De vele gezichten van het Engelse Werk

Het Engelse Werk is een vervolg op wat eens een verdedigingslinie was. Aanvankelijk liep die in een rechte lijn van het Katerveer naar de stad en was het niet meer dan een brede sloot en een aarden wal met onderweg wat verschansingen. Niet genoeg om de Spanjaarden tegen te houden. Daarna volgde modernisering met als grootste ingreep, aan het eind van de 17e eeuw, die van vestingbouwer Menno van Coehoorn. De linie gaat dan Het Nieuwe Werk heten met veel muurwerk en een paar stenenversterkingen onderweg. De meest opvallende zijn de aftakkingen in de richting van de, dan al bestaande, Venushoeve en richting Schelle, vandaar de namen Venusredoute en Schellerredoute. Dit z.g.n. dubbele hoornwerk hoeft zich daarna nooit waar te maken. Een eeuw later, wanneer de Fransen ons land bezetteen, constateert Koning Lodewijk Napoleon, dat de vesting hopeloos verouderd is en nodeloos veel geld kost. De vesting wordt afgeschaft en aan de stad Zwolle geschonken, die het in dankbaarheid aanvaardt. Eindelijk de kans om de lang gewenste vaarverbinding met de IJssel tot stand te brengen. Dat

1 - Kleyne- of Lureschens; 2 - Spoolderbergschans; 3 - Coterschans; 4 - Venusredoute; 5 - Kleyne redoute; 6 - Kruitmagazijn; 7 - Schelre-redoute; 8 - Grote schans

Plattegrond Engelse Werk, de groene lijn geeft omtrek van de voormalige vesting en het ontwerp van H. van Lunteren weer.

lukt pas in 1819, na de Franse tijd, wanneer eindelijk de Willemsvaart geopend wordt.

In 1828 ontstaat binnen het stadsbestuur het plan om op de gewezen vestingplaats een openbare wandelplaats aan te leggen. Sommigen vinden het een wat vreemde plek, omdat het nogal ver van de stad is en ook nog in een andere gemeente (Zwollerkerspel) ligt. Voor het project wordt uit Utrecht architect Hendrik van Lunteren aangetrokken. Er wordt veel muurwerk afgebroken en puin afgevoerd, waarbij harde klinkers gebruikt worden om de Nieuwe Veerallee, de latere Oude Veerweg, aan te leggen. Met behoud van het glooiende karakter wordt er een grote diversiteit aan bomen aan geplant. Van de oorspronkelijke versterkingen blijven alleen wat, ook nu nog aanwezige tunnels over en een ondergrondse ruimte, die dienst doet als kruitmagazijn Toch is het stadsbestuur op den duur niet helemaal tevreden over Het Nieuwe Werk, zoals het is blijven heten. Zo wordt in 1855 aangedrongen op herstel en verfraaiing van het park. Daarvoor wordt Hendrik van Lunterens zoon, Samuel, aangetrokken. Diverse, te Papenacker 47

hoog opgeschoten bomen worden vervangen, moerassen worden uitgediept en er komt meer nadruk te liggen op glooiingen en rondlopende paden. De Engelse landschapstijl viert hoogtij: “rechte paden horen in het Nieuwe Werk niet thuis”! Het hele proces om het park in die stijl te veranderen wordt tussen 1862 en 1870 nog gestoord door de aanleg van de spoorlijn Amersfoort-Zwolle. Na protest wordt het oorspronkelijke tracé wat richting Schelle verschoven, waardoor toch een stuk van het bos verloren gaat. Daarmee is het park nog niet tot ieders zin, want enkele jaren later komt de roep om uitbreiding en verfraaiing van het park. Dirk Wattez wordt aangetrokken om hieraan gestalte te geven. Meest opvallende veranderingen zijn dan het aanplanten van tropische boomsoorten en het aanleggen van de grote open vijver met twee boseilandjes. Al met al is er dan een park ontstaan dat er zijn mag. Als de bekende natuurbeschermer Eli Heimans, een geboren Zwollenaar, in 1897 een bezoek komt brengen, merkt hij o.a. op: In de late namiddag naar ’t Nieuwe Werk , zoals de officiële naam luidt, of ’t Engelsche Werk zoals de Zwollenaars het noemen. Dat Engelsche Werk nu is een park, zo mooi als er weinig in ons land zijn. Misschien ben ik in dit opzicht wat bevooroordeeld maar mij dunkt het Haagse bosch en de Haarlemmerhout zijn niet mooier!

Het park wordt niet alleen toevluchtsoord voor de natuurliefhebber, maar blijkt ook een zeer geschikte locatie voor evenementen te zijn. Zo wordt er begin 20e eeuw op het eiland jarenlang een Pinkstermanifestatie gehouden, uitgaande van de zending. Ook arbeidersorganisaties kiezen dit eiland als plek voor hun activiteiten, b.v. om een pleidooi te houden voor de 8-urige werkdag. Vaak gaan zulke zaken gepaard met een behoorlijke aantasting van de omgeving vandaar dat het eiland op een gegeven moment niet meer toegankelijk is voor mensen. Het hoort bestemd te zijn voor de vogels, en dat wordt het ook. Vooral de ijsvogel schijnt zich daar graag en veel te vertonen.

De in 1913 opgerichte Oranjevereniging Spoolde pakt ook een aantal keren flink uit, met als hoogtepunt een optreden van de Koninklijke Militaire Kapel. Tussen twee eilandjes in de vijver wordt een ponton aangelegd, met daarop een plankier en een verlichting die

voor een sprookjesachtige sfeer moet zorgen. Niks overdreven, duizenden bezoekers komen er op af en de Zwolse courant kopt: sprookje van muziek en dans in het Engelsche Werk. De Zwolse tekenaar Teun van Veen maakte er een veelzeggende impressie van.

De in 1928 opgerichte “IJsclub Spoolde” heeft in de beruchte winter van 1929 al 190 leden, waarbij zowel voor jong als oud al veel georganiseerd wordt. Dat vindt plaats op de grote vijver van het Engelse Werk. Ook de omwonenden zijn enthousiast en stellen gratis petroleumlampen beschikbaar. Later komen er lichtpalen en door medewerking van de firma Schagen kan de baan op een gegeven moment zelfs van alle kanten verlicht worden. Ook komen er hokjes voor de kaart-

• Boerenbruiloft op het ijs.

• Gekostumeerd vermaak op het ijs. controle, terwijl er fietsenrekken worden aangeschaft om in de toekomst bomen en struiken te beschermen. Dat het er druk kan zijn, blijkt wel als overwogen wordt ook de tweede vijver in gebruik te nemen. Na de opheffing van Zwollerkerspel komt er in 1968 een einde aan het voortbestaan. De strenge eisen van de stad Zwolle spelen daarin ook een rol.

Na de Tweede Wereldoorlog probeert de VVV van de stad Zwolle een openluchttheater van de grond te tillen. Ook OV. Spoolde wordt bij de inrichting betrokken. Het duurt een aantal jaren voor de definitieve, geschikte plek gevonden is. Die ligt vlak achter café Krisman, waar na een renovatie een accommodatie tot stand komt, die klinkt als een klok: “in één der mooiste parken van Nederland staat nu ’s lands mooiste openluchttheater”. Er is ruimte geschapen voor duizend toeschouwers met verschillende rangen. Op de eerste en tweede rang ook zitbanken met rugleuningen, terwijl het toneel wat verlaagd is. Schminken en verkleden hoeft niet langer in het historische kruitmagazijn. Heel wat opvoeringen hebben daar plaats gevonden. Ook nu weer komt Spoolde in beeld. Veel toeschouwers trekken naar het stuk “Tien ure heit de klok”. Er moet zelfs een extra avond ingelast worden. Opnieuw heeft de krant lovende woorden: De omgeving, waarin dit openluchtspel werd opgevoerd, de schitterende costuums, het nieuwe grootse decor, hetwelk prachtig de sfeer opriep van de Amsterdamse gracht, maakt dat allen die één van deze avonden bezocht hebben, daar zeker geen spijt van zullen hebben gehad. Na succesvolle beginjaren loopt het met het theater slecht af. Een aantal zomers met slecht weer is daar ook debet aan. In 1961 wordt de organisatie opgeheven, waarna het theater in vervallen staat achter blijft en uiteindelijk wordt gesloopt.

Op de eerste kaart van de voormalige vesting, dan nog minutenkaart, staat ook een huis getekend met ruime

• Een optreden van "Adriaan en Olivier''. Foto Hans Davidson.

• Fam Krisman

tuin, waar de pachter van het Katerveer woont. In het woonhuis is een kamer met twee bedsteden. Overdag doet het dienst als “gelagkamer”. In dit “lokaal” mag de pachter de wandelaar van “versnaperingen” voorzien, echter geen alcoholische. Als in 1862 blijkt dat de accommodatie weinig gebruikt wordt en te weinig opbrengt wil de stadsraad in een huis iets verder naar achteren, in een voormalige kwekerij, een nieuwe horecafunctie oprichten. Uitbater is een zekere Kaaks. Na hem komen pachters als de familie Zwakenberg en tot en met de 2e Wereldoorlog Van den Esker. Zij proberen het bedrijf te moderniseren en willen meer mensen trekken door veel te organiseren, maar ook door meer comfort te bieden. Hierbij speelt de veranda een grote rol, die nogal eens te maken krijgt met storm en vaak vervangen moet worden. Als in mei 1945 een bom ontploft in het Engelse Werk betekent dat het definitieve einde van de veranda geschiedenis. Na de oorlog komt de familie Krisman in beeld, met inmiddels al de derde generatie. Een bijzondere gebeurtenis vindt in 1980 plaats wanneer Koningin Beatrix op bezoek komt om van daaruit een boom te planten in het nieuw ontworpen Spoolderbos. Krisman is na langdurig overleg met de gemeente Zwolle eigenaar geworden. Dochter Eveline, getrouwd met Geert Bakker, heeft het familiebedrijf voortgezet. Het pand is danig onder handen genomen en een aantal keren verbouwd, tot wat het nu is: een druk bezocht café-restaurant op een geliefde plek, met prachtig uitzicht op de IJssel.

Het park heeft in de loop der jaren zijn bestaansrecht zeker bewezen. Het is zowel door de week als in het weekend een plek waar men graag vertoeft. Voor de natuurliefhebber is er volop te genieten van een schat aan bloemen, planten, bomen en vogels. Geen wonder dat de I.V.N. daar regelmatig excursies organiseert. Voor de automobilist is er vaak nauwelijks nog een parkeerplaats te vinden. Het doel is echter de wandeling ieder op zijn manier, al of niet met kinderen. Maar vlak ook de fietser niet uit, die het passeert als onderdeel

• Eveline Krisman mag koningin Beatrix een boeket bloemen aan bieden.

van rondje Zwolle of als een lekker traject voor heuveltje op, heuveltje af. Het grote grasveld leent zich uitstekend voor stoeien met de hond of een potje voetballen met het kruitmagazijn als doel. Of even stilstaan bij het monument ter nagedachtenis aan de moord die daar eind 1944 plaats vond. En voor wie wil, is er altijd nog een mogelijkheid even neer te strijken, binnen, of op het terras van “Uitspanning Het Engelse Werk”. Maar helaas, niet altijd!

Het coronavirus is ook niet ongemerkt voorbij gegaan aan de familie Bakker. In de beginperiode was de uitspanning helemaal gesloten, een behoorlijke aderlating. Gelukkig is er daarna weer wat mogelijk geworden, maar grote partijen zijn daarvan uitgesloten. Toch bewees, ondanks de tijdelijke beperking, het park in de coronatijd zijn grote waarde als toevluchtsoord voor al diegenen die er wel even uit wilden. Fietsers ,wandelaars, skeeleraars, scootmobielers, fitnessgroepjes, oefenend op 1½ meter afstand. Tijdens de rustpauze of zomaar zittend op bankjes, op de grond, of op zelf meegebrachte kleden. En dan maar genieten van het zelf meegebrachte natje en droogje. .Zelfs het voormalige strandje bij Dubbeldam aan de IJssel kwam weer in beeld. Heel wat mensen streken neer, langs de rivier of aan de bosrand, soms tot ver in de avond. Het vaak mooie zomerweer werd ongetwijfeld in dank aanvaard. Tijdens het mooie najaarsweer viel weer volop te genieten van de veelkleurigheid van het park en was het gelukkig ook weer mogelijk geworden neer te strijken op het terras, dat voor de gelegenheid behoorlijk uitgebreid was. Daarmee werd de mogelijkheid om een dagje Engelse Werk naar eigen wens af te ronden uiteindelijk toch weer compleet.

Historisch overzicht Het Engelse Werk/Spoolderbos - Blok, Olde Meierink en partners (Uitgave bureau voor historische tuinen). “Neem nou Zwolle”, deel Spoolde en Veerallee, Bert Evenboer “Een rondje Engelse Werk”, bijdrage van Leen de Kleine in Papenacker 9. “Bruisend en Bindend”, 100 jaar OV. Spoolde- Pier Karenbeld en Henk Tuinman.