con Gregorio Marañón y con Ortega y Gasset, que

le prologó su ensayo “Una punta de Europa”. -Trató a mucha gente, desde el Conde de Romanones hasta el Duque de Alba, a quien visitaba con asiduidad. Fue secretario del Ateneo y tenía relación con gente del mundo literario, del teatro… Ana Mariscal lo admiraba mucho. Conservamos libros de mi tío dedicados por personajes relevantes, también por políticos como Alcalá Zamora o Azaña. Durante la República le ofrecieron un Su obra es el reflejo de su persona, con un estilo cuidado en el fondo y en la forma.

ministerio pero él lo rechazó. También escribía para periódicos republicanos y todo ello le costó la cárcel durante la guerra. Se salvó gracias a la intercesión de muchos amigos. Él no tenía las manos manchadas de sangre ni había conspirado. Tan sólo era un intelectual, y muy válido. Al final todo eso

pesó a su favor y lo liberaron. Era un republicano ilustrado y liberal, liberal de los de antes, y católico. Estaba en contra de la quema de iglesias y de los actos violentos contra la libertad de culto. -¿Dejó huella en su obra su paso por la cárcel? -Interiormente le afectó, ¡cómo no iba a afectarle ver que se llevaban a compañeros de presidio todos los días para fusilarlos! Pero no trasladó su experiencia personal a su obra. Era muy elegante. Algo que nos sorprendió fue el hallazgo de una baraja española hecha con trozos de cartón dibu-

jados con los que jugaba a las cartas con otros presos; a pesar de la situación límite que estaba viviendo utilizaba el ingenio para mantener la mente distraída. -Las cartas que conservan ustedes son un buen testimonio de sus vivencias e inquietudes - Muchas de las cartas, excepto las muy personales, las hemos cedido para el estudio de su figura. En La Puebla del Caramiñal se le recuerda Le dedicaron una plaza y hay una Biblioteca que lleva su nombre; al principio colaboramos con ellos donando ejemplares de primeras ediciones de sus obras y otros libros suyos, pero después vimos que los políticos empezaban a disponerlo todo a su manera. - Cultura y política a veces no casan bien… En todo caso la biblioteca está ahí. Al Museo do Pobo 31


Galego donamos manuscritos de mi tío y documentos que ahora están catalogando y que formarán parte del fondo García Martí, que servirá para estudiar su figura. En el museo desarrollan una muy buena labor y con pocos recursos. -Galicia está muy presente en su obra Mi tío Victoriano fue el primer ensayista que supo ensalzar las virtudes de Galicia y que reflejó lo que él llamó “el alma gallega”. Quería dar a conocer Galicia pero de una manera ilustrada, escribiendo con conocimiento sobre pesca, sobre su geografía y su gente, y no sólo sobre los ricos conserveros, sino que también quería trasmitir el alma gallega de la gente humilde. Y prefirió escribir en castellano porque sabía que era la mejor manera de difundirlo. No era galleguista, sino un gallego que amaba a su tierra por encima de idiomas e ideologías. Aparte de sus obras sobre Galicia, “la esquina verde”, como él la llamaba, también escribió ensayos y varias novelas. -Y además fue biógrafo de Rosalía Castro y el primero que publicó sus obras completas. -Editó sus obras contando con la colaboración del editor Aguilar, que era amigo suyo. Pero a pesar de todo lo que escribió sobre Galicia y de difundir la obra de 32

Rosalía, cuando fue propuesto para entrar en la Real Academia Gallega lo vetaron. -¿Por qué lo vetaron? -Por escribir en castellano. Tenemos la carta de una persona conocedora de esas deliberaciones. En esa carta le cuenta a mi tío que García-Sabell fue quien le había puesto la proa. Sin embargo, un año antes de fallecer fue nombrado miembro de la RAE. -¿Cómo describiría el García Martí de sus últimos años en su retiro de La Puebla? -Yo era pequeño pero lo recuerdo muy bien. Mi madre era su sobrina favorita. Tengo grabada su imagen sentado en una silla de tijera siempre impecable y elegante con su chaleco, su corbata, su sombrero y su bastón, y en la solapa una flor de heliotropo del jardín. Era muy culto y un gran conversador, tenía una ironía fina. Su obra es el reflejo de su persona, con un estilo cuidado en el fondo y en la forma. Pero sobre todo era un hombre digno, nunca pidió nada para él. Nunca se arrastró. -Recomiéndenos alguna obra suya. -En novela, La tragedia del Caballero de Santiago y Don Severo Carballo, y personalmente, me gusta mucho La sonrisa de un espíritu.

En ensayo, si tuviera que elegir, tal vez Del mundo interior y Don Quijote y su mejor camino. - ¿Es consciente de que los jóvenes gallegos abandonan sus estudios sin haber oído mencionar a Victoriano García Martí? -Ya se sabe que aquí los escritores en castellano están proscritos. Desde la antigua Grecia es frecuente que política y cultura no casen bien. Si él viviera no haría ningún comentario al respecto; como ya dije, era muy elegante. l

engo grabada su imagen sentado en una silla de tijera siempre impecable y elegante con su chaleco, su corbata, su sombrero y su bastón, y en la solapa una flor de heliotropo del jardín.


Conoce nuestras calles, conoce nuestras costumbres, conoce nuestras playas...

Conoce a Pobra do Carami単al www.apobra.org

Riveira A Terra Dos Marineiros.

Porto Do Atlantico

Xoia Natural Das Rias Baixas

www.riveira.es 33


Un día

na cola dO paro

miguel baldwin hidalgo Estudante de 4º curso de publicidade e relacións públicas

Din que mentres Vigo traballa, Santiago reza e A Coruña divértese. Hoxe en día o cuarto de millón de parados galegos fulminóu o significado deste dito popular, porque se algo levo aprendido das miñas mañás nas oficinas do SEPE é que hoxe en día os habitantes das cidades galegas rezan. Rezan por un golpe de efecto, rezan por unha oportunidade de devolverlle á vida o match ball no que se atopan. Rezan, pero sobre todo buscan emprego. É unha mañá normal en cualquera destas oficinas. Un ir e vir de cidadáns agoniados por hipotecas, fillos que alimentar e unha prestación por desemprego que inexorablemente se vai achegando á súa data de caducidade. Coa incomodidade propia de quen pregunta por algo que a outra parte preferiría non ter que explicar xunto for34

zas e achégome a un home de cara amable. Preséntase como Marco e ofrécese axiña a contarme a súa historia. Era comercial e gozaba dun bo soldo, un piso, un coche e os pequenos luxos dunha vida cómoda. “Agora,” dí, “os traballos que teño son durante poucos meses, a comisión ou ás veces mesmo sen soldo, pondo tí o coche e a gasolina e claro, a cousa cambia.” Tanto cambiou a cousa que no seu último emprego, hai xa seis meses, tivo que denunciar á súa empresa porque non lle pagaban. Ten claro que atopar traballo no seu sector xa e algo case utópico, por iso aproveitará que na súa familia “sempre houbo carpinteiros. Non me importaría reciclarme, porque isto esborrállase.” Cando a manida crise económica decidiu fustrigar España, a construción foi o seu

saco de boxeo preferido. Isto sábeno ben Deli e Fernando, de Vigo, os meus seguintes entrevistados. El, tras 16 anos na mesma empresa, leva dous desempregado e agora teme que lles embarguen a casa, xa que esta é a última vez que cobrará os 800€ que viña recibindo do Estado. Quéixase amargamente de que as administracións non llo poñen doado. “Négannos as axudas porque piden cargas familiares e non temos fillos. ¡Pois eu pago máis de hipoteca ca o que me custaría un fillo!.” Na Coruña Monserrat engade que as axudas están “pouco visibles, póñenche barreiras burocráticas para que nunca as chegues a recibir.” A primeira delas, Internet. “Non todos nos manexamos coas novas tecnoloxías.” Non lle falta razón a Monserrat cando moitas das xestións máis habituais xa teñen lugar na rede de redes. “Para os máis maiores suponnos un atranco importante, eu intenteino e rematei desesperada.” O caso dos acabados de licenciarse sempre me resultóu paradóxico. Non acadan un emprego

porque non teñen experiencia e non adquiren experiencia porque niguén lles da emprego. Como moito unhas prácticas aquí ou alí. Nesta situación leva dous anos Lucía, licenciada en traballo social que soamente puido traballar de bolseira. Un posto que, dí ela, xamais se traduce nun emprego estable. “Xamais nos renovan, en canto rematan, veste na rúa”. Ten claro onde está a raíz do problema: “os bolseiros son moi beneficiosos para as empresas, ás veces nin fan contrato, non adoita ser remunerado e cando o é…” Educadamente Lucía prefire non lles por cualificativos aos soldos dun abusivo sistema que tamén sofre Xoán, acabado de licenciarse a quen a falla de emprego estable obrigoulle a volver ao seu Ourense natal e zafarse como puido dende a casa dos seus pais. Porque como din, o licenciado español non sae da Universidade preparado, senon pre-parado. Pouco despois coñezo a Laura, unha nai viguesa divorciada que leva cinco anos sen emprego. A súa antiga empresa agradeceulle os seus


19 anos como caixeira con un despido improcedente. “Teño 44 anos, para a mayoría de traballos son vella e para todas as axudas do Estado, aínda son nova.” Malia que non ten unha hipoteca que pagar, Laura si ten dous fillos, de 12 y 16 anos e un préstamo dun banco que ameaza con embargarlle a casa. Só pide unha oportunidade. “Busquéi traballo de camareira, en hoteis, de lavado de coches e mesmo de chofer, pero non teño experiencia en ningunha outra cousa e aos aprendices quérenos novos. Cada vez desanímaste máis e o único que quero é que me deixen intentalo. Se aos quince días non sirvo, bótame.” “Busquéi traballo de camareira, en hoteis, de lavado de coches e mesmo de chofer, pero non teño experiencia en ningunha outra cousa e aos aprendices quérenos novos. Recorre á súa familia para poder aturar a situación porque as axudas que prevé o Estado parecen esquivala. “Todas son para maiores de 45 anos e as poucas que hai todo é poñer atrancos, pedir papeis e máis papeis.” Síntese frustrada porque “tardan seis meses en chegar, no mellor dos casos. Dentro de seis meses os meus fillos e mais eu tanto podemos ser ricos como estar mortos. Eu necesito darlles de comer agora.” Respecto á sociedade dí que “non vai conmigo, síntome un pouco enfadada e decep-

cionada. Vexo moita corrupción.” “Como a miña historia hai motas,” remata. Na mesma líña opina José, este ex-empresario da Coruña describe o seu caso como “o típico de toda España, o caso xenérico dun autónomo que o perde todo pola crise.” Non falta tampouco o caso contrario, Sergio. quen tras deambular de emprego temporal en emprego temporal encontrou unha boa oportunidade de levar o seu propio negocio: a dona dun local traspásao por xubilación. O atípico aquí é a actividade que se leva a cabo neste local. “trátase dun sex-shop”, cóntame Sergio, pudoroso, “pero xa non me queda moita elección”. “Non me da medo o traballo, pero tería que ir por alí 15 días antes a que me expliquen como vai o conto.” As oportunidades empresariais preséntanse ata nas actividades máis inusuais, e a este ourensán ser o seu propio xefe atráelle máis dende a última reforma laboral. Conta que mentres traballaba de repartidor, un día apareceu o xerente de recursos humanos. “Chegou ás 9 da mañá, pechouse no despacho e en media hora 7 tíos estaban na rúa, volvendo ás súas casas sen emprego. Que ganas che quedan de facer o teu traballo?. O seguinte podes ser tí. Será legal pero é inhumano.” Inhumana é tamén a situación de Cristina. Dependenta xunto con dúas compañeiras dunha pequena tenda téxtil da Coruña, ata que o seu xefe anunciou que a baixada nas

vendas obrigábao a despedir a unha das tres. A relación entre as, ata entón, amigas deteriorouse por medo ao despido e as adulacións ao xefe multiplicáronse. E non é que fose merecente de tal trato, xa que, sabedor do complicado que é obter un emprego hoxe en día, tiña por modus operandi os abusos psicolóxicos e verbais. “Dicíanos que non valíamos ni para limpar, que eramos unha merda, que si había que ir un domingo sen cobrar íase, e se non á puta rúa e lindezas semellantes. Mesmo chegou a sacar cartos da caixa para acusarnos de roubar e poder berrarnos e humillarnos.” O abuso era tal que unha das empregadas a pesar dunha caída no traballo “no se atreveu a operarse por medo a que a baixa supuxese o seu despido. O golpe agravouse e sufría desmaios acotío.” Cristina conta que esta situación afectóu á súa vida persoal, “sufría ansiedade e afectóu á relación coa miña parella, pero non podía deixar o traballo, non mo podía permitir e tampouco atopaba outra cousa. Ata que un día estoupei.” Tras a enésima acusación de roubo, Cristina non puido máis e discutiu afervoadamente co seu xefe. “Naturalmente despedíume a berros, pero o máis rocambolesco é que semanas despois entérome de que pretendía alegar que o despido debíase a que faltei ao meu posto de traballo todos eses días.”Afortunadamente o despido verbal existe e Cristina tiña un testigo no momento

no que o seu xefe lle berrou que a próxima vez que volvese sería para recoller o seu finiquito. “Dende entón non volvín atopar traballo e xa pasaron 4 meses, pero non me arrepinto, aquilo era peor que un cárcere e co soldo da miña parella e o que tiña aforrado imos tirando.” Entre tanta ruindade tamén hai lugar para o civismo. Miguel, da Coruña, aos seus 61 años, os últimos 24 na mesma empresa, está agora no paro, quedou sen subsidio e asegura que “tería máis oportunidades de atopar emprego se me apuntase a cursos do INEM, pero hai poucas prazas e non quero ocuparlla a un rapaz de vinte, eles son os que o teñen máis doado e merecen toda a axuda posible.” Xa están a pechar na oficina “sufría ansiedade e afectóu á relación coa miña parella, pero non podía deixar o traballo, non mo podía permitir e tampouco atopaba outra cousa. Ata que un día estoupei.” do SEPE e no camiño de regreso chego á conclusión de que os parados de longa duración son os héroes silenciosos da nosa sociedade. Cidadáns normais a quen a necesidade e a vontade de saír adiante fornéceos dunha capacidade inhumana para sobrepoñerse a situacións que poñen a proba a fe de calquera na xusticia social. l

35


AS TARXETAS POSTAIS ILUSTRADAS DE GALICIA UNHA VENTÁ AO PASADO SALVADOR FERNÁNDEZ DE LA CIGOÑA Comezaremos dicindo que a postal antiga é un obxecto histórico e raro. Rareza determinada pola súa propia natureza, pois foi concebida coma unha efímera forma de comunicación entre as persoas, e, como non, polo inexorable paso do tempo que castiga moito máis ao papel que a outros materiais. Así, algúns informes apuntan a que cada dez anos desaparece da face da terra o 50% do material gráfico existente. Con este dato, cando nos atopamos ante unha postal antiga, facémolo ante unha peza supervivente a mil vicisitudes e que soamente en brazos da deusa fortuna puido chegar ata nós. A APARICIÓN DAS PRIMEIRAS TARXETAS POSTAIS. Os franceses atribúense o invento da tarxeta postal ilustrada apoiando tal reivindicación nun texto que figura no “Almanach de la Petite Poste de París” (1777), no que se pode ler o seguinte: “na actualidade remítense por vía postal, xa por pura galantería, xa con obxecto de felicitar, gravados estampados en forma de cartas, regularmente acompañados de comunicacións e que se transmiten abertas e visibles para todos. Moito deu que falar esta novidade, invención debida ao gravador Demaison. Hai quen sostén que así se fomenta a murmuración do servicio doméstico, que desta maneira pode inmiscirse nas interioridades de todo o mundo”. Non obstante o exposto no texto anterior, todo parece indicar que o invento foi tan só unha moda pasaxeira que caeu no esquecemento e cuxa existencia só coñecemos a través do “Almanach”. 36

Foi na conferencia postal de Karlsruhe (Baden-Wurtemberg-Alemaña) de 1865 cando se propuxo a introducción de follas postais que eran expedidas nun talonario, para comunicacións non reservadas. As características destas tarxetas eran as mesmas que as das actuais tarxetas postais históricas, pero, debido ao excesivo prezo do franqueo, a idea non prosperou. En 1869 o Dr. Emmanuel Hermann da Academia Militar de Wiener Neustadt, en 1869, introduciu unhas tarxetas xa coñecidas coma postais, as cales non podían levar máis de vinte palabras, incluíndose entre estas a sinatura e enderezo. En 1870 estas tarxetas introducíronse en Alemaña, acompañadas do seu respectivo talonario, empezando a ter unha gran circulación durante a guerra franco-prusiana (1870-71). Despois por Suiza e Inglaterra. Bélxica adoptounas en 1871, ao igual que fixeron Dinamarca, Suecia, Noruega e Rusia en 1872. Só en 1873 comezan a circular por Estados Unidos, España e Francia, polo que a orixe francesa da postal debe ser considerado con máis que cautela. Italia comezounas a usar en 1874. Por último, a Convención


Postal Universal xeralizou o seu uso a todos os países que por aquel entón podían manter un servicio de correos cunhas mínimas garantías.

En España as postais da Guerra Civil e as posteriores eran claramente distintas. A UNIÓN POSTAL UNIVERSAL.

Estas postais pioneiras foron moi ben acollidas e revolucionaron as comunicacións postais que adquiriron unha maior frecuencia. A tarxeta postal rapidamente adoptou distintas formas desde a sinxela, ata a dobre e incluso a triple e moi pronto foron adoptadas polo comercio que, ademais de comercializalas, utilizounas coma reclamo publicitario, polo que a difusión aínda foi maior. As primeiras tarxetas postais españolas, estampadas na Fábrica Nacional de la Moneda y Timbre, remóntanse ao ano 1873. Na edición destas tarxetas foi decisiva a intervención do gravador D. Joaquín Pi y Margall, irmán do coñecido político decimonónico, quen se encargou da súa edición, previa presentación ao goberno da República Española para a súa aprobación. Tras unha primeira tirada de 72.000 tarxetas postais, cuxo ton non convenceu a D. Joaquín Pi y Margall e que foron destruídas ante a súa presencia, procedeuse a lanzar unha segunda de 2.000.000 de tarxetas sinxelas e 1.000.000 dobres que acadou o ton esixido poñéndose de contado en circulación. Estas postais, que rezaban “República Española”, eran un pouco máis pequenas cás dinásticas que apareceron en 1876. O reverso das primeiras postais estaba sen dividir e presentaba un espacio definido por unha líña para escribir o enderezo. Houbo que agardar ata 1902, cando xurdiu en Inglaterra a idea de dividir o reverso en dúas partes, deixando unha para o enderezo e outra para o texto da mensaxe. O anverso quedaría reservado para a imaxe. Este modelo que se impuxo en España en 1905 marcou a clasificación xenérica das tarxetas postais ilustradas antigas en España en dúas épocas: l Clásica ou época das postais sen división desde 1892 data na que circulou por España a primeira postal ilustrada ata 1905. l Pre 1936 xa con división (1905 –1936). Na maioría dos países está época alongouse ata 1940.

Nas primeiras tarxetas postais, debaixo da lenda “Tarxeta Postal”, aparece outra que reza “Unión Postal Universal”, sendo este o nome do organismo que agrupaba ás distintas administracións de correos do mundo para que unha carta ou una tarxeta postal ao saír das fronteiras nacionais chegue ao seu destino. Este retrouso de “Unión Postal Universal” sinónimo de irmandade postal entre todos os países do mundo perdeuse co paso do tempo. A importancia da tarxeta postal, que como xa mencionamos con anterioridade, favoreceu o correo masivo, foi decisiva en todo este proceso. O COLECCIONISMO DE POSTAIS ANTIGAS. A tarxeta postal, desde os seus comezos, convirteuse en obxecto de coleccionismo, polo que apareceron coleccionistas ao longo e ancho de todos os continentes que, ou ben adquirían postais nos seus desprazamentos, ou ben intercambiábanas, vía correo, con coleccionistas que podían estar nos seus antípodas. O idioma nunca era un obstáculo para o coleccionista destes obxectos que circulaban por todo o orbe, se ben obviamente os coleccionistas españois e hispanoamericanos beneficiáronse do idioma común, polo que a maioría dos intercambios internacionais, en toda España, realizouse con países latinoamericanos.

37


Moi cedo xurde un novo coleccionismo distinto ao simple acaparamento de postais e así, a finais do século XIX e principios do XX, púxose de moda, sobre todo entre o xénero feminino, o coleccionismo de postais con autógrafo. Entre elas a Infanta Dª. Mª Teresa, quen reuniu gran número de autógrafos dos notables españois e americanos da época. Este costume, do coleccionismo de postal con autógrafo, pronto supuxo un serio problema para as personalidades da época que se vían asediadas por miles de coleccionistas. Algún deles tomaron a resolución de non contestar a estas peticións e comezar a “coleccionar” postais nos seus despachos. O vigués Luis Taboada desistiu da orixinalidade na resposta aos coleccionistas e decidiu responder a todos coa mesma cantilena. José Echegaray, nos últimos anos da súa vida, asinaba todos os días de 10 a 12 postais en verso, sempre inéditos. Fóra de España destaca a coleccionista norteamericana Eva Muller, quen deu a volta ao mundo co único obxectivo de completar a súa impre-

sionante colección de Postais. Na súa colección figuran postais con autógrafos do Papa León XIII, que a recibiu en audiencia e outras moitas sinaturas de emperadores, reis, príncipes, presidentes de distintas repúblicas e un sen fin de importantes personalidades da época. Indicar, se ben hai distintos puntos de vista sobre o particular, que persoalmente consideramos que unha tarxeta postal circulada, acompañada dos seus selos, mataselos e cunha bonita caligrafía que non afecten á imaxe sea considerada unha peza máis valiosa que unha idéntica sen estas características. A POSTAL ANTIGA EN GALICIA En Galicia, entre os primeiros coleccionistas, debe destacarse a figura do pai Gaite, quen se fixo cunha magnífica colección de postais, entre os actuais son moi relevantes as coleccións: Cendán, Seoane e Fernández de la Cigoña. A Excma. Diputación de Pontevedra foi unha administración pioneira na

38


Nieto, Papelería R. Vicetto, Casa “P.P.K.O”, Edición Llanos, Edición José López Sousa, Vicente Coma, The Royal Mail Steam Packet; Aguas de Mondariz, Litografía de Hermenegildo Miralles, Papeleria de Ferrer, Vicente Coma; Librería Arturo Barrientos, Barba, Lombardero, Papelería Blas Serrano, Nomdedeu, Pacheco, Pintos, El Correo Gallego, Pita, El Sol,…

adquisición, estudo e divulgación da tarxeta postal antiga, facéndose cunha numerosa colección. Como veremos máis adiante, practicamente todos os fotógrafos galegos, de certo relieve, destinaron fotografías para os editores de postais, ademais de ofrecer aos seus clientes a posibilidade de postalear calquera fotografía. En Galicia abundan as postais en tránsito e moitas delas con destinatarios en América Latina e outros puntos de Europa. Na súa difusión foi relevante o papel das líñas Hamburgo-América. IMPRESORES E EDITORES DE POSTAIS GALEGAS Algúns impresores de postais de Galicia, sen ánimo de ser enciclopédicos, foron a casa “Hauser y Menet” de Madrid; a casa “Thomas” de Barcelona; Rafael Tuck & Sons, Ltd. de Londres; Grafos de Madrid; Gráficas Villaroca, S.A. na rúa Irán 1 de Madrid; HAE; E.J.C. Paris Irún; Fototypie J. Bienaime Reims; L. Roisin, de Barcelona; Petracchi & Notermann; Purgar & Co. Manchen, Photochromiekarte; Heliotipia de Kallmeyer e Gautier na rúa de Londres nº 5 de Madrid; Litografía Comercial, e, por último, Photoglob con sede en Zurich (As súas siglas P.Z. parecen ser un acróstico de “Photoglob, Zürich”). Entre os establecementos de Vigo que distribuían e editaban postais á súa custa, podemos identificar aos seguintes: Papelería de Julián Buceta, Juan Vázquez, Casa de Barba, D. Desiderio Adé, Manuel Vázquez Rodríguez Papelería, Tafall Papelería, Fernández – Estanco Muelle, Librería Imprenta Encuadernación E.B. Tetilla, Barrientos, Papelería Toracido, Tercena, Papelería José

Por último, para contribuir a engrandecer a Tarxeta Postal antiga galega, indicar que algíns dos fotógrafos galegos máis importantes da época plasmaron as súas fotografías nestas cartolinas: Pacheco, Gil, Kraft, Díez e Rodríguez, Pintos, Sarabia e, como non, Ferrer na Coruña sendo as postais deste último dun tipismo dificilmente igualable. Aínda hoxe, máis dun século despois, estas veteranas tarxetas seguen a recorrer o mundo cambiando de man na busca do seu definitivo poseedor; algún coleccionista que pode estar en calquera lugar. Moitas destas antigas tarxetas xa están de volta en Galicia, despois de ter percorrido medio mundo, durmir durante decenas de anos nalgún caixón dunha cómoda dun domicilio en Buenos Aires, Santiago de Chile, ou nuhna remota aldea do Perú ou Alemaña, despois de ter sido adquiridas por un intermediario de a saber onde, hoxe volveron a cruzar países e océanos nunha viaxe de retorno ao lugar do que saíron. Hoxe forma parte das poucas coleccións galegas de cartofilia que existen. l

39


e

BÓS XENEROSOS Quen protagonizan esta sección son persoas descoñecidas fóra do seu círculo. Poucos saben da grandeza do seu esforzo e dedicación, a maioría das veces destiñados a mellorar a vida de quen as rodean. ISABEL PIÑEIRO GLORIA LAGO

Comezo preguntándolle a que praia adoitaba ir de pequena. Para os que vivimos na costa de Galicia, esta é unha pregunta tan habitual sobre a infancia de unha persoa como o sería calquera outra. Isabel ía á praia de Temperán, unha pequena cala da costa pontevedresa perto de Nerga, a súa parroquia natal, unha aldea que mira ás Illas Cíes e ás mexiloneiras que se mecen na ría de Vigo. Dime que ten bonitos recordos daqueles anos malia que aos nove tivese que facerse maior de súpeto, cando a súa nai lle encargóu o coidado dos seus irmáns xemelgos que viñan de nacer. Isabel despedíuse da escola, onde tanto desfrutaba aprendendo, e cambiou o lapis polos pucheiros, o xabón e a auga fría. Coa súa irmá Bernardina ía lavar a roupa ao lavadoiro no inverno e no verán camiñaban ata o río, que estaba aínda máis lonxe. Subía a un banquiño de madeira para alcanzar o fregadeiro; despois viña o máis complicado porque non tiñan forza para retorcer a roupa lavada. Se tiñan sorte, axudáballes o noivo dunha veciña que quedaba alí coa súa namorada para esquivar a vixilancia familiar. 40

Con los xemelgos Tino e Irene Isabel aprendeu a coidar nenos, algo que lle servíu cando aos dezaseis anos, fixo o que sempre se agardaba dela e dos seus catro irmáns: traballar como interna nunha casa na cidade. O futuro dos seus irmáns estaba no mar. Ata que cumprían os dazaseis acompañaban ao seu pai a pescar, despois embarcábanse cunha compañía para ir a Boston ao calamar. Todos os irmáns, homes e mulleres, entregaban gran parte do soldo na casa. En 1968, cando levaba seis anos traballando para unha familia, casou con Ángel. Gustoulle porque era calado coma ela e porque prefería ir ao cinema que aos bailes. Ángel traballaba nun pesqueiro no Gran Sol e regresaba a casa cada quince ou vinte días, despois comezou a ir a Malvinas e estaba fóra da casa durante meses. Os primeIros anos Isabel deixou de traballar fóra para a atender ás fillas que ían nacendo.

María e Patricia naceron na casa. Como Ángel estaba no mar, Isabel tivo que pedir axuda ás veciñas para que avisasen á comadroa. A Patricia non lembra vela nacer; cre que se desvaneceu coa dór. A nena viña co cordón umbilical enrolado e o parto por pouco remata mal. Cristina e Angélica xa naceron nun hospital. Isabel cóntache todo isto coma se o vivise outra persoa, con serenidade, case que con dozura. A súa mirada afástase buscando os recordos e volve a ti cunha chispa de sabidoría. Paréceme que o seu rostro transmite honestidade. Estamos sentadas no sofá da sala, á súa dereita, hai unha mesa cos retratos das súas fillas e a continuación outra coas dos seus netos. Que diferencia cando tiven ás nenas no hospital! Cun médico perto sentíaste segura e despois estabas atendida durante tres días.


Deixaches de traballar ata que as nenas comezaron a ir ao colexio, despois volviches Limpiaba nas casas polas mañás e por las tardes atendíaas a elas. Despois, no noventa e un, foi cando Ángel se puxo enfermo. Doíalle un brazo, cada vez máis, e vovía cada vez máis delgado. En decembro chegou moi mal e ingresárono. Operárono para facerlle unha biopsia e mandárono para casa. Ao saír do hospital eu quería coller un taxi pero el non quixo, dixo que estaba ben para volver ao barco, de seguido abríronselle as costuras e tivemos que volver ao hospital.

acabou Xeografía e Historia quedou vivindo un tempo en Santiago preparando oposicións, despois fixo substitucións ata que aprobou a oposición pero tardaban moito en ingresarlle o diñeiro. Cando lle tocou dar clase no instituto de Ribadavia deixeille a miña tarxeta. Cando por fin cobrou díxenlle que en vez de devolverme o diñeiro, pagase o avión a Irlanda á súa irmán Cristina, que tiña unha viaxe de estudos.

Despois viñeron os tratamentos Si. Ao principio levabao ben, pero máis adiante afectoulle moito e o carácter amargóuselle. Foi todo moi difícil. Eu deixei de traballar para atendelo. Morreu aos tres anos, tiña corenta e oito.

E Cristina, Clásicas Sí, Cristina estudiou Clásicas. Despois foi cunha bolsa Erasmus a Italia. Compreille un móbil e conecteime a España Directo para poder falar con ela a cotío porque marchou con moita morriña. Cando a chamaba, ela non paraba de chorar, así que fun a Italia. Nunca collera un avión nin saído da casa. Gustoume moito, Salerno recordoume a Vigo, coa rúa de compras máis arriba do mar.

E volviches traballar, a túa filla maior xa estaba estudando en Santiago Si. As clientas esperaron por min. Seica te apreciaban. Será…, dicían que era moi responsable. Eu nunca tiven présa por rematar o traballo, nunca marchaba ata que todo estaba limpo e seco. Volvín limpar aos mesmos sitios menos unhas escaleiras, que llas pasara a unha irmán e xa seguiu ela. Cheguei a traballar ata en seis casas. Pasaba o día correndo dun sitio cara a outro. E traballando así conseguiches pagarlles a carreira ás túas fillas e a súa estancia en Santiago As tres tiveron bolsas de estudos, pero iso non o cubría todo. Ademais, mentres non se recibía o diñeiro había que adelantalo. Cando María

Patricia, a segunda, estudiou Xermánicas. Si, e tamén estudiou en Rusia cunha beca.

Tamén foi unha alumna brillante, como as súas irmáns Moito. Déronlle o premio fin de carreira. Deullo o Presidente da Xunta, fomos todas a Santiago. Foi moi bonito. A única que non quixo seguir estudando foi Angélica… Ángélica acabou BUP e estudou perruquería.

Aprendiches moito das túas fillas ? Ensínáronme a ser máis moderna, ás veces din ¡que moderna mamá! e dígolles: ensinastesme vós. Vas adaptándote. Cando Patricia foi vivir co seu noivo e tiveron o neno custoume; agora penso que para unha muller o de casar ben é algo do pasado, o importante é ter un traballo e ser independente. Cando me falaches da enfermidade do teu marido contáchesme que un día, ao saír do hospital fuches por primeira vez a comer soa a unha cafetería perto de alí. Dixéchesme que te sentiras rara; pola túa expresión pareceume que non te disgustara. Si, é verdade. Era algo novo e gustoume. E despois tamén descubrín que non era tan calada. Agora gústame moito falar, case qur falo demasiado. Ri. Isabel non se expresa coma unha persoa case que sen estudos. Teño a sensación de que o esforzo investido na educación das súas fillas tamén redundou na súa propia formación. Tes moitos libros aquí na sala. Son das túas fillas? Moitos son meus, elíxenmos elas. Sempre me gustou ler e agora leo máis porque teño moito tempo, sobre todo leo novelas, gustoume moito El tiempo entre costuras e agora estou con Tiempos de Arena de Inma Chacón. De qué te sentes orgullosa? Das míñas fillas; das catro, e dos meus tres netos. l

¿Cres que se arrepentiu? As veces ve ás súas irmáns, as cousas que contan e que teñen unha vida interesante…, pero a ela tamén lle vai ben. 41


CARA Y CRUZ Tartarín de Tarascón

Que inventen ellos Han transcurrido ya cien años desde que Unamuno pronunciara esta célebre frase en su debate con Ortega sobre la europeización de España que este último defendía, cuando afirmaba que “España es el problema y Europa la solución”. Pocas cosas han cambiado desde entonces, en un país que ha seguido al pie de la letra la máxima unamuniana, país del que don Miguel aseguraba que “no estaba hecho para la ciencia, sino para la mística”, así como que los inventos eran cosa de otros. Dicho y hecho. Y en estos tiempos de tribulación, los tres actores que deberían estar a ello de forma coordinada van -con excepciones- cada uno a su aire: el gobierno recortando de modo brutal en investigación y desarrollo, y lo que es peor, en educación. Los empresarios -con algunas excepciones, generalmente, grandes empresas- renuentes a la innovación de procesos y productos, y atentos a las subvenciones que pudieran caer y que la Administración maneja con criterios, a veces pintorescos. Y por último, la Universidad, cocinándose en su propia salsa, aunque de cara al público centrada en “investigar” lo que, en algunos casos, no va más allá de publicar en revistas especializadas, trabajos que no interesan a nadie. A esto, los académicos le llaman con cierta solemnidad “investigación”, que viene siendo un subterfugio cuyo objetivo principal se centra en conseguir algún “sexenio”, es decir, más sueldo a cambio de menos horas de docencia. Lo que menos importa es sobre qué se investiga y si ello tendrá alguna aplicación práctica en el entorno industrial correspondiente. ¿Que no hay patentes? No importa, se las compramos a los alemanes, a los americanos o a los japoneses. Incluso a los italianos. Una vez más, “que inventen ellos”. Pero en Galicia hay excepciones encomiables, que debieran servir de ejemplo y que ponen de manifiesto que lo de la crisis no afecta a las empresas o a la Universidad, cuando hay un empresario o un grupo de científicos que, al margen de las políticas propiciadas por las instituciones o por el megalítico aparato burocrático de la Universidad, sacan adelante, con escasez de recursos, sin apenas ayudas y ajenos a la mediocridad que les rodea, pero con trabajo e ilusión, iniciativas que triunfan en todo el planeta: ya sea el satélite creado por jóvenes científicos formados en nuestras escuelas de Ingeniería, o algún astillero premiado con el máximo galardón que se otorga a nivel mundial en la industria naval: astilleros para los que la crisis, simplemente, no existe. 42

Ahora solo falta ver que hará la Consellería de Industria con las ayudas europeas que para estos fines recibirá de Bruselas. Conociendo el panorama, no es de extrañar que, en vez de apostar por promover la puesta en marcha de una prometedora industria aeroespacial gallega, aprovechando este embrión que ya ha demostrado sobradamente su eficacia, el político de turno dirija las ayudas a algún “parque industrial” en cualquier comarca perdida; porque, a fin de cuentas, y como dijo algún Conselleiro: “ahí por lo menos vemos las naves construidas” o aquel otro, que ufano aseveró: “En Vigo ya tenéis las empresas ¿para qué queréis las infraestructuras?” Aunque la guinda la puso un destacado profesor universitario, del equipo rectoral de Docampo, al que cuando le pidieron que aumentara la partida presupuestaria destinada a la compra de libros, dijo con solemnidad: “para qué vamos a comprar más libros cuando todavía no hemos leído todos los que tenemos”. Y olé. Tal vez Ortega tenía razón cuando afirmaba que “el nivel de un país viene determinado por el nivel de sus numerosos mediocres”. Y es ahí donde Galicia tiene su propio reto: que el nivel de sus políticos, de sus dirigentes sociales, de sus docentes y, en definitiva, de sus mediocres, vaya un poquito más arriba de donde está hoy.


Cisneros

La europeización de España o la españolización de Europa Parecería que la polémica que enfrentó a Unamuno y Ortega y Gasset, no hace más que reflejar una idea que ha calado muy hondo en el imaginario español, y es que los ideales que representan España y Europa son antagónicos, o al menos conviven en compartimentos estancos. Recordemos que aquella polémica entre quizá los dos mejores pensadores del siglo XX en España, viene a causa de una carta que Unamuno escribe a Azorín en 1909, felicitándolo por un artículo que, con el título Colección de farsantes, había publicado el 12 de septiembre del mismo año en el diario ABC. El mismo periódico reproduce, a los pocos días, la carta de Unamuno donde dice que son muchos en España los papanatas que están bajo la fascinación de esos europeos. «Hora es ya de decir que en no pocas cosas valemos tanto como ellos y aún más… Indigna ver a tanto a tanto hispanista (?) que se cree que España acabó en el siglo XVII… ¡Bien, bien, muy bien! Así, así. España es víctima de una sistemática campaña de difamación… Dicen que no tenemos espíritu científico. ¡Si tenemos otro…! Inventen ellos, y lo sabremos luego y lo aplicaremos. Acaso esto es más señor. Si fuera imposible que un pueblo dé a Descartes y a San Juan de la Cruz, yo me quedaría con éste… Sí, colección de farsantes…» Ortega y Gasset lee la carta y se da por aludido ya que le replica con un largo artículo bajo el título: Unamuno y Europa, fábula. Ortega dice que él es «plenamente, íntegramente, uno de esos papanatas» y carga contra quienes se oponen a los europeizantes «sin Descartes nos quedaríamos a oscuras y nada veríamos…puedo afirmar que en esta ocasión D. Miguel de Unamuno, energúmeno español, ha faltado a la verdad. Y no es la primera vez que hemos pensado si el matiz rojo y encendido de las torres salmantinas les vendrá de que las piedras aquellas venerables se ruborizan oyendo lo que Unamuno dice cuando a la tarde pasea entre ellas». Sin embargo no nos parece muy acertado seguir insistiendo en que España como nación representa el atraso de la mística y Europa el progreso de las luces. Precisamente la historia de esa España que tanto despreciamos ahora lo desmiente. Fue precisamente en Hispania, donde los bárbaros por primera vez abrazan y hacen suya la Lex romana. Los visigodos consiguieron unir políticamente el espacio hispano y a partir del III Concilio de Toledo, se renuncia a la lengua goda imponiéndose el latín y se somete a todos los habitantes a un mismo código de leyes, siendo pioneros en Occidente de la simbiosis entre la herencia romana y la germánica, sirviendo el catolicismo de crisol. La invasión musulmana rompe la evolución natural del Reino Visigodo de Toledo, sin embargo son los núcleos de la resistencia cristiana, quienes se

identifican ya en el mismo 711 con los “europenses”, como llama un anónimo cronista mozárabe a los franceses, en la ardua tarea de la Reconquista. Es también en el reino de León, al recuperarse la legislación gótico-romana, el primer lugar de Europa donde se rompe con el vasallaje feudal, al premitir al siervo salir de tal condición. Y es la España de los Reyes Católicos la pionera en Europa, en decretar la nulidad de cualquier vínculo de servidumbre que aún subsistiera, poniendo fin a la Edad Media. Son estas Cortes de las coronas de Aragón y Castilla, en las que el tercer estado cuenta con representantes, las que Simón de Monfort toma como modelo para crear la Cámara de los Comunes en Inglaterra. Al igual que será el modelo de la monarquía hispánica la que introduce la incipiente idea de que el poder del monarca se garantiza por los tres poderes que representan Cortes, Consejo y Chancilleria, y que más adelante cuaja en la archisabida división de poderes de Montesquieu. Por no hablar de nuestras aportaciones al avance del humanismo. Raimundo Lullio fue quien intentó antes que cualquier otro europeo explicar la Fe a través de la Razón. Y fue la Escuela de Salamanca quien enseñó a los europeos los primeros rudimentos sobre derechos humanos fundamentales, como son la vida, la libertad y al propiedad, derechos inherentes a todo ser humano con independencia de su origen o condición, ideas de “místicos” , que los mercantilistas protestantes tardarían dos siglos en abrazar. España hace propio el tomismo y defiende esa línea de pensamiento hasta que militar y políticamente es derrotada en el siglo XVII. A partir de entonces comienza un declive que parece no tener fin. La Ilustración española, con el padre Feijoo, Jovellanos o Campoamor parecen ofrecer una salida modernizadora genuinamente española. Pero la invasión napoleónica vuelve a impedir la evolución natural de la nación, sumergiéndonos en una continua lucha entre tradicionalismo y liberalismo, que en palabras del profesor Luis Suárez, “no se presentaron como peldaños para un ascenso en al cultura, sino como enemigos que trataban de descubrir en el de enfrente, un peligro, un mal..” Y a fecha de hoy, no parece que hallamos sido capaces de descubrir aquel camino que un día perdimos, en el que, como la peregrinación a Santiago en el medioevo, España era parte fundamental del ser de Europa. Sostenía Donoso Cortés que las naciones pueden subsistir “sin independencia y sin gloria”, pero no “sin pan que llevarse a la boca”. Hoy es precisamente más necesario que nunca comprender que la ruina material siempre es precedida por la ruina moral. Esa es la tarea educativa que por encima de todo debería preocuparnos. 43


... para vosotros

CUANDO EL ABUELITO HABLABA DE SU PIORREA... Julio Tojo. Doctor en Odontología

...se diría que hablaba de algo misterioso, de olor almizclado, algo que acontecía con el paso de los años en la boca, como a quien le van apareciendo la pérdida de visión, las canas, las arrugas en la piel... o como en aquellas historias de marinos de allende de los mares a los que les caían los dientes por la falta de alimentos frescos, el terrible escorbuto. Sin embargo después, como muchas veces ocurre en la vida, descubrí por mis estudios que la misteriosa enfermedad no solo se daba con el paso de los años, sino desde el mismo momento de la erupción de los dientes y que no se trataba mas que de una ordinaria infección, con nombre científico de Periodontitis. También descubrí la ingente cantidad de literatura escrita sobre la materia que me tuve que deglutir durante mi especialidad en la biblioteca de la Universidad de Nueva York, y la que continuamente se publica en numerosas tesis doctorales y lo que queda por conocer.

44

Pero, qué es esto tan vulgar de la piorrea o como se la quiera llamar. Pues empezaré diciendo que es una de las enfermedades mas comunes en el ser humano, se calcula que unos ocho de cada diez ciudadanos padecen alguna forma de Enfermedad Periodontal; ésta puede afectar tanto a jóvenes como adultos, siendo mas grave habitualmente en los primeros. Se trata de una enfermedad producida por microbios, que se introducen entre las encías y los dientes provocando la pérdida del hueso que soporta los dientes, haciendo que éstos se tambaleen y se caigan. Hay una serie de factores que influyen en su aparición, unos genéticos o hereditarios y otros ambientales, como la dieta, el tabaco, e indudablemente la higiene. Los signos mas habituales para descubrirla suelen ser el sangrado de las encías, la aparición de espacios entre los dientes, la movilidad de éstos o el mal aliento.

Hoy sabemos que como otras enfermedades infecciosas, sus efectos nocivos no solo se producen a nivel local sino que pueden tener repercusión a nivel general, como al corazón, pulmón, cerebro y es muy común en diabéticos, durante la gestación y en situaciones en las que el sistema inmune se encuentra debilitado. Afortunadamente, no tanto para el abuelito, hoy tiene tratamiento, aunque la prevención sigue siendo el más importante. Otro día trataremos de cómo hacerlo.


LECTURA ATRACTIVA PARA LOS PEQUES

OS RECOMIENDO ESTE LIBRO PALOMA. ESTUDIANTE DE 2º CURSO DE INGENIERÍA DE EDIFICACIÓN

Dos maravillosos cuentos ilustrados que se están vendiendo muy bien. Están pensados para niños de entre 5 y 8 años pero gustan a todas las edades. Los Juegos del Hambre.

A Toupiña que quería saber quén lle fixera aquilo na cabeza. Editorial Kalandraka

Un duelo en el que son obligados dos representantes de cada distrito a luchar a muerte entre ellos. Único objetivo: divertimento del Capitolio y hacer que los habitantes de los 12 distritos de Panem recuerden que siguen sometidos al poder del Capitolio. Este es el argumento base de Los Juegos del Hambre, título que está sonando mucho estos días; es una novela de Suzanne Collins que te enganchará desde el primer momento. El libro se centra en Katniss, una chica del distrito 12 que se presenta voluntaria en lugar de su hermana para competir en Los Juegos del Hambre, celebrados cada año. A partir de ese momento se empieza a desarrollar toda la historia en la que te sumergirás completamente. Es muy apropiada para la gente joven, refleja una moral combativa, en contra de lo establecido con una clara idea del bien y el mal; resulta entretenido verte envuelto en las distintas situaciones en que es puesta su protagonista y sus rivales; incluso te hará creer que eres uno de los participantes de Los Juegos. Y por supuesto; tiene romance incluido, con el que muchas acabaréis suspirando por sus protagonistas masculinos.

Adivina cuánto te quiero. Editorial Kókinos

En definitiva, y como adolescente, recomiendo este libro a todos aquellos que quieran pasar un buen rato. Os aseguro que esta saga se convertirá en un referente de la literatura juvenil, apta también para adultos, en la que una vez terminada la primera entrega querréis tener en vuestras manos el siguiente tomo con ansias de seguir acompañando a Katniss en su aventura contra el Capitolio.

45


EXPRIMIENDO EL MÓVIL CHRISTIAN DELGADO. INGENIERO DE TELECOMUNICACIONES

Hoy en día es muy habitual ver a gente con un Smartphone o teléfono con funciones avanzadas. Estos dispositivos, auténticos ordenadores en miniatura, tienen mucha potencia de cálculo y permiten ejecutar distintos programas y aplicaciones de muy diferentes tipos.

tiendas de aplicaciones hay decenas o cientos de miles de programas disponibles, algunos gratuitos y otros de pago (unos céntimos o unos euros como mucho). Podemos encontrar auténticas joyas que permiten ahorrar o ayudarnos en nuestro día a día. Algunos ejemplos:

Los más populares hoy en día son los que utilizan Android (un sistema operativo de Google), los famosos iPhone de Apple, Blackberry y aquellos basados en Windows Phone que poco a poco empiezan a aparecer de la mano de distintos fabricantes como, por ejemplo, Nokia.

Whatsapp: disponible para todos los sistemas y permite el envío sin coste a través de Internet de mensajes tipo SMS entre aquellos que tengan el programa instalado en el móvil.

Resulta muy interesante conocer y explorar las aplicaciones disponibles del sistema que tengamos. En las

Viber o Skype: permiten llamar gratuitamente entre móviles que también tengan este programa. Con Skype, incluso se puede llamar a ordenadores.

SuperTruper: aplicación gratuita para Android y iPhone. Permite escanear en el supermercado el código de barras de un producto y nos da el precio que tiene ese mismo artículo en tiendas cercanas, al ubicarnos por el GPS del móvil. Hay aplicaciones que proporcionan recetas en base a los ingredientes disponibles, etc. Es muy recomendable investigar y localizar las que mejor se adaptan a tus necesidades. Tu smartphone, además de permitirte ver fotos o jugar, es muy útil y puede ahorrarte tiempo y dinero. Lo mejor es exprimirlo. http://www.christiandve.com/quien-soy/

Siempre tenemos patatas en la cocina, pero no es frecuente que estén a la vista. Os he preparado un centro con patatas, piedras, hojas de ampelopsis y unos ramos de jazmín con botones de flor aún sin abrir.

EL RINCÓN DE ANA

Centro de cocina

46

Sobre una bandeja, plato o cesta (lo que tengáis más a mano) ponéis un lecho de hojas de forma que asomen un poco sobre el borde, pueden ser hojas de muchas especies: hiedra, arce o simplemente laurel, por ejemplo. Sobre ellas colocáis las patatas y las acompañáis con piedras o cantos rodados de algún color que contraste, mejor blancas o negras, y si es posible acabáis el centro colocando alguna ramita de flor; en este caso he utilizado el jazmín pero podrían ser ramas de celinda, cotoneaster, espirea, viburnum u otra especie que tenga botones pequeños y de un color que encaje bien. Es un centro muy sencillo de hacer y barato pero original y decorativo. Tendréis las patatas a mano y no serán las cenicientas de la cocina.


MACARRONES DULCES Esta receta es poco conocida en España, sin embargo en Francia se venden en todas las Pastelerías como una “delicatesse” y se pueden hacer de muchos sabores, colores y tipos. Su preparación no tiene ninguna complicación, hay solamente que seguir la receta al dedillo, son muy ricos y les encanta a los niños, el único inconveniente es que son muy caros (me refiero en las Pastelerías, en casa salen baratos)

INGREDIENTES 340 g de azúcar glas (180 g para el merengue + 160 g para mezclar con las almendras) l 160 g de almendra en polvo l 140 g de clara de huevos a temperatura ambiente (4 ó 5 huevos) l 1 pizca de sal l Colorante alimenticio (facultativo) l Papel de horno Para el relleno: l 20 g de mantequilla l 100 g de chocolate l 100 ml de nata.

l

PREPARACIÓN 1. Mezclar el azúcar glas con las almendras en polvo y tamizar la mezcla. 2. Batir las claras a punto de nieve con una pizca de sal, ir mezclando en varias veces el azúcar hasta echarle los 180 g y conseguir un merengue compacto. 3. Añadir luego con la ayuda de una cuchara de madera o una espátula, la mezcla del azúcar glas y las almendras, también de forma envolvente. 4. Una vez que se haya mezclado todo, hacer lo que se llama “MACARRONEAR” para darle un aspecto liso pero consistente y se hace envolviendo la mezcla y luego aplastándola contra la pared del recipiente. 5. Añadir el colorante, se puede hacer de varios colores en este caso separar en varios recipientes y ponerle el color que se quiera a cada uno. 6. Precalentar el horno a 160º C. 7. Poner el papel de horno en una placa y con la ayuda de una manga pastelera, formar montoncitos de unos 3 cm de diámetro aproximadamente. 8. Una vez formados sacudir la placa despacio sobre la mesa de trabajo y sacarles el aire. 9. Dejar que sequen en la placa, SIN HORNEAR, una 1:30 hora, hasta que se forme una costra por encima.

10. Cuando tocando con el dedo, veamos que ya no pegan a los dedos, ya se pueden hornear durante 12 minutos. 11. Vigilar la cocción, al cabo de 10 minutos, si empiezan a dorarse, sacarlos. 12. Dejar que se enfríen y despegarlos del papel. 13. Mientras enfrían, preparar el relleno. 14. Poner a calentar en un cazo la nata e incorporar el chocolate para que funda. 15. Retirar del fuego y añadirle en trocitos la mantequilla poco a poco. 16. Dejar enfriar la mezcla y dejar que endurezca un poco en el frigorífico (se puede preparar con antelación mientras se hace la masa de los macarrones). 17. Poner el relleno de chocolate y pegar con otro macarrón por encima y dejar así por lo menos unas horas en el frigorífico antes de consumirlos. Sugerencias: Puedes utilizar muchas mas mezclas, de dulce de leche de Nocilla (si es que no quieres romperte mucho la cabeza con el relleno), de mermelada etc. Este dulce tiene muchas aplicaciones, también se puede utilizarlo para decorar tartas.

¡Buen provecho! Podeis ver otras recetas en mi blog de cocina: shealf.wordpress.com 47


ENTRE OS RIOS

Pobra do Caramiñal. A Coruña 15940 hotelrural@entreosrios.com · 981 878 459 www.entreosrios.com

Calle Pazo 11. 36968 Xil - Meaño. Pontevedra. info@lagardebesada.com · 986 747 473

www.lagardebesada.com


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.