Sumarfjós og stekkar

Sumarfjós og stekkar

Hugtakið sumarfjós ber fyrir á þremur jörðum örnefnaskrám og úttektum, öll í næsta nágrenni bæjanna, fjós notuð að sumarlagi megi marka heitið. Á Kirkjubóli var sumarfjós til dæmis metið til álags við jarðarúttekt vorið 1908159 og í Fremri-Hjarðardal segir um Fjóshrygg í örnefnaskrá frá 1933: „Býst ég við, að hvolfið, gilið og hryggurinn beri nafn af sumarfjósi, er stendur á útrækt niður af hvolfinu [lbr. mín].“160 Sumarfjós virðast því hafa tíðkast vel fram á tuttugustu öld.

Beinar heimildir um hlutverk sumarfjósanna og nýtingu liggja ekki fyrir svo umfjöllun mín verður næsta þokukennd. Reinton, hinn norski, sem fyrr var nefndur, áleit sumarfjós (og hann nefnir einnig vorfjós) fremur nýja skipan sem í Noregi hafi verið hvað algengust á Vesturlandinu. Hann tiltók dæmi um að sumarfjósin hafi menn tekið upp „i seinare tid etter at de tok til å legge ned heimsætrane.“161 Vel má því velta upp þeirri tilgátu að sumarfjósin í Dýrafirði hafi verið liður í aflögn seljanna, reist í hliðstæðum tilgangi og selin, það er til þess að hlífa túni og landi næst bæ, en spara vinnu við mjólkurvinnslu og flutninga og nýta vinnuafl heima á bænum betur.

Ef til vill gegndu líka stekkarnir, sem í örnefnaskrám er getið á fjórum fimmtu jarðanna, oftast „stekkjarveg“ frá bæ, sama hlutverki. Svo íburðarmikil mannvirki sem margir stekkanna virðast hafa verið, voru varla reist til nokkurra daga notkunar á ári á meðan verið var að stía lömbin frá mæðrum sínum í upphafi sumarmjöltunar ánna. Stekkana mátti auðveldlega nýta með göngu heiman frá bæ en samt þannig að ánum var haldið frá húshögum, til beitar á eða að minnsta kosti nærri selhögum. Þannig hafa stekkur og sel í sumum tilvikum verið nýtt með sama hætti, sem mjaltastaður –

Mjaltað í kvíum. Myndin sýnir hve ærnar röðuðu sér reglulega í kvína til nokkurra þæginda fyrir mjaltafólkið. Myndin er frá Böggvisstöðum í Svarfaðardal og var tekin laust eftir aldamótin 1900. Mynd frá Sigríði Kristinsdóttur.

mjaltasel – aðeins hugtökin verið mismunandi. Má hér benda á mikla bæjanánd talinna selja frá Höfn, Hólum og Ketilseyri.

Varðandi sumarnýtingu landsins skipti tvennt miklu: að hlífa slægjulöndum túns og húshaga fyrir ágangi búfjár svo ekki rýrði heyfeng, og að tryggja málnytupeningi kostarík beitilönd, selhaga. Þar sem daglegar gerðir manna eru jafnan fall af sæg breytiþátta er freistandi að ímynda sér að til hafi verið millistig landnýtingar að sumarlagi með málnytupeningi og að þessi stig hafi verið notuð til dæmis þegar að því kom að selfarir lögðust endanlega af. Hugmynd um þau millistig, köllum þau (x), má tákna þannig:

Býli (húshagar) (x) Sel (selhagar)

Það eru einkum þrennt sem styður þessa hugmynd: Í fyrsta lagi eru það bendingar sem fengust bæði af frásögnum heimildarmanna og eigin athugunum á einföldum og óljósum mannvistarleifum í úthögum sem gátu minnt á kvíar eða annað aðhald fyrir búfé, ellegar smalakofar.162 Í öðru

159 Afrit af Úttektargjörð 15. maí 1908, í vörslu BG.

160 Örnefnaskrá. Fremri-Hjarðardalur/Guðbjörg Guðmundsdóttir. 162 Þessi óljósu mannvirki voru ekki rannsökuð sérstaklega en benda má á dæmi um þau frá Hrauni (á Gjálpardal), sbr. frásögn Guðmundar S. Magnússonar, síðasta bónda í Hrauni, sem og frá Meðaldal, sbr. ábendingu Guðbrandar Stefánssonar bónda í Hólum, næsta bæ innan við Meðaldal.