BNA Kubus 2021
Ton Schaap
n S h p o a c T
BNA Kubus 2021 – Ton Schaap
De 43ste BNA Kubus Oeuvreprijs 2021 gaat naar stedenbouwkundige Ton Schaap (1952). De jury roemt Schaap om het leiderschap dat hij als supervisor al ruim dertig jaar aan de dag legt in de gebiedsontwikkeling in Amsterdam en daarbuiten. Schaap heeft als ambtelijk opdrachtgever een aansprekend en samenhangend ‘oeuvre’ gerealiseerd, van IJburg tot Enschede. Volgens de jury vormt dit een goed uitgangspunt voor een discussie over de invulling van hedendaags opdrachtgeverschap, gelet op de complexe opgaven voor onze steden van morgen.
De jury was er vanaf het begin van haar beraadslagingen van overtuigd dat de winnaar van de BNA Kubus 2021 gezocht diende te worden in de sfeer van gebiedsontwikkeling, als bekroning van het leiderschap dat hij of zij heeft getoond in stedelijke ontwikkeling en duurzaamheid. Nederland kent een sterke traditie in publiek opdrachtgeverschap, die de laatste jaren danig is verwaterd. Voor het creëren van een stedelijke omgeving is goede regie van belang, nu schort het daar vaak aan. De jury zocht voor haar bekroning dan ook naar personen die aansprekende resultaten in gebiedsontwikkeling hebben bereikt. Ze meent deze in de figuur van stedenbouwkundige Ton Schaap te hebben gevonden. In Nederland is recent een debat losgebarsten over visie en leiderschap, macht en tegenmacht. Met de toekenning van de Kubus 2021 aan Ton Schaap poneert de jury nadrukkelijk de vraag of de traditie van gemeentelijk leiderschap zich laat vernieuwen. En aangezien de condities zijn veranderd, komt de vraag op, zo ja: hoe dan.
Wie is Ton Schaap?
De transformatie van het Oostelijke Havengebied vormt een belangrijk onderdeel in het oeuvre van Ton Schaap. Vanaf zijn indiensttreding bij de afdeling Stadsontwikkeling van de Dienst der Publieke Werken (anno nu Ruimte & Duurzaamheid) in 1984 was hij in diverse hoedanigheden en in verschillende teams betrokken bij de ontwikkeling van KNSMeiland, Java-eiland en Borneo-Sporenburg. Schaap schreef hiervoor de ontwerprichtlijnen, koos de architecten en ontwierp de openbare ruimte. Tevens maakte hij de ontwerpen voor Rietlanden, de transitiezone tussen de eilanden, en voor de ingang van de Piet Heintunnel. Bij gebiedsontwikkeling dient de betekenis iedere keer, op elke plek en op ieder moment te worden vastgesteld. Dit geldt niet alleen voor het Oostelijke Havengebied, maar ook voor de projecten waar Schaap later bij betrokken is. Zo werkt hij vanaf 1993 op de zuidelijke IJ-oever aan het ontwerp en de ontwikkeling van de Houthavens. In 2003 maakt hij in samenwerking met het bureau Palmbout een ontwerp voor Overhoeks, als onderdeel van een groene noordoever. Bij de verdere ontwikkeling hiervan
n S h p o a c T
>
↑ IJburg
← Wilminkplein, Enschede Dit plein vormt een entree naar het station en is het derde plein van de stad.
is hij wederom als supervisor betrokken. Een ander wapenfeit is de uitbreiding van Amsterdam Centraal Station (in samenwerking met Jan Benthem) met een busterminal, metrostation, autotunnel en autovrije kade aan het IJ. In 1999 trekt Schaap landelijk de aandacht met het ontwerp dat hij samen met de architecten Felix Claus en Frits van Dongen maakte voor IJburg. Ofschoon zelf een Vinexwijk, wijkt Haveneiland in veel, zo niet alles af, zowel wat betreft de beoogde stedelijkheid met een dichtheid tweemaal zo hoog als de landelijke gemiddelden, als wat betreft de opzet van de blokken en de straatprofielen. Met het oog op de lange looptijd en de gewenste continuïteit is gezorgd voor een goede centrale regie. Bij de uitwerking maakt Schaap in zowel de eerste als tweede fase (vanaf 2009) deel uit van het team van supervisoren. Schaap zet zijn kennis en kunde als stadsmaker ook in op andere plekken. Zo is hij sinds 2014 als supervisor en hoofdontwerper betrokken bij de Zuidas, die in Amsterdam in eerste instantie is opgevat als de zakelijke tegenhanger van de
— Bij gebiedsontwikkeling dient de betekenis iedere keer, op elke plek en op ieder moment te worden vastgesteld.
↑ Overleg met architecten over plan Haveneiland, IJburg
IJ-as, maar die nu wordt ontwikkeld als gemengde stadswijk. In Hengelo was hij van 2003 tot 2013 supervisor van Hart van Zuid, de transformatie van een ten zuiden van de spoorbaan gelegen industriegebied van Stork. Als stedenbouwkundige tekende hij ook aan de stadsplattegrond van Enschede, Utrecht en Crailo. Gezaghebbende rol Schaap is een stedenbouwkundige die tal van keren is opgetreden als supervisor, en ieder project weet te voorzien van een voor alle partijen bruikbaar en doorslaggevend startpunt. Als supervisor weet hij plannen naar een hoger niveau te tillen door heldere en ambitieuze ontwerpkeuzes te maken. Dit vakmanschap doet hem uitgroeien tot een gezaghebbende stedenbouwkundige. Bijzonder is dat deze startpunten niet vastliggen en van tijd tot tijd veranderen. Ze vormen een animatie van stedenbouwkundige problemen die tijdens het proces opdoemen. Ton Schaap neemt in ieder planproces een grote verantwoordelijkheid voor de plek. De stedelijke omgeving als geheel staat voorop. Schaap rekent het creëren van
→ Krijn taconiskade, onderdeel van Haveneiland op IJburg.
>
— In 1999 trekt Schaap landelijk de aandacht met het ontwerp dat hij samen met de architecten Felix Claus en Frits van Dongen maakte voor IJburg.
een ‘sense of place’ tot een van de meest interessante onderdelen van zijn werk. Een mooi voorbeeld daarvan is het sterke contrast tussen de intimiteit van de woonbebouwing in het Oostelijk Havengebied met de wijdte en schaal van het IJ. Iedere voordeur opent op een straat of kade die verbonden is met het grote open water. De publieke ruimte, of deze nu bestaat uit straten, kades, oevers, grachten, parken of sluizen, dient in de ogen van Schaap de eenheid van plaats te accentueren. Schaap sluit aan bij de rijke traditie van publieke stedenbouw in Amsterdam, zonder deze als een knellend keurslijf op te vatten. Zo zijn de blokken op IJburg bijvoorbeeld tweemaal zo groot als gebruikelijk en is de breedte variabel, afhankelijk van wat voor ieder blok nodig is.
— Schaap rekent het creëren van een ‘sense of place’ tot een van de meest interessante onderdelen van zijn werk.
↓ Hart van Zuid, Hengelo
Centraal Station Amsterdam
→ Wie vandaag Centraal Station Amsterdam aan de noordzijde verlaat, zal zich niet realiseren dat hier dertig jaar geleden een geheel andere wereld begon. De havengebieden aan de zuidzijde van het IJ, de plek waar ooit schepen uit alle delen van de wereld aanmeerden, stonden op het punt te worden verlaten. Steeds verder werd dit perifere gebied overgenomen door krakers, kunstenaars en stadsnomaden. Het contrast met de huidige situatie kan haast niet groter zijn. Van het oostelijke puntje van het KNSM-eiland tot aan de in het westen gelegen Houthavens zijn woningen gebouwd, afgewisseld met markante gebouwen als Muziekgebouw aan ’t IJ, Gerechtshof Amsterdam, Eye Filmmuseum en Pontsteiger. Van een stadsrand grenzend aan een andere wereld, is de zuidelijke IJ-oever uitgegroeid tot een geliefd stadsdeel van Amsterdam. De ruimte achter Centraal Station, ooit uitvalsbasis naar Noord-Holland, vormt nu een centrum van de stad.
C n S ertil a o
Dit gebied is tot stand gekomen in een langdurig proces van gebiedsontwikkeling, waarbij de nodige hobbels dienden te worden genomen. Het zijn processen met vele betrokkenen, van bewoners tot gemeentelijke diensten en private partijen. In deze ontwikkeling speelde Ton Schaap op beslissende momenten een sleutelrol. Hoewel hij daarbij niet in de anonimiteit werkte, is zijn naam bij het grote publiek grotendeels onbekend.
— Dit gebied is tot stand gekomen in een langdurig proces van gebiedsontwikkeling, waarbij de nodige hobbels dienden te worden genomen. In deze ontwikkeling speelde Ton Schaap op beslissende momenten een sleutelrol.
Nieuw leiderschap
Met de toekenning van de BNA Kubus 2021 aan Ton Schaap gaat de prijs naar een vakman die de stad Amsterdam de afgelopen decennia mede heeft vormgegeven. In deze rol heeft hij een belangrijke voorbeeldfunctie voor integraal stedenbouwkundig leiderschap. In de huidige, gefragmenteerde staat van de ruimtelijke ordening in Nederland worden verantwoordelijkheden helaas al te vaak ontlopen. Het gevolg is dat geen heldere keuzes worden gemaakt en processen verzanden in kleurloze compromissen. Bij veel gemeentelijke organisaties ontbreken de benodigde functionarissen en laat de slagkracht te wensen over. Doordat centrale visie en overkoepelende supervisie ontbreken, ontstaat onvoldoende kwalitatieve samenhang.
←Ontwikkeling van de IJ-oevers. Het gebied rond het IJ krijgt de functie die ze verdient: als bruisend centrum van de stad.
w N Lu d h p e a scri
Het is de vraag of dit gezien de nieuwe stedelijke uitdagingen wenselijk is. De opgave om nieuwe en betaalbare woningen voor stedelingen te realiseren, is hiervan niet de meest geringe. Daarbij is deze opgave complexer geworden door de koppeling aan vraagstukken van energie,
↑ De toekomstige kade en open dakstructuur verbinden het land met het water.
— Van een stadsrand grenzend aan een andere wereld, is de zuidelijke IJ-oever uitgegroeid tot een geliefd stadsdeel van Amsterdam.
>
klimaat en biodiversiteit. Dit vereist serieuze en concrete projecten, vergezeld van agenda’s voor stedenbouw en publieke ruimte. Nodig is een stedenbouwen architectuurklimaat waarin overheid, opdrachtgevers, ontwerpers en stadsmakers elkaar uitdagen en scherp houden. De jury stelt vast dat het Rijk de verantwoordelijkheid die ze op dit vlak heeft, helaas niet of onvoldoende neemt. Overheid: investeer in de Ton Schaaps van morgen De nieuwe stedelijke opgave vergt nieuw leiderschap, in combinatie met stedenbouwkundig vakmanschap. Met de toekenning van de BNA Kubus 2021 wil de jury onderstrepen dat professionals als Ton Schaap hard nodig zijn. Personen die leiderschap aan de dag leggen, partijen weten te verbinden, eigenaarschap voor de opgave opeisen en in staat zijn hun weg te kiezen binnen een operationele en organisatorische context. De jury wenst iedere gebiedsontwikkeling iemand als Ton Schaap toe. De uitreiking van deze 43e BNA Kubus aan hem is daarom tegelijkertijd ook een oproep aan de overheid: investeer in de Ton Schaaps van morgen.
— In de huidige, gefragmenteerde staat van de ruimtelijke ordening in Nederland worden verantwoordelijkheden helaas al te vaak ontlopen.
↑ Ton Schaap met zijn grootste werk als podium: de Ij-oevers van Amsterdam.
→ Een nieuw stuk centrumgebied als aanvulling op het oude stadshart in Utrecht: het Beurskwartier.
— Zo zijn de blokken op IJburg bijvoorbeeld tweemaal zo groot als gebruikelijk en is de breedte variabel, afhankelijk van wat voor ieder blok nodig is.
Jury Kubus 2021 Edward Schuurmans, voorzitter (KCAP, bestuur BNA) Heleen Aarts (CEO Amvest) Francine Houben (Mecanoo, ontvanger Kubus 2018) Marc Koehler (Marc Koehler Architects) Ed Nijpels (Uitvoeringsoverleg Klimaatakkoord) Harm Tilman, secretaris (publicist) Verantwoording De jury kwam op twee momenten bijeen in het kantoor van de BNA te Amsterdam. Bij het samenstellen van dit juryrapport is gebruik gemaakt van twee publicaties van Ton Schaap, te weten Amsterdam (2008) en Real Urbanism (2019). Ontwerp: Van Lennep Coördinatie & redactie: Renson van Tilborg (BNA)
BNA kubus