Ekirajawaa sümaalu’u tü aleeyawaakat COVID - 19
R
Aküjalaa süpüla makatüin waya wepialu’u
Cho’ujaasü wanee eemerawaa Jukumajala
Katia Rodríguez
Nicolas Chirokoff www.laaldea.co
www.LaAldea.co
Pütchi sümüinjatü wayuu supushua’a otta ekirajawaa sümaalu’u tü a’leeyajawaakat COVID - 19
.2.
Wanaa sümaa ju’wanajaain tü mmapa’akat, waneejatsü tü akuwa’ipaakat, ee’iratsü tü aainjünakat waneepia sulu’u ka’ika. Nnojotsü kasain waa’inrüin wepialu’u. Tü aküjalaa sulu’ukat La ALdea, namüinjatü na tepichikana 4 sünainmüin 99 ouyase, aküjasü pütchi anasü süpüla anainjanain na wayuukana ju’utpunaa tü a’leeyajawaakat COVID-19. Sükajee tü alatakat nümüin Arnulfo, la zarigüeya; Paco, chi püülükükai, Lorena tü molokoonokot jee müshia Enrique, chi jokooliwakai, wayaawata aa’u jamüinjatüin wakuwa’ipa maa’ulu. » » »
¿jamüshiche süpüla taya süpüla aleewain sümaa tü tekiirujatkat? Mayaainje’e mojuin tü mmapa’akat maa’ulu, ¿jamüsche süpüla anainjatüin taa’in? ¿Jamüsü wantaka sünain anaa akuwa’ipaa sünainjee wanee akuwa’ipaachon?
Ju'ttia
» » »
¿Kasache mmotka eema taya ? ¿Eeschiche süpüla tatüjain tepialu’u? ¿Jamüshiiche süpüla wamüliajiraain sünain wattalu’uin waya? .3.
Tia püchikat shia nasakitka anain na tepichikana otta na mulo’uyuukana su’unnaa tü a’leeyajawaakat. Yaajee sulu’ujee Click, wanoujain tü pütchikat süpüla we’raajüinjatüin tü wakuwa’ipa. Pünteerü anain tü karalouktakat sulu’u Internet www.LaAldea.co süpüla püshakatirüin shia
www.LaAldea.co
¿Kasa wayuu R
.4.
?
Ju'ttia
Akumajuushi La Aldea süpüla ekirajaa wayuu sükajee aküjalaairua süchiki waneeirua mü’rüt kottiraaka jee alataka amüin wainma kasa ma’aka sümüin wayuu. Sükajee tü alatakat sulu’u La Aldea emi’ijashii na tepichikana, talatshii naya sümaa nayaawatüin saa’u tü alatakat namüin nepialu’u otta noumainpa’a. Tü aküjalaa sulu’ukat La Aldea, aapüsü wanee anaa namüin na na tepichikana, süchecherüin naa’in, yalayatshii, nnojotsü mojuin naa’in otta eesü naa’in sünain tü karalouktakat . Tü karalouktakat sulu’usü Internet, akumajuushi süpüla ekirajawaa wepialu’u, eesüja’a süpüla ne’iküin süka na ekirajüliikana sulu’u wanee e’ikülee. Pütüjaweere soo’omüin, püchajaa sulu’u www.LaAldea.co
.5.
www.LaAldea.co
Tü karaloukta sulu’ukat La Aldea süpülajatü natüjain wainma kasa na tepichikana
Lenguaje
Ciencias Sociales
Ciencias Naturales
Matemáticas
Habilidades socio-emocionales
Atención plena
.6.
Ju'ttia
Otta eesü süpüla shikirajünüin aka sulu’u wanee akuwa’ipa waneejatü
Ekirajawaa sulu’u e’ikülee
Ekirajawaa wamüiwa’a
.7.
Ekirajawaa wepialu’u
Ekirajawaa wattajee
Ekirajawaa su’unnaa a’leeyajawaa
www.LaAldea.co
Ju’ttia E’raajaa
süp. 10
¿Jaralii na kepiakana sulu’u La Aldea?
Aashaje’eraa, aapajaa, yootoo sümaa aainjaa. .8.
Cho’ujaasü wanee eemerawaa. Antüsü tü ka’i nnojotkalü a’atapajünüin: Asürajaasü La Aldea sümaa matüjaajuin saa’u joujainjatüin sujutalaain. Jimatüinjatü tü mürütkalüirua shipialu’u sümaa waneejatüin shia otta kapüleein sümüinrua.
1. Achajawaa süchiki yüütaa ¿Eesüche tü yüütaakat?
süp. 16
2. Tü nüntakalü anain Arnulfo. ¿Tachekeetche wanee kasa jeketü?
süp. 34
Ju'ttia
3. A’wanajaasü tü mmapa’akat ¡Akulajaasü taa’in!
süp. 48 4. Shapaasü naa’in Enrique ¿Jama tayale ne’e mmoluin tamüiwa’a?
süp. 66 5. Aja’ttüsü tareaka
.9.
¡¿Eesü süpüla sülatüin tia?!
6. Ekeraajüsü juya Lorena.
süp. 86
¿Jamüshii süpüla wakotchojiraain nnojoliire süpüla woju’itüin?
süp. 106 7. Makatüle waya wepialu’u, wakanajeet tü a’leeyajawaakat !Meitüinsat tü nuumerokot!
süp. 124
www.LaAldea.co
Arnulfo II tü zarigüeyakat Taya wanee mürüt tütüshi otta atüjashi ma’in. Kamalainsü tamüin palajanain taya waneepia. Sutuma tia, ee’ewaisü wanee kaa’i nnojoikalü o’u jaa tamüin. Nnojotsü püküjainjatüin tia jümüin jarat.
.10.
Efrén II chi tapirkai Taya wanee mürüt anashichon sümaa katsüinshaatain taya. Chi tashikai nia no’utku na e’itaakana La Aldea. Ayatsia eein tü wepiakat nutuma niakai, talatsü taa’in sutuma tü taainjakat yayaa, kee’ireesü taa’in anainjatüin shia ma’akaapu’u paalainka.
Na yootuukana achiki
Paco II chi püülükükai Taya wanee püülükü, loto akuwa’ipachi otta laülaa aa’inchi. Tü kachiiruakat taa’in shia pansaainjatüin jümaa lotuin jukuwa’ipa tü kasakat julu’u La Aldea. Makalaka jashichiwalin taya suluwajünüle wanee kasa jee saapünüle sümüin wayuu yalejeeru’u wanee kasa. ¡Nnjotsü shiainjatüin sukuwa’ipaka!
.11.
Carmen II tü jeesükat Taaya wanee Jeesü, waneesüchon taya sulu’u La Aldea. Mulo’ushaana taya suulia tü wanee mürütkalüirua. Shia anaka tamüin kojutüin wamüin tü namakat na waneeinnua otta nnojoluinjanain walanaain noo’opünaa. Matüjainsat mojaa tanüiki süchiki wanee kasa shia tachekaka sukumajünüin sukuwa’ipa wanee kasachiki alataka sulu’u La Aldea.
www.LaAldea.co
Lorena II tü molokoonokat Taya wanee molokoono, ekiipü’üjana sulu’u La Aldea. Juchuntüin tamüin tü ta’yataainkat anainjatüin tatuma sukuwa’ipa süpüla anainjatüin tü mürütkalüirua sulu’u La Aldea. Shia kee’ireeka taa’in kottiraain waya sulu’u woumain. .12.
Inés II tü jaibakat Taya wanee Jaíba. Antüsü taya suu’umüin La Aldea jüchikijee su’walakajaain tepia sutuma süchi’raa tü mmakat. Shiasa’a sünanjee tia, nnojotsü anain taa’in, tayouktüin sümawaa tü waneeirua mürütkalüirua, tamüiwaweesü taya, taainjeein wanee kasa süka taa’in tamüiwa’a. Shia ne’e takuwa’ipaka tia.
Na yootuukana achiki
Enrique II chi jokooliwakai ¡Jamayaa! Enrique tanülia, jekechi taya yaamüin süchikijee amuloulin tepia sutuma suwajaain tü mma kalujutka shia. Wuittüsü tü tano’ukat, shiasa’a talatüle taya mariiyataishi taya, müshia mmorüle taya jepisiiyasü tano’u, jashichire taya, tü tano’ukat müsü aka saa’in so’u wanee siki jotusü. Watta naaliin na nnojoliikana atüjaain saa’u jamüin maka’a taya, ki’raichipa taya sünain müin takuwa’pa. ¡Antüshii jia sulu’umüin La Aldea!
.13.
Las guacamayas
Guacamaya wayakanairua, waküjain süchiki tü kasa alataka sulu’u La Aldea. Waküjain süchiki jupushua’a tü kasa alatakat: perulaa, atkawaa jee wanee kasa eekai jeketüin sülatüin. Awatshii waya sünainjee wanee aipia sünainmüin wanee sünain aküjaa süchiki tü kasa alatakat. Eesü wakoo’omüinjale tü süchikikat wanee kasa süpüla wasirajüin otta müsia we’rüinjatüin jamüin no’uuta na mürütkana.
www.LaAldea.co
Tü Jeyuukalüirua: Waya tü a’yataakalüirua sulu’u La Aldea, shia wa’yataaka anain tü akumajaakat piichi. Nnojoishii waya walakaain sünain wa’yataain otta pansaasü shia watuma. ¡Nia kama’anaka waneepia tü shiimainkat chi aluwataashikai!
.14.
Tü kaliineetakalüirua:
¡Jamaya! waya tü kaliineetakalüirua, kottachensü waya, nnojotsü waya apüniraain suulia tü wapüshikat. Wanaawasü watuma tü wamakat otta müsia tü waa’inrakat. Eesü süpüla wanaawain tü jülüjakat waa’in… mmole’e waya otta müsüja malayaain waya. Matüjainsalii waya asakiraa shia waa’inraka tü münakat wamüin.
Na yootuukana achiki
Tü ma’leeyakalüirua:
Waya na süpü’üyakana aküjaa eeinjatüle juya. Tü kee’ireekat waa’in shia waa’inmajüinjatüin tü mojuuikaluirua sulu’u woumainka otta eeinjatüin mapa. Nnojotsü eein wanee mapa jemetakalü ma’aka saa’in tü eekat sulu’u La Aldea.
.15.
Tü monkolonseetkalüirua:
Watta saali wa’yataain sulu’u La Aldea wayakana na monkolonseekana. Waya na ekirajakana na jo’uuyuukana, shia wanee a’yatawaa cho’ujaashaanasü. Wekirajaa achiiruat wainma kasa eekai sülatüin. Sutuma tia, eesü süpüla we’rajaain tü mürüt eekai ayuulin. ¡Kamalainsü wamüin tü waainjakat! Watüjaa aa’u nnojoluin shaitaain tü wa’yataainkat müsüjese’e anain ma’in sukuwa’ipa watuma.
www.LaAldea.co
.16.
Achajawaa süchiki yüütaa
.17.
Aküjalaa 1
Achajawaa süchiki
yüütaa
¡Puyula shiyaakua süpüla paapajüin tü aküjalaakat!
www.LaAldea.co
Waneeshia, piama, piama, piama, piama,
apünüin, apünüin, apünüin, apünüin,
¡püshe’eta! Waneshai, ¡pumutta! Waneshia, ¡püikkalaa! Waneeshia, ¡pejepulaa!
Niyaawaja’alüin kojuyatua Paco tia sulu’u nipia. Kojuyaichi ka’i süttüin nia, müsü mamaineekai naa’in sutuma süttüin nia.
.18.
Nipitajüin tü nipiakat ma’aka apünüintua, nii’iratüin süpülajana tü koroloirua nüma’anakat sümaa tü eküütkalüirua. Wulesü nutuma tü nüpato’ukat sümaa wane’ewai sukua tü noikat:
«…polootua polooeintinueve mil ochocientas setenta y cinco, veintinueve mil ochocientas setenta y seis, ¡veintinueve mil ochocientas setenta y siete púas!, ¡ni una más, ni una menos!». Joolu’u aainjashi nia ejercicio, mapenena nnojoleerü kasain naa’inrüin jüka nikeraajüin jupushua’a tü ni’yataainkat.
¡Eeyaa ne’e kale’uirüin ka’ika!
Achajawaa süchiki yüütaa
.19.
Maja’atshi sünain jashichin nia. Matüjainsai nia jimataa sümaa nnojoluin kasain naainjain. Wainma kasa naainjapu’uka, matüjainsai nia eemerawaa. Jiasa’a maa’ulu sutuma tü a’leeyajawaakat a’wanajaasü sukuwa’ipa tü naa’inrapu’ukat weinshi.
www.LaAldea.co
“Ajaa, anakaja’a too’ulaküle nnojoluin kasain taainjain”. Müshi sünain mulo’uin nünüiki süchikijee aainjaa ejercicio. “Müsü kapülakai saa’in tü waneeirua zarigueyakalüirua”. Nuu’ulakaka shia, nüikkalaaka saa’u wanee ipa sünain nnojoluin kasain naainjain. Sülatapa ma’aka je’ra minuuto atamaajaashi.
.20.
“¡¡Isasü tachiki!! Mayaainje’e jimatüin taya, waraittüsü tü tekiirujatkat, müshi mamainakai taya sutuma. Yootusü yaa sulu’un tekii. Shia anaka alu’u kasale taainjain, nnojoishi jimatüinjachin taya”.
“Jiasa’a mapa, ee’iyalaashi chi Ka’ikai sünain pasanain ma’in nia, kale’usü ka’ika. Wattayülia süpüla jiweetüin Kashika. ¿Kaseetche naa’inraka sujuuna tia? Niirakaaka sulu’upünaa shiwentaanase nipiaka, ni’raka waneeirua zarigueya, kachetüin süka süsi sünain wunu’ulia. Süttaja’atsü so’uirua, kulemataja’attaasüirua. ¿Jamüsüche anaka ma’in namüin nnojoluin kasain naa’inrüin?
Achajawaa süchiki yüütaa
Shiataa anaka müleka wunapümüinre nikii süpüla nainküin tia, eesü shiale nojoitüintüin nikii süpüla amuloulin tü kasa jülüjakat naa’in. Naainjayaainje’e tia, ayatsia ne’e jülüjain naa’in wainma kasa, müsü aka shaitakai saa’in sulu’u nikii.
.21.
“Yüütüsü kasa chaa anuuitpa’a, ¿jamaka nnojotka süpüla yüütüin shia yaa sulu’u tekii”? Nümajiraaka nümüiwa’a.
www.LaAldea.co
.22.
Jülüjala maka’a naa’in wanee kasa, nüchajaainjatü achiki tü yüütaakat. ¿Jamüsüche süpüla nüntajachin sünain? Nnojoishi joo süpüla nuju’itüin. Niyulaka nikii sa’akajee mmaka sümaa no’otojooin shia, nüikkalaaka süpüla jülüjain naa’in wanee kasa. “Waneepia, jülüjasü waa’in wanee kasa, wananajüin shia otta waatüin sheejuu. Müsüja ne’e sukuwa’ipa tü yüütaakat, yalasü shia waneepia, shiaja’a ne’e nnojoluin jülüjain shia waa’in sutuma wattain jaallii tü kasa jülüjakat waa’in”, nümaka sümaa talatüin naa’in. Müsü nüntakai saa’in wanee anaa.
Achajawaa süchiki yüütaa
.23.
Süchikijee tia, nürütkaaka sünainmüin tü wentaanakat sünain niirakaai sümüin tü zarigueyakalïrua. Nnojotsü yalasüin ne’e shiairua sünain nnojoluin kasain saa’inrüin, yalasü sünain sünanajüin juwarala tü ka’ikat. Jiasa’a niirakaaka iipünaamüin, ni’raka anachein sukuwa’ipa tü sirumakat. Süchikijee niirakaaka sümüin tü wunu’uliakalüirua, ni’raka waneejatüin saja’apüin jee suno’u. ¡Anachonsü ma’in! Nüsanalaka naa’in otta naataka jeejuu wanee romero sümaa müin jipettakai nu’upunaa. Shia tü yüütaakat.
www.LaAldea.co
A’yatawaa Antüsü tü kasa aainjünakat weinshi. Niyoukta achikit Paco wanee akuwa’ipaa jeketü su’unnaa tü süttaakat. A’wanajaasü sukuwa’ipa süpüshua’a tü kasa naainjapu’ukat, e’raajiraainjachi nia otta ekiralaainjachi nia sünain tü süttaakat. ¿Eeschiche süpüla pi’raajiraain müleka jülüjale paa’in tü kasa paainjakat?
A’yatawaa 1.
Püdibujaaja otta pii’iyata sukuwa’ipa. Püdibujaaja shiyaakua wanee ka’i paainjakalü o’u wanee kasa. Anuu tü pi’itaainjatkat sulu’u.
1. Tü kasa kamalainkat pümüin paainjain. 2. Tü kasa mamalainkat pümüin paainjain.
6. Tü kasa paainjeekat amüin sümaa püpüshi.
Wopumüin 7. Tü kasa paainjakat sümaa anain paa’i.
8. Tü kasa paainjakat sümaa shapaain paa’in.
3. Tü kasa paainjakat sümaa anain paa’i.
Uuchimüin
4. Tü kasa paainjakat sümaa shapaain paa’in.
Palaamüin Wuinpumüin
5. Tü kasa paainjeekat amüin pümüiwa’a.
.24.
Achajawaa süchiki yüütaa
.25.
Tü kasa aainjünakat weinshi: Jia wanee kasa meitüinka akalia atumaa saainjünapa, ma’aka saa’in wo’lojuin wai.
www.LaAldea.co
Sükalio’upünaa tü süttaakat, ¿jamüsü süpüla pütüjaain saa’u tü ka’i semaano’ulajatkat suulia tü ka’in saja’ttiakat semaana?
A’yatawaa 2.
.26.
¿Je’ratua süpüla ka’ika paapüin analu’utkat súmüin wayuu?
¿Je’ratua süpüla ka’ika saapüin analu’ut pümüin wanee wayuu?
¿Je’ratua süpüla ka’ika puju’iteein kaayelu’umüin?
Piyaawajaa kojuyatua. Jülüja paa’in tü kasa paainjakat so’u waneesia ka’i, otta anuu tü püshajüinjatkat sulu’u wanee karaloukta. ¿Je’ratua süpüla ka’ika puko’ojooin sünain wanee wayuu?
Je’ratua süpüla ka’ika pu’lojooin pajapü?
¿Je’ratua süpüla ka’ika pükaaliinjain wanee wayuu?
¿Je’ratua süpüla ka’ika püsirajüin?
Achajawaa süchiki yüütaa
A’yatawaa 3.
Pii’iyata sukuwa’ipa tü pütchikat. Sükajee tü símbolokot pii’iyata sukuwa’ipa tü pütchi püshajakat sulu’u tü karalouktakat. Anuu wanee sukuwa’ipa süpüla püshatüin shia.
8 aipa’a
Paapüin analu’ut: 5 Saapünüin pümüin analu’ut: 1 Puko’ojooin sünain wanee wayuu: 3 Pu’lojooin pajapü: 3 7 watta’a maat
Pükaaliinjain wayuu: 2 Puju’iteein kaayelu’umüin: 7 Pusirajüin: 7
8 aipa’a
Paapüin analu’ut: _ Saapünüin pümüin analu’ut: _ Puko’ojooin sünain wanee wayuu: _ Pu’lojooin pajapü: _ Pükaaliinjain wayuu: _ Puju’iteein kaayelu’umüin: _ Pusirajüin: _
7 watta’a maat
.27.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 4. Jimata waya. Nnojotsü nücheküin Paco ma’yataain nia, wainma ne’e tü kasa jülüjakat naa’in, sutuma jimatüin nia, nnojotsü ountaain tü ka’ikat. ¿Jamüshiche süpüla nnojolin jülüjain naa’in wainma kasa?
Püsiraja ma’aka saa’in tü zarigüeyakat. Paapaa ja’rai minuuto sünainjee tü pi’yataainkat, pu’una eemüinre yüütüülin süpüla paainjain tü ejercicio aküjünakat, aneerü paa’in sutuma pümüiwa’ain pia. ¡Nnojoleerü shapaain paa’in otta nnojoleerü jülüjain paa’in wainma kasa sutuma!
Tü jüsirakat Zarigüeya. Tipo: Asanalaa aa’in sümaa akutulawaa. .28.
Joujaleet paainjaka: Shapawaa aa’in, jashichaa sümaa mapüsaa. Kasapülajatü: Süpülajatü nnojoluin shapaain paa’in otta nnojoluin jülüjain paa’in wanee kasa. Pansaasü paa’in: Nnojotsü jiwa’atüin paa’in, nnojotsü shapaain paa’in.
Paashaje’era: Paco, nia wanee püülükü tütshi ma’in sünain a’yatawaa jiasa’a joolu’u shapaasü naa’in sutuma süttüin nia. Müsüjese’e naainjainjatüin tü ejerciciokot süpüla anainjatüin naa’in ma’aka anain saa’in tü zarigueyakalüirua suupunaa nuwarala chi Ka’ikai.
Achajawaa süchiki yüütaa
¿Pütüjaa aa’u?: Anashaatasü ejerciciokot tüü müleka aire nu’upunaa wanee wayuu, aire nunut otta nu’luuwain. Pu’unira sukuwa’ipa:
1.
Püikkalaa sümaa lotuin pia, patu’uwaa putuma püsa’a. Pi’reet jipettüin tü mmakat tü püsikiikat otta tü püsapükat meerü aka jipettakai tü sirumakat.
2.
Mayaa pia aka jaa’in wanee zarigueya sünain aikkalawaa, anamia sümaa jimatüin paa’in.
3.
Pi’itaa pajapü pipe’eru’uka saa’u püsapain pipe’eruka.
4.
Püsürüla po’u otta piyalera pikii iipünaamüin sümaa püsanalüin paa’in jiatta’a, müinjachi pia so’u apünüin segundo.
5.
Pejepule’era pikii jiatta’a sünainmüin pu’luuwain wanaa sümaa püsanalüin paa’in.
6. Paainja tia ja’raitua sümaa püsanalüin paa’in. 7.
Joolu’u loto putuma tü pikiikat sümaa tü punutkat. Meerü aka shiyurulaakai wanee jiikuchon sünainjee tü püralo’ukat chaa ipünaamüin.
8. Puu’ulaka püsanalüin paa’in sümaa pünaajaain püle’eru’u tü jouktaikat kama’a. ¿jamüsü paa’in süchikijee tia? 9. Motsotopa paa’in, püjüta süchiki tü jouktaikat puwaralu’upünaa, pujutala tü paanükükat sümaa piyuluin piyee. 10. Pukutule’era süpüshua’a shi’ruku tü pu’upünaakat, pi’reetka müin süchijiraakai saa’in tü hi’irukukat. Süchikijee püsürüla po’u súmaa pukulemeraain, ¿jamüsü paa’in joolu’u?
.29.
www.LaAldea.co
Tü shapawaakalü aa’in shia wanee kasa eeka süpüla jashichin atuma wayuu, üttüin saa’in, jiwa’atüin saa’in jee mmoluin shia. Eesü süpüla ayuulin wayuu sutuma.
A’yatawaa 5.
.30.
Püsakira sümaa püshajüin. Püchajaa sulu’upünaa Internet, karalouktairua jee püsakira na püpüshikana jamüin matsüinka naa’in wanee wayuu süpüla ayuulii sutuma shapaain naa’in.
A’yatawaa 6. Paainja piamasü dibujo nüchiki Paco, pii’iyatüinjatü jamüin ayuuika wanee wayuu sutuma shapaain naa’i:
Achajawaa süchiki yüütaa
¿Ayuuijechi ma’in müleka ayatüle shapaain naa’i?
.31.
¿Ayuuijechi ma’in müleka nuu’ulaale suulia shapawaa aa’in?
www.LaAldea.co
A’yatawaa 7. Püta’üla tü kasa pikiiru’ukat süpüla püjütüin süchiki.
1. Püikalaa süka wanee pansaa eere yüütüülin.
.32.
2. Püsürüla po’u so’u 30 segundo
Achajawaa süchiki yüütaa
3. Püsanala paa’in süka wanee pansaa, sümaa süttüin po’u püshaja süka pajapü chaa iipünaa tü kasa jülüjakat paa’in.
4. Pujutala tü po’ukot, pi’reetka nnojorüla müin tü kasa jülüjakat paa’in. .33.
5. Paainja tia kojuyatua saja’ttaleepa sulu’ujee pikii tü kasa jülüjakat paa’in. Anashaatasü ma’in.
www.LaAldea.co
.34.
Tü nüntakalü anain Arnulfo
.35.
Aküjalaa 2
Tü nüntakalü
anain Arnulfo ¡Piyula shiyaakua süpüla paapajüin tü aküjalaakat!
www.LaAldea.co
¡Nnojo!
.36.
Nnojoishi taya ekeei palenso’u tachikua’a” maja’atshi Arnulfo. Nnoishi süpüla teküin waneeshiaakaije palenso’u, ekerojoweet tü tayeekat sümaa soosojooin. Nnojotta’aleeja, müichia meküin taya. Taa’inru’u tayakai, shiayaa tekeeka amüin tü palenso’ukat so’u ka’i waneepia. Taa’inru’u tayakai, palenso’uinjatü süsepü tepia sümaa tü teinasekat, tü too’ulakat, tü temeesainkat. ¡Nnojotsü müin shia! ¡Maa’awaishi taya! Müleka te’rüle wanee palenso’u joolu’u, ojunnajaweechi taya.
Jiasa’a jo’ujee ka’ikat tia naapaa amaalü wanee pütchi analu’ut a’wanaje’erakat nukuwa’ipa. Ee’iratsü jukuwa’ipa kasakat jupushua’a jo’ujee tü ka’i shi’itaanakalü o’u tü süttaakat. Uatuainchi süpüla semaanakat nuju’itüin Arnulfo sünain achajawaa tü niküinkat, ke’icheerajüinjachi sünain oju’itaa. Shia nükaliaka so’ukai sünain oju’itaa, nnojotsü nütüjaain aa’u kasainjatüin nüsaajüin, shia ne’e nütüjaaka aa’u nnojoluinjachin nüntirüin waneeshiakaije palenso’u.
Tü nüntakalü anain Arnulfo
.37.
www.LaAldea.co
.38.
Tü nüntakalü anain Arnulfo
No’otooka Arnulfo saa’u tü wunu’uliakalüirua sümaa ichaa nia, isee nia nümüin sünain asü’üjaa monku, naranja, naranja, aguacate otta papaya (lechoza). Nülü’üjain sulu’u najapü maiki, alcachofas, apio, espárragos, tomates, berenjenas, brócoli sümaa calabaza. Shipirajaapa najapü, nülüjain sulu’u naanükü ma’aka saa’in, tomillo, laurel, romero, jengibre, cúrcuma otta canela. Nüntapa nipialu’umüin, ponusü ma’in naa’in wainmain eküüt nüma’ana. Nnojorüleja jülüjain naa’in wainmain eküüt sulu’u La Aldea, shia ne’e jülüjapu’uka naa’i ekaa palenso’u.
.39.
¡Müsüla ma’in tü a’ttiee nnojotka te’rüin! Naatawaisü suno’u, seejuu otta se’ejü. Aparatsü nalija nuwaralu’u sutuma tü eküütkat.
Nuwataaka eemüin kusunapiakat, nukumajaka likikat sümaa sikikat. A’lakajaainachi nia, antusü wanee atüjaa nnojotka ni’raajüin sümaiwa. Nü’lakajaaka wanee eküüt monkumaajatü, ensalada de aguacate, berenjenas asijuushi, alcachofas a’lakajuushi, tomates en confit, torta de brócoli sümaa calabaza otta müsia dulce de papaya sümaa canela. Kettüsü ka’ikat naa’u sünain a’lakajawaa. Müshi aka sa’anaakai nia saa’in tü noushukot sünain tü a’lakajawaakat. Kettaaka nutseka, mapüsashi ma’i sümaa talatüin naa’in.
www.LaAldea.co
Talatashaanasü naa’in sutuma tü kasa naa’inrakat, jemetüsü ma’in jeejuu tü nipiakat, nnojotsü maajüin shia. Watta jaalii eküü nüma’ana, shia mojuka ne’e nnojoluin jaralüin nikiraainjatüin amaa shia.
¡¿Kasa tü jemetkat eejuu?! Nümaka Paco sulu’ujee tü nipiakat sünain niyuluin nikii süpüla nütüjaain saa’u jalejeekualüin shia.
¿Kasa tü jemetakalü eejuu? Sümaka tü kaliineetakalüirua.
.40.
Tü nüntakalü anain Arnulfo
Jujutuuka wanee pütchi anasü nikiiru’umüin Arnulfo, nünaajüin tü eküütkat süpüla niitajüin shia süka tü mürütkalüirua, katasü najapü otta ke’icheerajüshi nia sünain ni’ikajüin so’ulu’upünaa shipia tü mürütkalüirua. Ni’ikaja’aleein neküin na aa’inmajakana na ayuuishiikana, shia ni’ikajaaka tü jemetakat ma’in sümaa wainmain shia. Nüle’ejapa nipialu’umüin, ni’rüin wainmain tü eküüt niitajakat, palitchon ne’e tü apütaakat nüpüla. Shiasa’a müin talatüin ma’in nia, nünta anainrü Arnulfo wanee anaa.
.41.
www.LaAldea.co
A’yatawaa Nünta anainrü Arnulfo wanee akuwa’ipaa sünain tü süttaakat: shia ekaa waneepia waneeisa so’u eküüt. Mayaainje’e niyouktüin süchiki tü nüntakalü anain, nünta anainrü anain wanee akuwa’ipa anasü sulu’ujee. ¿Kasa a’wanajaaka sünain pukuwa’ipa sutuma tü süttaakat?
A’yatawaa 1. Paashajaajiraa pümüiwa’a.Jülüja paa’in ja’raisü kasa püntaka anain sünain pukuwa’ipa so’u tü piamasü kashi alatüitpakat. Ma’aka saa’in tü kasa püchekakat, tü a’wanajaakat sünain pütapa’a, tü kasa mmotka eema pia, jee sukuwa’ipa saainjia waneeirua kasa. Püshaja shia sulu’u wanee karaloukta jee shi’ipo’ujee püshajüinjatü: ¿Pünta anainrü tia süka aleinjatüinya shia? ¿Shiataapa süka pi’raajiraain pukuwa’ipa? Anuu wanee sukuwa’ipa.
.42.
Tantaka anain
Tanta anainrü süka
Anasü tamüin waraitaa sünain masapaasee.
Aleinjatüinya.
Anasü tamüin aainjaa tarea sünain aapajaa muusika.
Tachajaain.
Tü nüntakalü anain Arnulfo
A’yatawaa 2. Jülüja paa’in wanee ka’i anakalü ma’in pümüin. Püdibujaaja wanee piyaakua eere püküjainjatüin jameerüin paa’in süchikijee wanee ka’i anakalü ma’in pümüin. Püshaja sü’ütpünaa piyaakuakat kasain wayuu tü paainjakat so’u tia ka’ikat süpüla anainjatüin ma’in shia pümüin.
.43.
¿Ji’rüin yalapünaa tü ta’yataainkat? Öjüitüshi wänëë sümä näpuin tüü püütshikät jüshätäjanüü. ¿Esüü päpüin tüü püütshi sünäá jäjala’jenüin tüu rutina?
Wanee mee’erachon
www.LaAldea.co
A’yatawaa 3. Machikisalii sulu’u kojon. Piirakaa sümüin tü eküüt anaajanakat sulu’u wanee kojon chaa pipialu’u. Pükataja shia jee püdibujaaja pansaa sümaa sukuwa’ipa, wuinre, josole, saja’apüin, suno’u, sükalia süpüla evenceejaa jee jalejeekualüin shia. ¿Jarat wanee sukuwa’ipa sükatalia putuma?
.44.
Tü nüntakalü anain Arnulfo
A’yatawaa 4. Kekiwaa. Nünta anainrü Arnulfo watta saalin süchon wunu’u su’unnaa waraitüin nia. ¿Sotusü paa’in shiairua süpüshua’a? Pushaita sümaa püpüshi sünain jaralin kekiin ma’in:
a.
b.
Paainja wanee Püküja círculo. sünülia wanee eküüt nütpajaka Arnulfo.
c. Tü wayuu yaakat pikialu’ujee süküjainjatü shia sümaa süküjaleein sünülia wane’eya.
d. Tü wanee süchikijeekat süküjainjatü sünülia tia piamasükat eküüt sümaa’aleya wanee soo’omüin.
e. Ayatüinjatü müin shia jutuma, aja’ttaleejeeria jaratpa motuin aa’in shia.
Puu’ulaka püshaitüin shia jüka sünülia eküüt eekai keichiisein, eekai ichein, jee eekai jawa’wain.
¿Eeiria püsakirüin anain jamüin jiweetia wanee pütchi? Etimología shia ekirajawaa süchiirua jalejeekualüin wanee pütchi jee sükaaliinjain waya süpüla watüjaain saa’u jamüin suchuntia wanee pütchi. ¿Jalejeekuat tü pütchi kojuya? Nünüiki chi monkolonseetkai
.45.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 5. Pi’raaja süka sentido. Nünta anainrü Arnulfo sutuma tü a’lakajawaakat eein süpüla shikünüin wanee eküüt sümaa talataa aa’in sutuma los sentidos. Joolu’u puu’ulaka shia. Süpülapünaa piküin, paainja tü aküjünakat ya’ayaa (puchunta kaaliinwaa nümüin wanee wayuu eekai mulo’uin).
Pi’itaa wanee kasa po’uutajana süpüla paatüin seejuu wanee eküüt, pütüjaweetka saa’u kasain wayuu shia.
Joolu’u pujutala po’u jee püküja kasain tü kamalainkat pümüin. Paapaa shia, ¿jamüsü tü jütakat?
Pojottapa sünain süttüin po’u. Pükünüla jiatta’a, p’ireerü waraittüin tü seejuukat paanükülu’upünaa.
.46.
Joolu’u püsürüla pi’ichi otta pükünüla sünain nnojoluin püsanalüin paa’in so’u je’ra segundo, ¿a’wanajaasü pümüin je’ejükat?
Pujutala tü pi’ichikat sünain pükünalüin (puwaralu’u shia müleka wüinre) so’u 30 segundo sümaa nnojoluin pimiralüin.
Jülüja paa’in: ¿Eesia piyaawatüin kasain naatain sünain tü puküinkat?, ¿kasa püntaka anain sutuma tü paainjüitpakat?, ¿kasa wanaawaka atumaa aataa seejuu wanee kasa otta oo’ulaka se’ejü?, ¿kasa akaaliinjaka pia süpüla piyaawatüin se’ejü wanee eküüt?
Tü nüntakalü anain Arnulfo
A’yatawaa 6. ¡Jo’u wa’lakajaai! Soto paa’in tü eküüt pikaajakat ma’in. ¡Anasü pülakajaale shia! püshaja sulu’u wanee karaloukta jamüin sü’lakajaaya. Müinjatü sukuwa’ipa: pushajüinjatü jamüin jü’lakajaaya, müinjatü aka püshajakai shia sümüin wanee maakina eekai nnojoluin kasain sulu’uin shikii. Nnojotsü sütüjaain saa’u jamüin sünülia wanee kasa, nnojotsü jiyaawatüin jiyaawajia wanee kasa. ¡Paainja maa tia!
A’yatawaa 7. ¡Jo’u wakaaliinjiraai! Wakaaliinjale otta waapüle analu’ut saa’u wanee kasa anasü waa’in sutuma. Püsakira na püpüshikana sünain tü pütchikat akaaliinjirawaa. Püshaja jamalu’uluin jia. Soto paa’in wanee ka’i pükaaliinjakalü o’u wanee wayuu jee nayale akaaliinjain na püpüshikana. Püshaja wanee aküjalaa jo’uuchon süchiki tia.
A’yatawaa 7 a. Piyaawata saa’u. ¿Jämusüche süpüla pükaaliinjain na wayuu kepiakana pu’utpünaa su’unnaa tü a’leejawaakat? Paahajaa sümaa püpüshi süchiki sukuwa’ipa akaaliinjaa wayuu?
.47.
www.LaAldea.co
.48.
A'wanajaasü tü mmapa'akat
.49.
Aküjalaa 3
A’wanajaasü tü
mmapa’akat Piyula shiyaakua süpüla paapajüin tü aküjalaakat
www.LaAldea.co
So’ujee .50.
tü ka’i süsüraje’erakat o’u Lorena tü mmakat, ee’iranajaasü sukuwa’ipa tü zarigueyakalüirua. Tü zarigueya jo’uuchonniikalüirua, nnojoishii o’unüin sulu’umüin koleejiaka, jimatüinjana nepialu’u. Tü mojukat namüin shia jimatüinjanain naya, nnojoliinjana keke’erain nnojoliinjana chookontüin yalapünaa makaapu’u paalainka, süka jamüin, a’yataashi chi nashikai sümaa tü neikat yala nepialu’u.
“Jimajimalüinjana waya ma’aka saa’in zarigueya mulo’uyuu: Nnojoishii awataainjanain waya, nnojoishii süpüla wa’waatüin, waraitachainjana waya süka shi’ichi wo’ui sümaa jimatachoin waya. ¡Nojoishii müinajanain waya!”
A'wanajaasü tü mmapa'akat
.51.
www.LaAldea.co
.52.
A'wanajaasü tü mmapa'akat
“Nnojoliipeje’e waya malashiin, wachajaa akuwa’ipat süpüla nnojoliin wakulajaain aa’in. Woo’ulaküin müin aka saa’in wanee piichi mulo’u chi wepiachainkai, eesü ipa mulo’uyuu sü’ütpünaa, antüsü iipünaamüin tü so’ukot, waa’inmajüin shia suulia tü wuchii shirokukat tü süchikat”.
.53.
www.LaAldea.co
“Yüüta jia wamünüle, müshii chakai waa’in shiroku wuinka. Jiasa’a müleka waashajaale, pirateerü we’ichi wuin, oukta meena waya”.
.54.
A'wanajaasü tü mmapa'akat
.55.
www.LaAldea.co
.56.
¡So’u wanee ka’i, akacheraashii waya sünainjee sütüna tü wunu’uliakat, wunapümüinsü wekii, jülüja müsia waa’in su’wanajaain sukuwa’ipa tü mmakat wo’ulu’u. Tü sirumakat shiasü tü mmakat, otta tü mmakat shiasü tü sirumakat. Kama’ashii waya sünain kachetüin, nujutuupa ka’ikai nnojotsü watüjaain aa’u jalain tü sirumakat; chale shia iipünaa yaale shia wunaapünaa. Motusü waa’in waraitüin waya süka wo’ui, aliikajaashii waya sünain wunapümüin wekii sa’akapünaa tü sirumakat. Anasüje wasakirüle yalapünaa jaralüin tü shiimainkat, nnojotsü waainjain tia süka nnojoliin süpüla woju’itüin sünain antirawaa sümaa wa’aleewainyuu. Nnojoishii süpüla wasakirüin na kachonniikana waya, nnojotsü nayaawatüin aa’u jamüin sukuwa’ipa tü washaitiakat”.
Ma’aka je’ra ka’i süchikijee nnojoluin watüjaain saa’u joujain aliikain jee joujain watta’a maalüin, antüsü wanain wanee mojaa aa’in. A’likajaashii waya saa’u wanee wunu’u jee washakatüle, nnojotsü watüjaa aa’u, weirakaaka yalejee. Wasukajaain woju’itapu’uin sünain awanaajaa, wonnotaa otta müsia shaitaa namaa na waneeinnua kepiakana sulu’u La Aldea. Wanta anainrü cho’ujaain wamüin nnojoluin jaa wamüin shi’iree wa’ülüjünüin amüin. Cho’ujaasü ma’in wamüin washaitüin sainküin mojuuikat otta weke’ejüin saa’in Carmen tü jeesükat. ¡Shia wanee juya kapüleesü!
A'wanajaasü tü mmapa'akat
.57.
Anapaja’a waya, eeyülia süpüla jülüjain waa’in shaitaa süma’ainru’u sunouktaain sukuwa’ipa tü mmakat, namaka na zarigueyakana sünain nasanalüin naa’in.
www.LaAldea.co
A’yatawaa Süka süttüitpain wayuu nnojotsü jalapünaain oju’itüin, yalashii ne’e nepialu’u. Müsü jo’uuchonjaakai saa’in tü mmakat napüleerua. Tü zarigüeya jo’uuyuukalüirua, nachajaain sukuwa’ipa süpüla nnojoliin nakulajaain aa’in. ¿Alatüirü pümüin pukulajaain aa’in sutuma suttüin pia?
A’yatawaa 1. Yooto pia sümaa püshajüin. Püchajaa sümaa püpüshi ja’raisü sukuwa’ipa süküjia su’wanajaain sukuwa’ipa tü mmakat, püshaja shia otta pukumaja jamüinjatüin jüküjia putuma. Ma’aka saa’in:
1. .58.
Sulu’u La Aldea, iipünaamüinsü kasa süpüshua’a.
3.
2. 4.
5. Süküjia putuma
A'wanajaasü tü mmapa'akat
A’yatawaa 2 Pidibujaaja jamüin nepia na zarigüeyakana sümaa nei otta nashi. Jülüja paa’in: ¿Müsia aka saa’in chaa pipialu’u sümaa pii otta püshi? Jamüsüje müleka kepiale jia iipünaa süralo’u wanee wunu’u, ¿kasaje maka aka saa’in?, ¿jarat tü wunu’u ketaajiraakat sümaa saawain tü jipiakat? Püdibujaaja süpüshua’a tia.
.59.
A’yatawaa 3. Pukumaja sümaa püpüshi shiyaakua tü piichi jülüjakat paa’in sulu’u wanee maqueta, pukumaja shia süka kasairua eekai sujutuushin. Pi’reerü müin shiimainkai saa’in tü kasa jülüjakat paa’in.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 4. Tü kasa julüjakat waa’in wekiiru’u, müsü aka katakai so’u, ko’upünaasü shia otta katapa’asü jia. Püdibujaaja shiyaakua sümaa aipiruasü kasa shiküinjatka putuma suulia pukulajaain aa’in sutuma tü süttaakat. ¿Kasa shiküinjatka putuma? Anuu waneeirua kasa eeka süpüla shiküin.
.60.
a. Aküjalaairua c.
b.Gomitas
de colores
d.
Müitpa sukuwa’ipa tü jülüjaakat aa’in
A'wanajaasü tü mmapa'akat
A’yatawaa 5. Koo’omüin putuma tü jülüjakat paa’in. Piirakaa sümüin tü ayaakuaakat süpüla piyuluin wanee aküjalaa suchiki tü ee’iyatünakat yala.
.61.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 6. Pukumaja sümaa püpüshi wanee loteria. Anuu tü achuntünakat: 10 Mürülüriua 10 Kasairua 10 A’yatawaa 10 Sünülia mmapa’a Püshaja wane’ewai kasa sulu’u wane’ewai karalouktachon (tarjeta). Jeesü
Brasil
.62.
Pülancha
Ayujai sai wayuu
Katata’wa putuma tü karalouktachenniikat, sümüiwa’ainjatü putuma tü mürütkalüirua, tü kasakalüirua, tü a’yatawaakalüirua, tü sünüliakat mmairua. Pienchinjatü shi’ipapa’a. Kettaapa pienchin shi’ipapa’a, püpalirajaa shia wane’ewai sukua, puchunta nümüin wanee püpüshi naapaai waneesüwai karalouktachon sa’akajee tia pienchisükat. Niyulapa shia, nüdibujaajüinjatü shiyaakua tü achuntünakat nümüin sulu’u tü karalouktakat.
A'wanajaasü tü mmapa'akat
A’yatawaa 7.
Sükajee tü pütchikat pukumaja wanee karalouktakat süpüla paashajaain süchiki tü jülüjakat paa’in.
Jiakana wayuukana, jieyuu, tooloyuu, tepichikana, anuu tantirüin jümüin wanee pütchi: Eeshii süpüla sükaaliinjain waya tü kasa jülüjakat waa’in.
.63.
Püchajaa ayaakuaa süpüla puchotooin shia, pukumaja tü püshajiakat süpüla paapüin analu’ut sümüin tü kasa jülüjakat paa’in.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 8. Pukumaja sukuwa’ipa wanee yonna. Tü zarigüeyakat jo’uuchenka, naküjain pümüin tü akaaliinjetkat pia süpüla nnojoluin pukulajaain aa’in. Pukumaja sukuwa’ipa wanee ayonnajaa sümaa paapajüin tü jayeechikat.
Aku aku akulajawaa
.64.
Aku aku akulajawaa chaa pia toulia, pu’una toulia, chaa po’u toulia, watta pia.
Chaa pia toulia, kaa’in pia toulia, pu’una toulia, mainta pia.
To’ulaküinya müin takuwa’ipa joo sukuwa’ipa molokoona sa’wa’inrü.
aku aku akulajawaa Woo’ulaa suulia joo aleewaa, puu’ulaa suulia tamaain pia.
A'wanajaasü tü mmapa'akat
Ajaa, nnojottaa Aku aku akulajawaa Joo’uya maa tamaa washaita chaa sulu’u tashaitülee, moto paa’in takuwa’ipa paala joo’u sulu’u tashaitülee.
Piyula shiyaakua süpüla paapajüinjatüin tü jayeechikat
Nnojo ma’in mojuin tü paa’inkat woo’ulaa suulia müin waya. Wei’iraja ma’in waneepia jee talata ma’in waya. Anaa tamaa wa’aleeinyu u, piirakaa sümüin so’u miichikat, washaitajaa sümaa yüütüin waya.
.65.
Nnojo ma’in mojuin paa’inka jee talata ma’in waya.
¿Jamüshii ke’icho’uleka jia? Nnojo ma’in mojuin paa’inka jee talata ma’in waya.
Nnojo ma’in mojuin paa’inka jee talata ma’in waya.
Nnojo ma’in mojuin paa’inka jee tala jee tala jee tala jee talata ma’in waya.
www.LaAldea.co
.66.
Shapaasü naa'in Enrique
.67.
Aküjalaa 4
Shapaasü naa’in
Enrique
Piyula shiyaakua süpüla paapajüin tü aküjalaakat
www.LaAldea.co
Jiasa’a
nüchijiraapa Enrique chi jokooliwakai, ayatshia mmoluin nia. Iruawanaisü tü nütakat sümaa maariiyain nia. Ma’waishia nia nüinkuule aa’in, kukuttusü tü nüsapainkat. Nnojotsü nütüjaain aa’u kasain alatüin. Nnojotsü nütüjaain aa’u jamüin sukuwa’ipa tü a’leeyajawaakat, süttüinjachi nia nümüiwa’a, nnojotsü atüjaanüin joujainjachin nuju’itüin. Shapaasü naa’in sutuma tü alatakat nümüin.
.68.
¿Jama taapuule tayakai? ¿Jama shiale aapuuin tü tatünajutkat molokoono? Mulo’u shiakat eesü süpüla saapuuin sutuma tü a’leyajawaakat. ¿Jameena müinnale waya moju’itüin wepialu’ujee?
Sutuma wainmain tü nüsakiijakat anain, iruwanaisü ma’in tü nütakat.
“Mnotshi taya”, nümaka sümaa emetuluin nünüiki. “Mojusü tamüin shapaain taa’in”.
Shapaasü naa'in Enrique
“Shapawaa aa’in müsü aka pumuttule wunapümüinkana sümaa nnojoluin pütüjaain saa’u kasain eein püpüla”
.69.
www.LaAldea.co
.70.
Shapaasü naa'in Enrique
Müsü aka pikerotokai sulu’umüin wanee piichi kojoka alu’u piyuushi.
«La incertidumbre es no saber si lloverá o caerán relámpagos».
“Shapawaa aa’in shia nnojorüle wajapulu’uin no’orain chi ka’ikai”
“Tü shapawaakalü aa’in, müsü aka saa’in nnojorüle watüjaain saa’u kaseerüin alatüin watta’a.”
.71.
www.LaAldea.co
Jiasa’a niimale’eraka naa’in. Shiimainya nnojoluin nütüjaain saa’u jalapüshinjatüin nuju’itüin chi ka’ikai jee sü’itüinjatüle tü juyakat. Nnojotsü nütüjaain aa’u kaseerüin alatüin waneemüin ka’i. Ja’itaichi nukumajüin sukuwa’ipa wanee kasa, naata ne’e tü kasa alatakat nümüin. Wanaa sümaa sujuichijaain tü nipiakat sutuma sukutkujaain tü mmakat, akolojooshi nia sulu’umüin La Aldea. Müshija aka numuttakai aa’in iipünaajee sulu’umüin wanee ishi. Naainjapeje’e shia.
.72.
Eewaishire nüsürülüi no’u sümaa mmoluin nia piyuusho’u nipialu’u süpüla nütüjaain saa’u niweetüinjachin chi ka’ikai. Niyaawataka saa’u yalapünaa a’wanajaain sukuwa’ipa tü mmakat. Eesü sa’wai eere jotuin kashi, sa’wai eere kojoin piyuushi. Eesü ka’i ja’ikalü o’u chi ka’ikai, ka’i sü’itakalü o’u juya. Nnojotsü wanaawain sükalia süchon tü wunu’ulikat sulu’u La Aldea, tü süchikat eesü ka’i suwataakalü o’u ma’aka naa’in wanee amaa, eesü ka’i jiyattakalü o’u shia ma’aka saa’in wanee pa’a. Müshia niakaiya, naatawaishi nia. Eesü wanee ka’i wuittakalü o’u nüta, talatshi ma’in. Eetaasü wanee ka’i süniisükalü o’u nia, mojusü ma’in naa’in.
Shapaasü naa'in Enrique
“Nnojotsü kasain kakaliain”, nümaajiraaka jiatta’a. “Meeria tüü”.
.73.
www.LaAldea.co
A’yatawaa Tü mmoluukat süma’anasü kasa eekai katüin so’u, ma’aka naa’in Enrique eeshi mmorüle pia so’u wanee ka’i. ¿Sotusü paa’in jamüin nukuwa’ipa wanaa sümaa mmoluin nia? Sülatalaa sümüle wanee kasa, eesü shapaale waa’in jee mmorüle waya. Waya kama’anaka tü sukuwa’ipakat süpüla anainjanain waya suulia tü mmoluukat otta watüjainjanain süpüleerua.
A’yatawaa 1.
Püküja jamüin pukuwa’ipa mmorüle pia. Ma’ayaka waneejatüin nukuwa’ipa Enrique müleka mmorüle nia. Cho’ujaasü piyaawatüin saa’u jamüin pütapa’a süpüleerua tü shapawaakalü aa’in otta tü mmoluukat.
.74.
a. Püküja süka pünüiki tü pütchikat mmoluu. Anuu wanee sukuwa’ipa. Mojusü M a k ata a Olojoo Luma Unia Ului
M M O L U U
Shapaasü naa'in Enrique
Tü mmoluukat shia:
b. Püdibujaa piyaakua sümaa pukoloreaajüin shia süka tü color püchekakat. Püshaja jotpünaa tü dibujokot kasain tü mmoluin eema pia (tü shiimainkat: jütürüla juya, tü pikiiru’ukat: yolujaairua). miedos.
c. Pükataja tü kasa mmotka eema pia. Müinjatü putuma: Nivel 1. Sulu’ü tü mariiyakat püshaja tü kasa mmokalü eema pia jiatta’a.
.75.
Nivel 2: Sulu’ü tü naranjakat püshaja tü kasa mmokalü eema pia emetut (sünain nnojoluin maa’in paa’in suutuma).
Nivel 3: Sulu’u tü ishokot püshaja tü kasa mmokalü ma’in eema pia, tü kasa matunkuinkat atuma pia, shapaakalü atuma paa’in, aijakalü atuma pia.
www.LaAldea.co
Wanee acróstico shia wanee kasa akumajünaka sükajee su’ttia pütchi sümaa sha’watüin sukuwa’ipa. Oo’ulakünüsü ma’in tia sünain tü posía münakat. Paainja wanee acróstico süka tü pünüliakat. Nünüiki chi monkolonseetkai
.76.
Shapaasü naa'in Enrique
A’yatawaa 2. ¡Jo’uu wakanajai tü mmoluukat! Pukumaja wanee pajapüna süpüla jaa’inmajüinjachin pia:
Pi’yotoo wanee karaloukta 15 x 2 centímetros (tü saja’apüinkat o’uneerü süchiirua sülaütain pajapü).
Anachon putuma sukumajia otta püshaja tü apünüinsü kasa mmotkalü ma’in eema pia.
.77.
Pijitta pajapünaka jüka wanee kuluutchon sünain pejepükii.
Joolu’u pütüjaaitpa aa’u kasain mmoluin eema pia, yalasü shia pünain nnojotpeje’e mulo’uin shia suulia tü pajapükat.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 3. ¿Shapawaa... ? Eesü süpüla shapaain paa’in sutuma nnojoluin pütüjaain saa’u jamalu’uluin tü pütchikat shapawaa aa’in. Püsakira sümaa püpüshi otta püshaja jamalu’uluin. Püchajaa apünüinsü sinónimo sümaa apünüinsü antónimo süpüla pukumajüin wanee poesía süka tia pütchikalüirua.
.78.
Shapaasü naa'in Enrique
A’yatawaa 4. ¡Pükanaja tü shapawaakalü aa’in! Paainja tü ejercicio aküjünakat sümaa püshajüin wanee karaloukta nümüin Enrique. Püküja nümüin jamüin paa’in otta püsakira kasain pükaaliinjainjachin anain nia suulia shapaain naa’in. a. Pujuleraa mmolu’u sünain patajatüin pia, yuttuinjatü tü püsa’akat sümaa tü pütünakat. b. Niayaa pia Enrique, palasütüshi pia süpüla naa’ayula chi ka’ikai eweetakai sulu’upünaa wentaanaka. c. Püsürüla po’u otta jülüja paa’in süsanala paa’in. d. Jülüja paa’in wanee cuadro, joolu’u maa waraitakai paa’in sulu’upunaa mayaa: » Sulu’u tü palajatkat sa’ata püsanala paa’in sümaa piyaawajüin sünainmüin apünüin. » Sulu’u tü wanee ja’atakat, yala’aya putuma püle’eru’u tü jouktaikat sümaa piyaawajüin sünainmüin apünüin. » Müsia sulu’u tü wanee ja’atakat, pujuta tü jouktaikat sümaa piyaawajüin sünainmüin apünüin. » Müsia sulu’u tü piechikat sa’ata, peemeraa sümaa piyaawajüin sünainmüin apünüin. e. Paainja tia ejerciciokot kojuyatua, puu’ulaajeerü oulia jimata paa’in. Talata paa’in sümaa anain paa’in. f. Joolu’u müshi aka püchijiraainjachikai aa’in. Pukutula jiatta’a pajapü sümaa puu’ui, puyurula pütünairua sümaa püleeyalaain süpüla pa’atakainjachin pia. g. Püikkalaa sümaa pujutalüin po’u, ¿anataasü paa’in jüchikijee?
.79.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 5. Püsakira. Mojusü naa’in Enrique saa’u tü na’aleewainkat Lorena shia wanee molokoono laülaairü. Suulia shapaain naa’in wanee wayuu shia anaka asakiraa na atüjashiikana. Püchajaa sulu’u internet Organización Mundial de la Salud jamüin keemaleeka tü a’leeyajawaakat COVID-19 sümüin wayuu laülaayuu.
.80.
Nunuiki shi mokolonsekát
Wayakana monkolonseetkana ekirajaashii waya süchiirua wainma kasa, makalaka eein süpüla waapüin pütchi anasü sümüin Lorena süpüla anain süneekia wanee kasa sutuma sulu’u La Aldea. Müsia sulu’u tü mma kalu’ukat pia wainma na atüjashiikanat, yalashii naya jutkatüin sulu’u Organización Mundial de la Salud (OMS). Eesü süpüla naküjain pümüin supushua’a tü kasa paa’inrajatkat süpüla paa’inmajiraain suulia tü a’leeyajawaakat COVID-19.
Shapaasü naa'in Enrique
A’yatawaa 6. Pünta sünain. Paashaje’era tü pütchikat sümaa jülüjain paa’in shia. Soto paa’in: ¿eeiria jülüjain paa’in tia?
“Nnojotsü nütüjaain aa’u kaseerüin alatüin waneemüin ka’i. Ja’itaichi nukumajüin sukuwa’ipa wanee kasa, naata ne’e tü kasa alatakat nümüin.” a. Püshaja ja’raisü kasa alataka weinshi, meitüinjatü sukuwa’ipa otta tü so’orainkat
1.
A’yalajüshi chi kaliinakai sümaa tü wuchiikalüirua lasinko wattachonwai. .81.
2.
3.
4.
5.
www.LaAldea.co
b. Püshaja ja’raisü kasa alatala maka pi’rüin jekenainka ma’in, wanee kasa nnojotka pa’atajüin sülatüinjatüin.
1.
.82.
2.
3.
4.
5.
Antüsü wanee julit sünainmüin piwentaanase
Shapaasü naa'in Enrique
A’yatawaa 7. Koo’omüin putuma tü pütchi jekennukat. ¿Jamüshiiche müleka jukolochojüle pütchiirua eekai me’raajuuin sulu’u wanee karaloukta? Eesü süpüla püshajüin jüka laapi jee shiale wanee ashajia naatawaika ano’u. Püshaja tü pütchikat jee müsia shi’ipo’ujee püshaja jamalu’uluin shia. Eesü süpüla paainjain wanee dibujo pansaaka sümaa tia pütchikat. Eeshi süpüla pu’ttüin sünain achajawaa jamalu’uluin tü pütchikalüitua
Atüjaana aa’u: Eesü süpüla:
Aleinjatia:
.83.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 8. Püküja namüin na waneeinnua. Püküja sümüin tü wayuukalüirua jupushua’ale sükajee wanee aküjalaa jamüin sukuwa’ipa tü ekirajawaakat sulu’u tü e’iküleekat pipialu’u, püküja jamüin pikiralaaya sünain nnojolin puju’itüin, jee nnojolin pi’rüin na pa’aleewainkana.
Wanee aküjalaa
.84.
Shapaasü naa'in Enrique
.85.
www.LaAldea.co
.86.
Aja'ttüsü tareaka
.87.
Aküjalaa 5
Aja’ttüsü
tareaka Piyula shiyaakua süpüla paapajüin tü aküjalaakat
www.LaAldea.co
¡¡¡Teichon!!! ¡¡¡Tashichon!!! A’waatüshii na guacamaya jo’uucheinkana. ¡¡¡Katareeyaseshii waya!!! So’u tü piamakat semaana sünain süttaa ayatshi’iya nnojoliin ekiralaain na guacamayakana. Wainma shi’yataairua, süküjainjatü achiki tü kasa alatakat sulu’u La Aldea, wuleinjatü sutuma shipia, anuutaa natareyase na süchonniikana, nnojotsü shiyaawata aa’u jamüinjatüin sukuwa’ipairua. E’itaashii wainma tarea na monkolonseet e’iküliikana, shiasa’a müin isain süchiki tü guacamayakalüirua jamüinjatüin sukuwa’ipa sutuma süka wainmain shi’yataain. “Püchajaa jamüin sukumajia La Aldea. ¿Jarat tü juya sukumajünakalü o’u? Püshaja sulu’u wanee karaloukta süchiki kasain tü akumajünakalü anainjee La Aldea. .88.
«Gallineto Gallinei, nia kakumalaka tü palajatkat telescopio astronómico so’un juyaka 1609, püchajaa soo’omüin pütchi süchiki nukuwa’ipa otta jamüin anaka ma’in sümüin tü mürütkalüirua tü kasa nukumajakat.» “Suu’ulia wanee monku, eesü süpüla kachoin shia 300 monku juyawai, ¿je’rasü süchon so’u 10 juya?” Müsia ne’e nakuwa’ipa süpüla wainma wainma sümüin tü natareasekalüriua. Kettaapa natuma wanee tarea, antamaatüsü wanee shi’iraka. Wainmawaisü ma’in. Anuuta joo tü suluwataakalü anain Lorena, jüljainatü saa’inrua pütchi aküjünaka yalapünaa süchiki tü a’leeyajawaakaat. Makalaka nnojoluin kee’ireein naa’in matunkuinjiraainjanain naya sünain akaaliinjaa tü nachonniikalüriua sünain aainjaa tarea sümaa supushua’ale tü na’yataainkat nepialu’u. Nnojotsü anain namüin tia.
Aja'ttüsü tareaka
.89.
www.LaAldea.co
Jiasa’a so’u ka’ikat tia wanaa sümaa su’waatüin süchonnii tü guacamayakalüriua: — Jiakana so’ukai nnojoleena aainjain tarea. Jo’uje’ere’eya ka’ikat tüü müinnia jia maainjain tarea wane’ere’eya jaja’ttapa tü süttaakat. Shiasa’a tü nachonniikalüirua eirakaajiraasü. —Paa’alain ne’e ashimüin teichon. Sümaka wanee, ne’rapa shiimain tü münakat, namaka. — Amulouijeerü watuma tü juyakat. Waneitpatsü sünüiki tü neikat na guacamayakana, “nnojotsü aainjünajatüin tarea” müsü. Niasa’a chi nashikai nnojotsü niyaawata aa’u nukuwa’ipa. .90.
—¿Kaseerü joo shi’yataakairua anain watuma, wanee kasa jaloulinjatka sümüin mulo’uyuupa shiairua? - Nüsakirüin süpülapünaa nu’unüin sünain atunkaa. —Nnojotsü jiain ne’e atüjain alu’u koleejia na tepichikana. Jümaka tü guacamaya eliikat. ¿Kasapülajachi süshin pia, shiin taya? Amamainajaayaasü naa’inru’u na süchonniikana tü neikat, nnojotpaja’a kasajatüin shia namüin, ayonnajashii sainküin mojuui sünain ne’irajüin: —¡Nnojotsü tarea! ¡Nnojotsü tarea! ¡Nnojotsü tarea! lero, lero candelero. Alayaasü naa’in sümaa tü nanüikikat, nayula aa’ina na monkolonseet e’iküliikana. Saajüin tü neikat nnojoliinjana aainjain tarea, nnojotsü jaralüinjatüin aluwataain naya.
Aja'ttüsü tareaka
.91.
Tü jikiiru’ukat neika na guacamayakana nnojotsü shiain pe’ipawaa namaa na e’iküliikana. Sütüjaa aa’u tü jaainjakat, mayaainje’e suu’ule’erüin suulia aainjaa tarea tü jüchonnniikalüirua, suluwataainjana naya sünain waneeirua kasa nata, akaaliinjeetka naya süpüla natujainjanain jee sa’aleewainjanain naya. Jukumajüin sukuwa’ipa tü jipiakat süpüla jünanajüin waneeirua kasa, shi’itaain tü oora naa’inrajatkalü o’u wanee kasa, kottiraainajana naya sünain aainja tü kasa shi’itaakat. Niasa’a müin chi nashikai, niyo’ukta achikit aainjaa tia. Nnojotsü nücheküin tü saa’inrakat tü nu’wayuusekat. ¿Kasa nikirajüinjatka anain tü nüchonniikalüirua? ¿Shiache shi’rülüinjatüin wayumüin?
www.LaAldea.co
Mayaainje’e müin tia, talatüsü saa’in tü guacamayacheka. So’u je’ra ne’e ka’i natüjaa kasain wayuu tü wunu’u nepiakat. Süküjain namüin tü neikat jamüin icheka tü suurulakat, jamüin kaüsüka tü süsa’akat jee müsia jamüin wuitaka ma’in tü süpanakalüirua. Süka nanajüin chaa iipünaamüin, natüjaa aa’u nnojoluin maawulin tü sirumakat, wuinchein sümaa yeelo shiairua. Nakumajaka wanee karaloukta sümaa tü kasa sulu’ukat naa’in wane’ewai nakua, nadibujajüinjatü jamüin naa’in jee nepintajüle shia. Natüjaweetka saa’u jamüin naa’in watta’awai su’unnaa tü a’leeyajawaakat. Natüjain waneeirua kasa nnojotpu’ukat ne’raajüin paala, ma’aka saa’in tü sukuwa’ipakat asanalaa aa’in wanaa sümaa mapüsain naya, shapaain naa’in, mojuin naa’in jee müsia jiwa’atüle naa’in.
.92.
Shiasa’a müin tü kasa nachekakat ma’in shia neirakaain sulu’upünaa tü wentaanakat jee nakumajüin wanee aküjalaa süchiki tü alatakat sulu’u waneeirua shipia mürüt, nashantanaja aa’u tü jülüjakat saa’in tü mürükalüirua, tü saa’inrakat jee tü sukuwa’ipakalüirua. Eesü nashajüle shia, eesü naküjale ne’e shia sünain emetuluin nanüiki jee müsia nashatüle shia. Asirajüshii ma’in sünain naainjain tia. Ni’irapa chi nashikai tü sütüjakat tü nüchonniikalüirua so’u palitchon ka’i, talatüsü ma’i naa’in. Nnojotsü antapünaain sulu’u nikii eein süpüla müin nekirajia na nüchonniikana. Tü guacamayacheinkat yootushii süka wanee pansaa jee musia nanta anainrü wanee atüjaa jeketü, shia natüjaweein saa’u süchiki wainma kasa. Wainma tü kasa nayaawateekalü o’u akuwa’ipa. Jülüjasü naa’in no’unüin sulu’umüin wanee mma naata, ne’raajüin waneeirua mürüt jee natüjain waneeirua kasa jeketü. Naashin niakai chainjatü ne’e atüjain sulu’u koleejia tü nüchonniikalüirua. Süpüshua’a tü kasa nütüjakat shia’ala ne’e sünainjee tü ni’rakat saainjain tü nüchonniikalüirua. Müsü aka saa’in wanee asülajuushi nümüin. ¡Anashi tekerotule jümaa! Namaka sümüin tü nüchonniikalüirua waneemüin ka’i.
Aja'ttüsü tareaka
.93.
www.LaAldea.co
A’yatawaa Akolojoosü tü e’iküleekat sulu’umüin shipia tü mürütkalüirua sulu’u La Aldea. Müsia sulu’u tü mmakat süpüshua’a, nnojoliinnapa koleejiain na tepichikana. Ekirajaashii nepialu’u. Wainma kasa kapüleesü antiraaka sümaa tia namüin na wayuukana, kottiraainjanapeje’e waya süpüla ayatüinjanain natüjain na tepichikana. ¿Kasa kapüleeka pümüin piakai sümaa püpüshi süpüla ayatüinjachin pikirajaain sümaa nnojolin pu’unüin sulu’u wanee e’ikülee?
.94.
A’yatawaa 1. Paashaje’era sümaa piyaawatüin saa’u. Püchajaa sulu’u tü aküjalaakat tü pütchikat nnojotsü shiyaawataa aa’u sukuwa’ipa. Püshaja jamalu’uluin shia wanaapünaa sümaa tü alatakat sümüin tü guacamayakalüirua. ¿Kasa alataka sümüin tü guacamayakalüriua süpüla nnojoluinjatüin shiyaawatüin saa’u sukuwa’ipa?
Aja'ttüsü tareaka
A’yatawaa 2. Püsakira püpüshi. Püsakira na püpüshikana müleka eere wanee kasa alataka namüin nnojotka nayaawatüin atuma nakuwa’ipa. Püshaja shia sümaa püküjain wane’ewai sukua tü kasa naainajatkat süpüla noju’itüin suulia.
Wanee a’yatawaachon. No’ttaapa na püpüshikana süchikimüin tü kasa nnojotkat nayaawatüin atuma nakuwa’ipa, müsü naluwataakai saa’in sünain atunkaa. ¿Kasache maka aka saa’in süshein? ¿Kakuoomasüche sünain atunkaa? ¿Saamatuuisüche tü shipiakat?, ¿ja’itaapa shia? ¿Kasaichiche sünülia sümülüinkat? ¿Jamüsüche tü shipeinajaayakat?
Tü kasa nnojotkat shiyaawatüin atuma sukuwa’ipa wayuu:
.95.
A’yatawaa 3. Püchajaa nüchiki chi aashajaanakai achiki. Süpüshi tü natareasekat na guacamayacheinkana shia achajawaa pütchi nüchiki Gallineto Gallinei. Püchajaa soo’omüin pütchi nüchiki niakai otta süchiki tü kasa nukumajakat. Püshaja ya’ayaa tü pünüikikat.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 4. Pukumaja sukuwa’ipa sümaa paapüin pütchi anasü. Awainmalaa awainmalaa müsü sütarease tü guacamayakalüirua. Eesuja süpüla müin pukuwa’ipa. Püküja sümüin tü guacamayakalüirua jamüinjatüin sukumajia tü na’yataayakat: a. ¿Kasa eenjatka eere pi’yataain (kasairua pi’yataainjatka aka, einasee, meesa otta waneeirua)? b. ¿Jamüinjatü sukuwa’ipa tü pi’yataalekat? (Luusa, wulein, yüütüülin otta waneeirua).
.96.
c. ¿Jamüsü sükatajia tü karalouktairua sümaajatkat tarea? e. ¿Jamüinjatü sükatajia tü guía (akumajuushi, copia jee shiale süka computador) aluwataanakat natuma na e’iküliikana?
d. ¿Jamüinjatü sünaajaaya?
Aja'ttüsü tareaka
Püshaja tü kasa cho’ujaakat pümüin.
.97.
www.LaAldea.co
Sükalia 7 watta’a maat 8 watta’a maat 9 watta’a maat .98.
10 watta’a maat 11 watta’a maat 12 Kale’u 1 aliika 2 aliika 3 aliika 4 aliika 5 aliika 6 aipa’a 7 aipa’a 8 aipa’a
Luuno’u
Maatte’u
Mietkulo’u
Aja'ttüsü tareaka
A’yatawaa 5. Pukumaja pukuwa’ipa süka tü kasa paainjakat. Wanee sukuwa’ipa süpüla pükaaliinjain tü guacamayakalüirua shia pikirajüle sünain katatawalinjatüin sükalia wanee kasa natuma ma’aka eemerawaa, akaaliinjaa piichipa’a, ekawaa, shaittaa jee müsia kottirawaa sümaa süpüshi. Pukumaja pukuwa’ipa süpüla waneesia semaana.
Jueewo’u
Pienno’u
Saawano’u
Rimiinko’u
.99.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 6. Pukumaja. Tü shiikat tü guacamayakalüirua, süpülajüin noulia süchonniikana aainjaa tarea. Paainja wanee dibujo pansaaka sümaa tü pütchikat: nnojo paainjain tarea. Müinjatüin aka saa’in señal de transito.
A’yatawaa 7.
.100.
P’iraaja sümaa kojutuin putuma. ¿Cho’ujaasü pümüin pükaaliinjünüin sünain pütarease? ¿Jamüsü cho’ujaaka pükaaliinjünüin sünain pütarease? ¿Jara akaaliinjaka pia sünain pütarease? Sükajee ja’raisü pütchi, püshaja wanee karaloukta eere paapüin analu’ut namüin na akaaliinjakana pia sünain pütarease. Anachon putuma sukumajia, pi’itaa wanee dibujo sünain.
Aja'ttüsü tareaka
Wanee a’yatawaachon: Soto paa’in naatain sukuwa’ipa akaaliinjaa sünain tarea suulia aainjaa tarea. Püchajaa jamalu’uluin tü pütchikat “aluwatawaa amüiwa’a”, “laülawaa aa’in”, “lotoo akuwa’ipaa”. Püshaja jamalu’ulüin shia sulu’u wanee karaloukta otta püsakira paa’in: ¿Jamüsüche sünainpünaaka takuwa’ipa sünain ekirajawaa pütchikat tia?
A’yatawaa 8. Paainja wanee piyoui süka tü pütchikat sümaa püpüshi. Jaakata jüsapaase, jüikkalaa suka pansaa sümaa jaashajaain süchiki tü pütchikat: ¿Jalouisüche wamüin süpüshua’a tü kasa watüjakat sulu’u koleejia? ¿Jamüsü maka’a shia? ¿Jarat tü kasa natüjakat na püpüshikana tepichiiwa’aya anaka namüin süpüla kottirawaa sümaa wayuu? Shia wanee kasa anasü tia, püshaja shia sümaa pünaajaain. Paainja wanee dibujo pansaaka sümaa tia aashajawaakat ya’ayaa.
.101.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 9. Püsakira süpüla pi’raajüin. Tü asakiraakat shia wanee kasa sünainpünaakat tü ekirajawaakat wamüiwa’a shi’raajirüin waya tü kasa alatakat sainküin mmakat. Püshaja wanee karaloukta, paashaje’era shia sümaa puluwataain shia nümüin chi e’ikakai pia. Paapa analu’ut nümüin saa’u saa’u nükaaliinjain pia, ni’yataain sünain nikirajüin pia. Püsakira: ¿Kasa wayuu tü atüjaakat kasa anasü? ¿Kasa wayuu tü atüjaa jaloulinjatkat wamüin miyo’uyuupa waya? ¿Jarat shiairua?
A’yatawaa 10. Pii’irata sukuwa’ipa tü pi’yataainkat. Atüjasü ma’in nei na guacamayakana, sülate’erüin tü e’iküleekat shipialu’umüin. ¿Eeiria jülüjain paa’in müin aka saa’in shaittaa tü a’yatawaakat pipialu’u sünain pütüjain kasa jeket sutuma? .102.
¡Matüjaajuu aa’u!
Aja'ttüsü tareaka
Áyäátäwää.
Eesü süpüla mapüleein putuma sünain talatüin paa’in.
Wanee atüjaa jeketü.
Pukumaja wanee epitajia asa’wateetka süshekeinru’umüin pipia.
Tensión y elasticidad, simetría, características de materiales textiles.
Pipitaja
Paashajaa sümaa otta pii’iraja sümüin. Kakaliairü müin shia atumaa, pukoo’omüinja shia.
Masa y volumen de pequeñas partículas, clasificación de objetos.
Paa’inmaja maata
Piyurula tü süpa’akat süka pansaa süpüla pujutuin wanee moneda saa’u otta suwatüin saa’ujee.
Uso racional del agua, reacciones químicas y ciencia aplicada a la vida cotidiana.
Pu’lojoo tü piküinkat
Pukumaja süpülajana tü wuin pu’lojooyakat wanee kasa.
Morfología y características de un organismo vivo.
Püla’ajaa pipia
Pi’itaa muusika sünain müin piyonnojokai aa’in sümaa wanee wayuu.
Formas, aromas, texturas, colores, producción agrícola, alimentación saludable.
Pu’lojoo piitain
Püshaja wanee aküjalaa süchiki wane’ewai sukua tü paainjakat jee pi’itaa sünülia pansaa sümaa suno’u.
Diferentes texturas y materiales, usos de los recursos naturales en el hogar.
Pojotoo pu’ula
.103.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 11. Paashajaa sümaa piirakaain. Pi’itaa pünain tü pi’icheerajakat otta yooto pia sükajee tü po’ukot süpüla püküjain wanee aküjalaa.
1. Püchajaa wanee cuaderno püshaja wanee pütchi, wanee sünülia, wanee suno’u, wanee mma pansaa sümaa eepünaale sukutulaain süta tü po’ukot. anuu wanee sukuwa’ipa.
.104.
Sütta po’u: aipa’a Jutata po’u: so’ukai Jutata po’u pikialu’ujeekat: Erü Jutata po’u pipe’eru’ujeekat: Muusa Jutata po’u pikialu’ujeeka sünain jiirakaai Jutata po’u pikialu’ujeeka sünain jiirakaai Jutata po’u pikialu’ujeeka sünain jiirakaai Jutata po’u pikialu’ujeeka sünain jiirakaai
pikialu’ujee: Aipia pipe’eru’ujee: Anoui iipünaamüin: Uuchi wunapümüin: süchi
2. Paashajaa süchiki tia sümaa püpüshi jee püküja namüin wanee aküjalaa süka tü po’ukot sümaa tü pajapükat.
3. Püma namüin na püpüshikana noo’ulakai shia, pi’reena talatüin naya.
Aja'ttüsü tareaka
A’yatawaa 12. Pikiraja na mulo’uyuukana. Ma’aka nütüjain süshi tü guacamayakalüirua sünain eein süpüla natüjain na tepichikana sümaa talatüin naa’in nepialu’u. Müshia püshi sümaa pii, eeshii süpüla natüjain wanee kasa jeketü. Jülüja paa’in piamasü kasa pütüjakat so’u semaanakat tüü (pütchiirua jeketü, wanee atüjalaa, mürü me’raajuukat otta waneeirua) süpüla pikirajüin püshi sümaa pii. ¿Jameet putuma sukuwa’ipa tü palajatkat sukua pikirajia súpüla talatüin naa’in püshi sümaa püi? Püshaja yayaa tü piamasü kasa pikirajüinkat achiki sümaa jamüinjatüin sukuwa’ipa putuma.
.105.
www.LaAldea.co
.106.
Ekeraajüsü juya Lorena
.107.
Aküjalaa 6
Ekeraajüsü juya
Lorena
Piyula shiyaakua süpüla paapajüin tü aküjalaakat
www.LaAldea.co
Ma’ayaka
ayatüinya süttüin tü mürütkalüirua sulu’u La Aldea, ayatsia wunantüin tü akuwa’ipaakat. Ayashia oju’itüin chi ka’ikai wuinpejee jee ayatshia ekerotuin nia wopujeeru’u, sünain ishochoin nia. Ayatsia unantüin jiatta’a tü süchikat sümaa wulein shia, ayatsia a’itüin tü juyakat, wuitachonsü tü mmapa’akat sümaa tü pünajütkalüirua sutuma.
.108.
Naatasü sukuwa’ipa tü ka’ikat namüin na mürütkana, jamüsüja sümüin Carmen tü jeesükat, apünüinsü shi’ipapa’a tü ka’ikat: o’yotoo wuin saa’u maata sümaa aa’inmajaa süsii mojuui, ekaa sümaa atunkaa. Sümüin tü ma’leeyakalüirua, kawatirasü tü ka’ikat, a’yataasü ma’in shiairua sünain akotchojaa mapa. Eekaja sümüin Inés tü jaibakat, koo’ulainsü tü ka’ikat, müsü aka saa’in sukua wanee warutta, akulajaasü saa’in sutuma. Shiasa’a sümüin Lorena, naatajatsün sukuwa’ipa tü ka’ikat sümüin. Ayataasü weinshi waneepia, nnojotsü eemeraain, matunkuinsat sünain sukumajüin sukuwa’ipa tü pütchi shiimainsü aküjünakat süchiki tü a’leeyajawaakat süpüla jaapirüinjatüin wattachon maat na kepiakana sulu’u La Aldea. Süchajaain sukuwa’ipa süpüla saa’inmajüin na mürütkana jee jülüjasü saa’in eeinjatüin eküüt. Jutkatiraasü shia namaa na monkolonseetkana, na kajapulu’ukana sukuwa’ipa tü wunu’u jipinaseinjatkat tü a’leeyajawaakat. Wianma kasa shi’yataaka anain, nnojotsü kasain jülüjain saa’in suulia tü a’leeyajawaakat, nnojorüleeja sütüjaain aa’u tü aa’inajatkat sümüin.
Ekeraajüsü juya Lorena
.109.
www.LaAldea.co
.110.
Sütüjaa aa’u Carmen süanain shikeraajüin juya Lorena, eweeka wanee kottirawaa sutuma su’unnaa tü süttaakat. Nnojotsü jaralüin ekeraajüin ciento quince juya weinshi- Sümaka süle’eru’u. Jukumajaka sukuwa’ipa wanee jutkataa sujuuna Lorena süpüla saapüin anaulu’ukat saa’u tu ji’yataainkat sulu’u La Aldea. Suu’ulaaka suulia aa’inmajaa maata süpüleerua akumajaa waneeirua kasa, jüchajaaka piamsü iita otta müsia wanee shi’ipa jiipai, sukumajaka wanee aashajaaya sümaa tü waneeirua mürütkalüirua sünain nnojoluin suju’itüin shipialu’ujee.
Ekeraajüsü juya Lorena
¡Anashaanasü tia! Nümaka Enrique chi jokooliwakai sünain talatüin naa’in. ¡Amakaja’a, anakaja’a! Sümaka tü kalineetakalüirua. ¡Meerüja’a watuma! Sümaaka tü ma’leeyakalüirua. Talatüsü ma’in Carmen. Anasü ma’in sukuwa’ipa tü saainjakat, yootusü süchikua’a namaa na sa’aleewainkana jee sainküinjatü aa’in Lorena süka wanee kasa anasü.
.111.
www.LaAldea.co
Nnojotpaje’e mapüleein tia, wainma shi’yataain Loreana so’u tü ka’i shikeraajakat o’u juya, jutkatüsü namaa na atüjashiikana süchiirua shipinase tü a’leeyajawaakat. Nnojotsü ale’ejüin shipialu’umüin. Kalesü aika sünain nnojoluin süntüin, jameetkaja sukuwa’ipa tü aa’inajatkat sümüin Lorena. Nalü’ütpa süpüla no’unüin, naapaka sünüiki, yootojo’otsü sümüiwa’a süchiki tü kasa saa’inrajatkat waneemüin ka’i. Nayapajaaka, naapapa ji’ira Carmen o’tteena sünain aainjaa tü nakumajakat akuwa’ipa. Akaaliinjasü tü kashirotkalüria, chashii shiairua iipünaa sünain chuwatüin tü süle’ekat süpüla süshajüin tü püchikat ¡Feliz Cumpleaños!
.112.
Ekeraajüsü juya Lorena
.113.
Jee müsia tü wanee molokoonokalüirua natalejüin tü natakat jee nayuluin nekii sulu’ujee tü natakat sümaa ne’irajüiin napüshua’a wanee jayeechi süchikimaajatü ekeraajaa juya. Nnojotsü eeirüin wanee jutkatirawaa eekai müin aka tia sulu’u La Aldea. Müsü alawaakai saa’in tü ji’rakat otta jaapajakat Lorena. Eiwa’alia ne’e sotuin saa’in shikeraajüin juya. Antüsü wanee talataa junain, müsü aka juju’iteekai tü saa’inkat sulu’ujee tü sütakat sutuma tü talataakat, aparatsü juwuira. Ekeraajüsü ciento quince juya, anasü ma’in tü nasülajakat na sa’aleewainkana.
www.LaAldea.co
A’yatawaa A’yatawaa 1. Püshaja. Sükajee anain ma’in süküjia tü pütcikat nutuma chi aküjakai tü aküjalaakat, müshii aka chakai waya. Püchajaa jee jülüja paa’in tü püchikalüirua sünain tü aküjalaakat süchiki shikeraajüin juya Lorena. Püshata tia pütchikat süpüla püküjain jamüin sukuwa’ipa tü mmapa’akat yala eere pia so’ukai watta’a maat.
Ayashia oju’itüin chi ka’ikai wuinpejee jee ayatshia ekerotuin nia wopujeeru’u, sünain ishochoin nia. .114.
Ayatsia wunantüin tü akuwa’ipaakat. Ayatsia unantüin jiatta’a tü süchikat sümaa wulein shia.
Ayatsia a’itüin tü juyakat, wuitachonsü tü mmapa’akat sümaa tü pünajütkalüirua sutuma
Ekeraajüsü juya Lorena
Wanee a’yatawaachon:
Püsakira namaa püpüshikana sulu’u Intermet jee shiale namaa na puwalayuukana: ¿kasa wayuu tü poesía münakat? ¿Pütüjaa aa’u kasain wayuu figuras literarias? ¿Pütüjaa aa’u jaralüin tü figura literaria eekat sünain tü püchi ashajünakat?
A’yatawaa 2. Pünta sünain sukuwa’ipa tü ka’ikat. Jülüja paa’in tü püchikat: “naatasü sukuwa’ipa tü ka’ikat namüin na mürütkana” ¿Eesüche süpüla naatawalin sukuwa’ipa tü ka’ikat namüin na wayuukana? ¿Jamüsüche süpüla naatain sukuwa’ipa tü ka’ikat namüin na wayuukana? Yooto pia sümaa püpüshi jee püchajaa wanee kasairua süpüla:
.115.
a. Ayaawataa tü ka’ikat:
b. Awate’eraa tü ka’ikat:
• • • • •
• Aashaje’eraa karaloukta • Ashaitaa • Pejee sünain wanee wayuu talataka amaa waya • _________________ • _________________ • _________________
________________ ________________ ________________ ________________ ________________
c. Süpüla makuainjatüin tü ka’ikat:
d. Jimatüin tü ka’ikat:
• • • • • •
• • • • •
Aainjaa tarea Nnojorüle luusa Mojule atunkaa _________________ _________________ _________________
Wanee ayaakuaa Ainkuwaa aa’in _______________ _______________ _______________
www.LaAldea.co
z
.116.
A’yatawaa 3.
z
z
Pünta sünain jee puwalakaja süchiki. Lorena tü molokoono ekiipü’üjanaka sulu’u La Aldea, “”matunkuinsat sünain sukumajüin sukuwa’ipa tü pütchi shiimainsü aküjünakat””. ¿Pütüjaa aa’u kasain wayuu tü pütchi shiimainsü aküjünakat? ¿jamüsü naataka wanee pütchi shiimainsü aküjünakat suulia wanee pütchi pansaasü? Püchajaa soo’omüin süchiki tia otta püshaja wanee karaloukta nachikimaajatü na aküjaliikana püchi shiimainsü süchiki:
Ekeraajüsü juya Lorena
¿Jalasüche aküjünüin pütchi shiimainsü süchiki…? • Shaittaa futbol:_____________________ otta __________________ • Muusika: _____________________ otta _______________________ • Süchiki ayuulii: _____________________ otta __________________ • Shaitta süka video: _____________________ otta _______________ • Ciencia: _____________________ otta ________________________ • Poliitika: _____________________ otta ________________________ • COVID–19:_____________________ otta ______________________ • Eküüt:_____________________ otta __________________________ • akuwa’ipaa:_____________________ otta _____________________ •Anaa aa’in:_____________________ otta ______________________
.117.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 4. Pi’iraja nümaa Enrique shi’irain Lorena. Püchajaa shi’ipachein wunu’u, maraaja süta gaseosa sümaa ipachein sulu’u süpüla pi’irajüin nümaa Enrique tü ni’irainkat sümüin Lorena. ¿Pütüjeetche tü ni’irainkat Enrique? ¿Kasa maa püküjeeka sümüin Lorena süpüla saa’inmajiraain suulia ayuulii?
Paa’inmaja pukuwa’ipa Lorena Piyula shiyaakua süpüla paapajüin tü jayeechikat. .118.
Mayaainje’e nnojoluin pi’rüinya, a’wanajaasia joo tü mmakat, tü kasakat yaa süpüshua’a, ana’aya kasiin wunu’ulia jee ashaitüin joo jimeka, a’wanajaasia joo wakuwa’ipa, tü kasakat yaa süpüshua’a, a’wanajaasia joo sukuwa’ipa.
A’wanajaasü ma’in tatapa’a, a’wanajaasia joo takuwa’ipa, shiasa’a joo chaa miichipa’amüin, mamaneesalii waneinnua jee sutuma müin takuwa’ipa, nnojoishii kamaneein nayainnua, akaaja’a suko’ojooin tanainya tü ta’leewainkat Lorena.
Molokoonachon anamia, Lorena sotusia saa’inka jee sükaalinjain waneinnua, sükaalinjain ma’in waya’aya, süchiajaain waya waneepia jee motuinya saa’in so’ukai jee sucumplijain juyaka, maka’a tee’irajüin tü mayaa.
Ekeraajüsü juya Lorena
Jalia pukuwa’ipa Lorena, puju’ituin miichipa’ajee, jalia pukuwa’ipa Lorena, talata ma’in paa’in so’ukai, wuleinjatia so’ukai puuika, pu’lojoo süka jawon jee wattalu’u pia waneepia nuulia joo wanee tapir ke’icheeraja pia Lorena, paa’inra waneepia so’ukai, anaa müin pukuwa’ipa maa’ulu, ai püpüla ma’in wayuu jee jalia ma’in pukuwa’ipa, ai püpüla ma’in wayuu. Wayonnaja ma’in Lorena, wayonnaja katataawa, piyonnaja tama’aya cumbia, aneena waya mapeena, tü tashe’inka shia kashika, piyonnaja maa tamaa jee tee’irain joo pümüin waneepia saa’ujee aleewain waya. Wayonnaja ma’in wapüshua’a, wayonnaja katataawa, jiyonnaja tama’aya cumbia, aneena waya mapeena jee ka’iyaasü tü tashe’inka, süpüla ja’in waya, aleewa ma’in waya waneepia, ma’aka saa’in juya so’ukai. .119.
Molokoonachon anamia, Lorena sotusia saa’inka jee sükaalinjain waneinnua, sükaalinjain ma’in waya’aya, sotusü saa’in wayuu waneepia, jee motuinya saa’in so’ukai jee sucumplijain juyaka, maka’a tee’irajüin tü mayaa.
Jalia pukuwa’ipa Lorena, puju’ituin miichipa’ajee, jalia pukuwa’ipa Lorena, talata ma’in paa’in so’ukai, wuleinjatia so’ukai puuika, pu’lojoo süka jawon jee wattalu’u pia waneepia nuulia joo wanee tapir, ke’icheeraja pia Lorena, paa’inra waneepia so’ukai, anaa müin pukuwa’ipa maa’ulu, ai püpüla ma’in wayuu jee jalia ma’in pukuwa’ipa, ai püpüla ma’in wayuu.
Jee jalia ma’in pukuwa’ipa ai püpüla ma’in wayuu. Jee jalia ma’in pukuwa’ipa ai püpüla ma’in wayuu. Jee jalia ma’in pukuwa’ipa ai püpüla ma’in wayuu.
www.LaAldea.co
A’yatawaa 5. Celebra la longevidad. Sotusü paa’in je’rain juya shikeraajüin Lorena? Püchajaa sümaa püpüshi süpüla pusouktüin: ¿Eeiria pi’rüin wanee wayuu asa’watakat tia juayakat? ¿Je’rairü suuyase tü wayuu laülaa pi’raajakat? ¿Jamüsü jooka wanee wayuu laülaa süpüla tü a’leeyajawaakat SARS-CoV-2?
.120.
Wanee a’yatawaachon:
Püdibujaaja ya’ayaa tü mü’rü laülaakat ma’in jee müsia tü wunu’u kakaliaitkat süpa’a mmaka. Matüsalén sünülia, ¿jamüsüche maka sünülia?
Ekeraajüsü juya Lorena
A’yatawaa 6. Pukumaja wanee karalouktachon sümüin Lorena. Pajayata jikeraajüin juya Lorena süpüla püshajüin wanee karaloukta sümüin süpüla ayatüinjatüin saa’inmajüin tü mürütkalüirua sulu’u La Aldea. Pukumaja wanee karalouktachon sümaa shiyaakua püpüshi, ja’yainjatü jamüin naa’inmajiraaya su’unaa tü a’leeyajawaakat, püshaja wanee pütchi anasü sümüin Lorena süka shikeraajüin juya.
.121.
¿?
www.LaAldea.co
A’yatawaa 7. ¿Jaralii na yootokana sulu’u La Aldea. ¿Sotusü paa’in jaralüin shiyaawasein sutuma Carmen su’ttia tü mi’iraa aainjünakat sümüin Lorena? Ma’aya aka shiyalajüin tü jeesükat, mshi’iya na wanee mürütkana sulu’u La Aldea. Püchajaa jamüin shi’ira ja’raisü mürüt sulu’uka La Aldea. Püshaja shia sulu’u wanee karaloukta
.122.
Wanee a’yatawaachon:
Jülüja paa’in namaa na pa’aleewainkana. ¿Shiyaawata aa’uche tü mürütkalüirua sünüiki tü wayuukalüirua? ¿Eesüche mürüt atüjaka aashajawaa sünüiki wayuu?
Ekeraajüsü juya Lorena
A’yatawaa 8. Pipintaja jüka kashirot pipialu’u. ¿Pücheküin tü süsülajakat tü kashirotkalüirua sümüin Lorena? Eesü süpüla püsülajüin wanee kasa sümüin wayuu eekai laülaain shiale sümüin püpüshi.
A Püchajaa shi’ipa wanee katton süpüla püshajüin wnee pütchi sulu’u jee shiale shiyaakua wanee kasa.
C
B Püchajaa wanee utia süpüla püsotuin jiatta’a sotpünaa tü pütchi püshajakat jee shiale tü dibujo paainjakat.
Nnojo pejeewain putuma tü so’ukot ma’aka tü ee’iyatünakat. Aipa’a piyokojoo tü luusakat jee püchajaa wanee jooki süpüla pünaküin tü pütchi püshajakat. Pünaka süchiiruajee tü kattonkat süpüla ja’yain shia sünain süsepü tü piichikat. Tia, shia wanee so’utku epintajaa süka luusa süpüla püsülajüin sümüin püpüshi.
¿ Eeiria pi’rüin wanee kashirot? Chia wuchiikai ahuwalaasü nüle’e sutuma tü bioluminiscencia münakat. ¿ Eesia waneeirua wuchii kanainka bioluminiscencia?
Nünüiki chi monkolonseetkai
.123.
www.LaAldea.co
.124.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
.125.
A’yatawaa sünainpünaakat ayaawajaa nuumero.
Makatüle waya wepialu’u,
wakanajeet tü a’leeyajawaakat
www.LaAldea.co (Grados 3-5)
¿Jamüshii makatüinjana waya wepialu’u? Süchikijee jutkatüin Lorena sümaa Raquel tü kalineetakat, shiyaawata aa’u kajaalapüin tü a’leeyajawaakat. Kee’ireesü saa’in sunoujain tü wanee kalineetakalüirua, cho’ujaain sümüin tü süttaakat, shii’iyataka wanee sukuwa’ipa: Ma’aka ayuuitaale wanee kalineeta so’u tü palajatkat ka’i (ka’i 1) jee müsia so’u tia ka’ikat sülatirüin tü ayuuliikat sümüin apünüinsü kalineeta. So’u tü piamakat ka’i (ka’i 2), ayuuijeet apünüinsü kaliina. Jee müsia tia apünüinsükat, sülatireet tü ayuliikat sünaimüin apünüinsü soo’omüin (ayuuijeet so’u ka’i 3).
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
.126.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
¿Je’rasü kalineeta ayuuika so’u tü apünüinkat ka’i?
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
Müleka sülatirüle tü apünüinsükat kalineeta tü ayuuliikat sünaimüin waneeirua apünüinsü, ¿je’raseet ayuuika so’u tü pienchikat ka’i?
Müsian, so’u tü apünüinkat ka’i ayuuijeet 9 kalineeta. (süka 3x3 = 9). ¡Müsia so’u tü pienchikat ka’i, ayuuijeet 27 kalineeta jekennuu! (3x9 = 27).
Maka ayatüle müin shia, ¿je’raseet kalineeta ayuuika so’u tü ja’raikat ka’i?
.127.
www.LaAldea.co
¡Ayatüle müin wakuwa’ipa, ayuuijeena waya wapüshua’a süpülapünaa semaanaka. ¿Jaraleena aa’inmajaka waya? Nnojoleerü jaralüin a’yataain. Müsia tü kalineetachenkat, nnojoleerü o’unüin sünain koleejiaa.
.128.
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
Müsia
Joolu’u tü apünüinsü kalineeta ee’iyatünakat ya’ayaa, makatüsü shipialu’u so’u tü ka’i saapu’ukalu o’u suulia sülatirüin tü ayuuliikat.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Püküja jamüin maka’a jia:
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
A’wanajaweet sukuwa’ipa, meerü ma’yaa:
Ee’irateet sukuwa’ipa. So’u tü pienchikat ka’i nnojoleerü ayuulin 27 kalineeta, ayuuijeet ne’e 12. Piirakaa sümüin.
.129.
www.LaAldea.co
.130.
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
Müleka makatüle shipialu’u tü kalineetairua ayuuika suulia sülatirüin tü ayuuliikat:
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
Pükümäjää jämerüín süküipa tüü diagramakák:
.131.
Müle sukuwa’ipa, ¿je’raseet kalineeta ayuuika so’u tü pienchikat ka’i?
www.LaAldea.co
Anuuta wanee sukuwa’ipa. So’u tü palajatkat ka’i, ayuuisü waneesia kalineeta. Sülatiraka tü ayuuliikat sümüin piamasü. Müsia yalejee, ayuuiwaisü piamasü kalineeta.
1.
Sulu’u wanee karaloukta, pukumaja wanee diagrama süchikimaajatü tia akuwa’ipaa jeketka, pu’unira shia sünainmüin aipirua ka’i.
.132.
2.
Pi’reerü ayuulin so’u tü aipiruakat ka’i 32 kalineeta.
3.
Püneeka 2 kalineeta sünainjee tü 2 ayuuikat so’u tü apünüinkat ka’i, pejeetta shia süka kuruusa. Tia piamasükat, asürülaasü shipialu’u suulia sülatirüin tü ayuuliikat. Paainja wanee diagrama jeketü sümaa tia akuwa’ipaakat. ¿Je’raseet kalineeta ayuuika so’u tü ja’raikat ka’i?
¿Je’raseet kalineeta ayuuika so’u tü ja’raikat ka’i naata suulia tü ee’iyataakat sulu’u diagrama 1?
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Joolu’u, püneeka 3 kalineeta ayuuika so’u tü pienchikat ka’i otta pejeetta shia süka wanee kurrusa. Tia apünüinsükat, asürülaasü shipialu’u suulia sülatirüin tü ayuuliikat. Paainja wanee diagrama jeketü sümaa tia akuwa’ipaakat. ¿Je’raseet kalineeta ayuuika so’u tü ja’raikat ka’i?
.133.
Eere wanee kalineeta ayuuika jee müsia ayatsia oju’itüin, sülatireet tü ayuuliikat sünainmüin waneeirua kalineeta motsomüin, ayuuijeet supushua’a tü kalineetakalüirua.
Shiasa’a müin saapuupa tü kalineetakalüirua, asürajaasüirua shipialu’u suulia sülatirüin tü ayuuliikat.
¡Nnojotsü we’rüinjatüin amüin tü süttaaakat, eekai kateerüinja wo’u!
www.LaAldea.co (Grados 6-9)
Ka’i 6
Ka’i 5
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
Makatüle waya wepialu’u, wakanajeet tü a’leeyajawaakat
Jülüja paa’in wanee sukuwa’ipa ayuulii ma’aka saa’in tü ee’iyatünakat. Wanee mürüt ayuuika, sülatirüin tü ayuuliikat sünainmüin piamasü. .134.
Pikettaaja tü tablakat:
Ka’i
1
2
3
Mürüt jeketka ayuulin:
1
2
4
4
5
6
7
8
9
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Shi’rüin Lorena kajaalapüin tü ayuuliikat, suchuntaka makatüinjatüin tü mürütkalüirua shipialu’u. Watta saalii mürüt nnojotka ayaawatüin saa’u sünain keemain tü a’leeyajawaakat. Müsüjese’e 25% tü mürüt oonooka sümaa sünüiki Lorena. So’u ka’ika 3, 25% ne’e tü mürüt makataka shipialu’u. Sünainjee tü 4 ayuuika so’u ka’ika 3, waneesia tü oonookat (25% sünainjee 4 shia 1, 0.25 x 4 = 1). Meerü sukuwa’ipa tü diagramakat so’u ka’ika 4.
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
So’u ka’ika 3.
.135.
Mürüt makataka shipialu’u so’u ka’ika 3
So’u ka’ika 4, ayuuijeet 6 mürüt, (nnojoleerü 8).
www.LaAldea.co
Ka’i 5
Ka’i 4
Ka’i 3
Ka’i 2
Ka’i 1
So’u ka’ika 4, sünainjee tü 6 mürüt ayuuika 25% ne’e tü makataka shipialu’u. 25% sünainjee 6 shia 1.5. Nnojotsü süpüla saapaanüin 1.5 mürüt (nnojotsü süpüla makatüin shiatapünaa wanee mürüt) otta müsia 1.5, pasanainsü sünain 1 otta 2, shiyeetka waapaain 1. So’u ka’ika 4, wanesia ne’e tü mürüt makatakat sünainjee tü aipiruasükat. Meetka sukuwa’ipa tü diagramakat (so’u ka’ika 5).
.136.
Mürüt makataka shipialu’u so’u ka’ika 3
Mürüt makataka shipialu’u so’u ka’ika 4
So’u ka’ika 5 ayuuijeet 10 mürüt (nnojoleet 16)
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
1.
2.
1. So’u ka’ika 5 makatüsü 25% mürüt shipialu’u sünainjee tü 10 ayuuikat. ¿Je’rasü tü 25% sünainjee 10?
Tü 25% sünainjee 10, pasanainsü sünain 2 sümaa 3, shiyeetka waapaain 2. So’u ka’ika 5, makateet ne’e 2 mürüt sünainjee tü 10 ayuuika. Püntira tü diagramakat sünainmüin ka’ika 6 süka tü akuwa’ipaa jeketka.
.137.
www.LaAldea.co
Püntira shia sünainmüin ka’ika 9, pikettaaja tü diagramakat:
Ka’ika Mürüt jekennuuka ayuulin nnojotka makatüin shipialu’u Mürüt jekennuuka ayuulin müleka makatüle 25% shipialu’u
1
2
3
4
5
1
2
4
8
16
1
2
4
6
10
6
7
8
Monoojule sümaa sünüiki Lorena .138.
50
40
Jekennuuka ayuulin
30
20
10 4 2 0
0
Ka’ika
1
2
3
4
5
6
7
8
9
9
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Makatüle 25% shipialu’u 50
40
Jekennuuka ayuulin
30
20
10 4 2 0
.139. 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ka’ika
Müleka makatüle ne’e 25% shipialu’u, nnojoleerü wainmain ma’in ka’iwai tü mürüt ayuuika.
www.LaAldea.co (Grados 3-11)
¡Pukumaja wanee diagrama jeketü süchiki tü ayuuliikat. Müleka piale ayuulin, ¿jaraleet o’ttaka pünainjee? Jee müsia tiairua, ¿jaraleet o’ttaka sünainje? 1. Sulu’u
tü palajatkat columna, püshaja nanülia na kepiakana pümaa. Joolu’u sulu’u tü wanee columnakat püshaja naülia na a’yataakana namaa na kepiakana pümaa. 2.
3.
Püshaja nanülia na kepiakana namaa naya wayuukana.
.140.
Na kepiakana tamaa.
Na a’yataakana namaa na kepiakana tamaa.
Na kepiakana namaa na a’yataakana namaa na kepiakaa tamaa.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Tayakai kepiashi sümaa maama, tashikai otta wanee temüliachon. Nayakana apünüinru’u taashajeerü sulu’u palajatka columna.
A’yataasü maama sümaa piamasü wayuu, wanee jiet otta wanee toolo. Jee müshia tashikai a’yataashi nümaa chi nülaamainkai. Tashajeerü nanülia sulu’u columna piama. Chi toolo shi’yataakai amaa maama, nümüiwa’ashi nipialu’u. Tü jiet shi’yataakat amaa maama, kepiasü sümaa shii. Chi nülaamainkai tashikai, kepiashi sümaa nu’wayuuse otta wanee nüchon. Tashajeerü nanülua sulu’u columna apünüin.
Na kepiakana tamaa.
> Teika > Tashikai > Temüliakai
.141.
Na a’yataakana namaa na kepiakana tamaa.
Na kepiakana namaa na a’yataakana namaa na kepiakaa tamaa.
> Tü jiet shi’yataakat amaa teika > Chi toolo shi’yataakai amaa teika > Nülaamain tashikai
> Jii tü jiet shi’yataakat amaa teika. > Nu’wayuuse chi nülaamainkai tashikai. > Nüchon chi nülaamainkai tashikai.
www.LaAldea.co
Süka tia anülieekalüriua, takumajeerü wanee diagrama süchikimaatü tü a’leeyajawaakat. Nüchon nülaamain tashikai
Jii tü tiet shi’yataaikat amaa
Nu’wayuuse nülaamain tashikai Nülaamain tashikai
Jiet shi’yataaka amaa teika
.142.
Toolo shi’yataakai amaa teika
Tashikai
Müleka TAAPUULE sutuma tü a’leeyajawaakat so’u wanee ka’i (ka’i 1), talatireet tü ayuuliikat sümüin apünüinsü wayuu (teika, tashikai, chi temüliachonkai). Ayuuijeena naya waneemüin ka’i (ka’ika 2). Pünala je’rashiijeenain ayuuika so’u ka’ika 3.
Teika Tayakai
Chi temüliachonkai
Ayuuijeerü apünüinsü wayuu so’u ka’ika 3. Jee müsia tü wanee apünüinsüka ka’i, ayuuijeerü so’u ka’ika 4. Ayuuijeerü süpushua’a so’u ka’ika 4.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Anuuta wanee sukuwa’ipa: müleka shiale ayuulin palajana tü jiet shi’yataakat amaa teikat, ¿jaraleet tü ka’i ayuuikat o’u TAYA? ¿Je’reet ka’i ayuuika o’u napüshua’a?
Pukumaja wanee diagrama süka tü anüliee püshajüitpakat jee jülüja paa’in jamüin su’ttia wayuu tü a’leeyajawaakat.
.143.
www.LaAldea.co (Grados 3-8)
¿Je’era sükalia süpüla su’ttuin ayuulii süpüshua’a tü mürüt sulu’ukat La Aldea? Antüsü tü guacamayakalüirua sümaa süchikua süntüin wanee a’leeyajawaa sulu’u wanee aldea peje nanain. Natüjawee aa’u na monkolonseetkana tü shiimainkat, no’unaka chamüin süpüla yootuin naya nümaa Tucur chi jokooliwa ekiipu’ujanakai. Nuchuntüin Tücur, ka’yataawainjanain naya ma’aka piama metro sünain yootoo suulia no’ttuin tü a’leeyajawaakat.
.144.
¡Motso’ojaa sümaa! So’u wanee semaana, ayuuijaasü süpüshua’a tü mürütkalüirua. Tatüjawee aa’u jamüin sülataka tia. Tatüjaaitpa aa’u tü ka’i saapuukalü wane’ewai sukua tü mürütkalüriua. Taaainjain wanee diagrama süchikuamaajatü süpüshua’a tü mürütkalüirua sümaa jaralüin sünalaain amüin su’unaa tü ayuuliikat.
Mürüt sümaa jaralüin sünalaain.
Arcadio tü Jaibakat (Palajanaka ayuulin)
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Naapüin Tukur süpüshua’a süchikua tü mürüt ayuuikalüirua süpüla nekirajaain sünain otta nashawale’erüin tü a’leeyajawaakat suulia wainmain mürüt su’utaka aa’in. Nantaka na monkolonseetkana nachikua’a sulu’umüin La Aldea otta nee’iyataka sümüin Lorena süchikua tü ayuuliikat. Anuuka shia.
Mürüt ayuuika (süpüshua’a sümaa jekenuu)
Süpüshua’a mürüt ayuuika 35
30
.145.
Mürüt ayuuika
25
20
15
10
5
0
Jekennuuka ayuulin weinshi. 0
1
2
3
Ka’i
4
5
6
7
www.LaAldea.co
Sünanajüin süka pansaa Lorena tü karaloukta nuluwataakat Tucur. Yüütiraashii naya motso’o, nümaka chi monkolonseet e’iküikai.
Tü diagrama pi’rakat shia süchikua tü mürüt ayuuikat sümaa jaralüin shi’rüin sulu’u tü ayuuliikat. Tü mürütkalüirua müsü aka saa’in wanee punto ko’yoosü. Süntiraale piamasü puntochen, shia süka süntiraain tia piamasükat mürüt (shiale sulu’u shi’yataale jee kottiraale sulu’u wanee piichi). .146.
¿Je’rasü mürüt sulu’uka tia Aldeakat?
Watta saalii tü puntochenkat sümaa walikaain shia, makalaka eein süpüla mojuin shiyaawajia. Suulia mayaawajuuin putuma wanee mürüt jee suulia piyaawajüin wanee mürüt piatntua, püshaja wanee nuumero sulu’u tü puntochenkat sünain piyaawajüin shia: 1, 2, 3, ana putuma shiyaawajia.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Sa’akajee süpüshua’a tü mürütkalüirua, eesü aipiruasü antiraaka sümaa waneesia mürüt. Püchaja jaralüin shiairua süpüla pejeettüin süka wanee kuruusa.
Sa’akajee süpüshua’a tü mürütkalüirua, eesü aipiruasü antiraaka sümaa waneesia mürüt. Püchaja jaralüin shiairua süpüla pejeettüin süka wanee kuruusa.
So’un wanee ka’i (ka’i 1), aaupuushi Arcadio wanee jaiba. Ayatshia waraitüin Arcadio, nnojotsü nütüjaain aa’u naapuuin sutuma tü a’leeyajawaakat. Arcadio nia chi ashajünakai süka ishosü.
.147.
Waneemüin ka’i (ka’i 2) aapuusü tü apünüinsü mürüt antiraakat nümaa Arcadio. ¿Jaralii naya sulu’u tü diagramakat?
www.LaAldea.co
So’u ka’ika piama, ayuuisü apünüinsü mürüt. Pienchisüka tü mürüt auiika sutuma tü a’leeyajawaakat. Acoloreajünüinjatü süka ishosü tü jekennuukat ayuulin otta süka yuui tü ayuuittüjütkalia. Müsü mayaa ka’ika piama.
.148.
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Pükoloreaaja tü diagramakat so’u ka’ika 3. Soto paa’in pukoloreajüin süka ishosü tü ayuuikat so’u ka’ika 3 otta süka yuui tü ayuuittüjütkalia paala.
.149.
¿Je’rasü
jekennuuka
ayuulin so’u ka’ika 3?
¿Je’rasü ayuuika süpüshua’a so’u ka’ika 3?
¡Müsian! So’u ka’ika 3, eesü 9 jekennuuka ayuulin. Eeitpaka 13 mürüt ayuuika sutuma tü a’leeyajawaakat so’u ka’ika 3.
www.LaAldea.co
Pukumaja wanee diagrama sümaa süchikua tü mürüt ayuuikalüirua so’u tü wanee ka’ikalüirua so’u ka’ika 0, süpülapünaa ka’i 1, nnojoishi eein wanee mürüt ayuuika.
Ka’i 1
Ka’i 0
.150.
Ka’i 6 Ka’i 7
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Ka’i 2
Ka’i 3
.151.
Ka’i 4
Ka’i 5
www.LaAldea.co
Püshaja ya’ayaa tü diagrama pucoloreajakat.
Ka’i
0
1
2
3
Süpüshua’a tü mürüt ayuuikat sutuma tü a’leeyajawaakat
0
1
4
13
4
5
.152.
süpüshua’a tü mürüt ayuuikat sutuma tü a’leeyajawaakat
Pikeraaja tü diagramakat sükajee tü püchi pütüjaaitpakalü aa’u.
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0
1
2
3
Ka’i
4
5
6
7
6
7
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
Püshaja ya’ayaa tü diagrama pucoloreajakat.
Ka’i
0
1
2
3
Mürüt jekennuuka ayuulin:
0
1
3
9
4
5
6
7
Pikeraaja tü diagramakat sükajee tü püchi pütüjaaitpakalü aa’u
40
35
.153. 30
Mürüt jekenuuka ayuulin
25
20
15
10
5
0
0
1
2
3
Ka’i
4
5
6
7
www.LaAldea.co
Shikettaajüin Lorena piamasü diagrama otta sünalaka süchikua’a tü karaloukta nuluwataakat Tucur.
.154.
Süpüshua’ale mürüt ayuuika sutuma tü a’leeyajawaakat.
Eesüü süpüla kolotuin putuma piamasü diagrama ma’aka nutuma Tucur. So’u ka’ika 2, eesü süpüla pejeettüin wanee raaya ishosü 3 saja’apüin (süpüla 3 mürüt jekennuu ayuulin) otta pikettaaja shia süka wanee raya 4 saja’apüin (süpüshua’ale eejatü pienshisü mürüt ayuuika). ¿Eesü süpüla pikettaajüin tü diagrama jeketkat?
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0
1
2
3
Ka’i
4
5
6
7
¡Wakanajeet tü a'leeyajawaakat!
¿Pi’rüitpa müin aka saa’in tü gráfica naainjakat Tucur? Maka puntire’erüle wanee curva ishosü sümaa tü raya ishosü iipünaakat ma’in otta püntire’erüle süka wanee curva wuitüsü tü raaya yuuisü iipünaakat ma’in, pi’reerü müin aka saa’in tü nüntakalü anain Tucur.
Süpüshua’a tü mürüt ayuuikat sutuma tü a’leeyajawaakat.
Tü curvakat shii’iyatüin je’rasüin tü ayuuikat sutuma tü a’leeyajawaakat.
40
35
30
.155.
25
20
15
10
5
0
0
1
2
3
4
5
6
7
Ka’i
Sütüjawee aa’u Lorena jaralüin ne’rüin na mürütkana sünain ayuulin naya, süshajüinjatü sulu’u wanee karaloukta. Kottapa tia süma’ana, sütüjaweerü aa’u jameerüin sukuwa’ipa tü mürütkalüriua otta jamüinjatüin saa’inmajia sulu’u La Aldea.
www.LaAldea.co
.156.
¿Jarat kakumalaka supushua’a La Aldea ? R
¿Jara kakumalaka La Aldea?
Click, shia wanee ekirajiapülee akumajaka sukuwa’ipa ekirajaa wayuu. so’ujee 2011, akumajüsü karaloukta (libro), mi’iroui otta apps sümüin tepichi otta mulo’uyuu süpüla yootuin süchiki sukuwa’ipa wayuu sulu’u wanee mma, tü alatakat sümüin tü mojuuikat, otta müsia süchiki aainjirawaa akuwa’ipa. Click, ayataairü sümaa 65.000 tepichiki koleejiasü, otta 2.500 e’ikülii sulu’u Kolonpia sümaa Meejiko. A’yataairü sümaa UNICEF, Ministerio Nacional de Educación de Colombia, Cruz roja Internacional, ACNUR, OIM, otta müsia sümaa 200 e’iküleeirua. Más información en: www.clickarte.co
.157.
www.LaAldea.co IDEA ORIGINAL
Clickarte S.A.S PRIMERA EDICIÓN 2020
©ClickArte S.A.S Carrera 16 # 85-15 Of 301 Bogotá D.C. – Colombia ISBN edición impresa: 978-958-52747-5-4 DIRECCIÓN
Lisa Neisa Châteauneuf Emmanuel Neisa Châteauneuf HISTORIA
Katia Paola Rodríguez Galán ILUSTRACIÓN .158.
Nicolas Chirokoff ACTIVIDADES
Fredy González Estupiñán MATEMÁTICAS
Los problemas de matemáticas fueron creados por Grupo LEMA (www.grupolema.org) y son liberados bajo licencia Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 internacional (CC BY-SA 4.0). El copyright pertenece a los autores. Detalles de la licencia en: https:// creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.es. Grupo LEMA
Nathaly Otero Andrés Forero Cuervo Enrique Acosta Francy González Verónica Mariño DIAGRAMACIÓN
Lina Cabrera
.Puntoaparte Bookvertising Adriana Villegas Ramírez AUDIOLIBRO
Gabriel Ruiz Laura Robayo CANCIONES
Letra: Fredy González Música: Nilko Andreas Voz: Gabriel Ruiz y Laura Robayo CREACIÓN DEL UNIVERSO DE LA ALDEA
Diana Ospina CONSULTORA EN EDUCACIÓN
Pritha Ghosh TRADUCTORA AL WAYUUNAIKI:
Remedios Uriana CORRECTOR WAYUUNAIKI:
Jender Fernandez COORDINADORA EDITORIAL:
Helena Rodríguez Con la colaboración especial de Irene Rincón para el Desafío 9 del capítulo de actividades Cuidarse es divertido. En Click queremos que todos tus sentidos estén enfocados en aprender y jugar, por eso estamos seguros de que, para lograrlo, es necesario expresarnos con un lenguaje correcto, sencillo y fluido. Es por esta razón que decidimos no hacer uso del lenguaje incluyente en nuestros textos: respaldamos el concepto de la Real Academia de la Lengua al respecto y queremos dejar en claro que tomar esta posición no excluye en lo absoluto el hecho de que los textos de Click están dirigidos a todas las personas interesadas en ellos, sin distinguir entre géneros, culturas, religiones u opiniones.
.159.
¿Jam ü süp shi nn ojo üla yüü toju’i ika tüi tüü ano le cha n a uipa ’a?
¿Jam mmorü a le taya ?
¿Joujal ee wantir na aaka wapüs hua’a?
a jaak u ’ o h in ac ju’itü ¿Je’r o w la süpü chikua? wa
¿M ü su kas leka ’un ai n nn am naa ta ojo ul tü ain rül oi ja e s ka sü t ütta in ’ik at a at um kat ? , a
ika o j nno üin i h üs to’un at? m a ¿J püla jiak e e sü kol u ’ u sul
n tü a i ’ a a k sü s t ma’a a a j ula waaka a’in? k A ¿ a a yaj jaain e e a’l akula t
e ül u, ü t t t u ü e y s a ch n? a k w sü üi e e ül ne wa süm M a a t w na ka a a ¿w oor
a jati n i e ale a’ipa tü n A ¿ uw lia tak a suu p ’ita aakat? u j to sütt
che n i a a ukaj ¿Nas aya na t ana? k n i a eew l a ’ a t